Tiết khí

Tiết khí (tiếng Hán truyền thống: 節氣; phát âm PinYin: Jieqi) là 24 điểm đặc biệt trên quỹ đạo của Trái Đất xung quanh Mặt Trời, mỗi điểm cách nhau 15°. Tiết khí có xuất xứ từ tộc người Bách Việt (người Việt Nam cổ). Nó được sử dụng trong công tác lập lịch của các nền văn minh phương đông cổ đại như Trung Quốc, Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên để đồng bộ hóa các mùa. Ở Việt Nam có một số học giả phân biệt tiết và khí. Họ cho rằng cứ một tiết lại đến một khí. Tuy nhiên để dễ hiểu, nhiều người vẫn gọi chung là tiết khí hoặc đơn giản chỉ là tiết.

Có hai yếu tố ảnh hưởng đến khoảng cách giữa hai tiết khí gần nhau, đó là:

1. Vì quỹ đạo của Trái Đất là một hình elíp rất gần với hình tròn chứ không phải là một hình tròn nên vận tốc di chuyển của Trái Đất trên quỹ đạo xung quanh Mặt Trời không phải là một hằng số. Do đó khoảng cách tính theo thời gian giữa các tiết khí không phải là con số cố định.
2. Do làm tròn thời điểm bắt đầu của mỗi tiết khí vào đầu ngày mà tiết khí đó bắt đầu.

Nên khoảng cách giữa hai tiết khí kề nhau sẽ ở trong khoảng 14-16 ngày. Lấy ví dụ trong kỷ nguyên J2000 khoảng thời gian từ điểm thu phân đến điểm xuân phân ở Bắc Bán cầu là 6 ngày ngắn hơn khoảng thời gian từ điểm xuân phân đến điểm thu phân. Đó là do quỹ đạo hình elip của Trái Đất; vào tháng 1, Trái Đất ở gần Mặt Trời nhất (điểm cận nhật vào khoảng ngày 3 tháng 1) nên theo định luật Kepler nó phải chuyển động nhanh hơn thời kỳ ở xa Mặt Trời (điểm viễn nhật khoảng ngày 4 tháng 7). Chính vì thế nên nửa hoàng đạo từ điểm xuân phân đến điểm thu phân, Trái Đất đi hết 186 ngày. Nửa còn lại, từ điểm thu phân đến điểm xuân phân, chỉ cần 179 đến 180 ngày.

Hai mươi tư tiết khí

Bảng dưới đây liệt kê hai mươi tư tiết khí trong lịch các nước phương Đông:

24 tiết khí

315°

330°

345°

0°

15°

30°

45°

60°

75°

90°

105°

120°

135°

150°

165°

180°

195°

210°

225°

240°

255°

270°

285°

300°

←

↓

→

↑

Kinh độ Mặt Trời	Tiếng Việt	Tiếng Hoa1	Tiếng Nhật	Tiếng Triều Tiên2	Ý nghĩa3	Ngày dương lịch4
315°	Lập xuân	立春	立春（りっしゅん）	입춘(立春)	Bắt đầu mùa xuân	4 tháng 2
330°	Vũ thủy	雨水	雨水（うすい）	우수(雨水)	Mưa ẩm	19 tháng 2
345°	Kinh trập	驚蟄(惊蛰)	啓蟄（けいちつ）	경칩(驚蟄)	Sâu nở	5 tháng 3
0°	Xuân phân	春分	春分（しゅんぶん）	춘분(春分)	Giữa xuân	21 tháng 3
15°	Thanh minh	清明	清明（せいめい）	청명(清明)	Trời trong sáng	5 tháng 4
30°	Cốc vũ	穀雨(谷雨)	穀雨（こくう）	곡우(穀雨)	Mưa rào	20 tháng 4
45°	Lập hạ	立夏	立夏（りっか）	입하(立夏)	Bắt đầu mùa hè	6 tháng 5
60°	Tiểu mãn	小滿(小满)	小満（しょうまん）	소만(小滿)	Lũ nhỏ, duối vàng	21 tháng 5
75°	Mang chủng	芒種(芒种)	芒種（ぼうしゅ）	망종(芒種)	Chòm sao Tua Rua mọc	6 tháng 6
90°	Hạ chí	夏至	夏至（げし）	하지(夏至)	Giữa hè	21 tháng 6
105°	Tiểu thử	小暑	小暑（しょうしょ）	소서(小暑)	Nóng nhẹ	7 tháng 7
120°	Đại thử	大暑	大暑（たいしょ）	대서(大暑)	Nóng oi	23 tháng 7
135°	Lập thu	立秋	立秋（りっしゅう）	입추(立秋)	Bắt đầu mùa thu	7 tháng 8
150°	Xử thử	處暑(处暑)	処暑（しょしょ）	처서(處暑)	Mưa ngâu	23 tháng 8
165°	Bạch lộ	白露	白露（はくろ）	백로(白露)	Nắng nhạt	8 tháng 9
180°	Thu phân	秋分	秋分（しゅうぶん）	추분(秋分)	Giữa thu	23 tháng 9
195°	Hàn lộ	寒露	寒露（かんろ）	한로(寒露)	Mát mẻ	8 tháng 10
210°	Sương giáng	霜降	霜降（そうこう）	상강(霜降)	Sương mù xuất hiện	23 tháng 10
225°	Lập đông	立冬	立冬（りっとう）	입동(立冬)	Bắt đầu mùa đông	7 tháng 11
240°	Tiểu tuyết	小雪	小雪（しょうせつ）	소설(小雪)	Tuyết xuất hiện	22 tháng 11
255°	Đại tuyết	大雪	大雪（たいせつ）	대설(大雪)	Tuyết dày	7 tháng 12
270°	Đông chí	冬至	冬至（とうじ）	동지(冬至)	Giữa đông	22 tháng 12
285°	Tiểu hàn	小寒	小寒（しょうかん）	소한(小寒)	Rét nhẹ	6 tháng 1
300°	Đại hàn	大寒	大寒（だいかん）	대한(大寒)	Rét đậm	21 tháng 1

Ghi chú:

1. Trong ngoặc là tiếng Hoa giản thể nếu cách viết khác với tiếng Hoa phồn thể (truyền thống).
2. Trong ngoặc là cách viết kiểu Hanja
3. Ý nghĩa của các tiết về cơ bản là giống nhau trong các nước, tuy nhiên có một vài điểm khác nhau rõ rệt.
4. Ngày bắt đầu của tiết khí có thể cách nhau trong phạm vi ±1 ngày.

Người Trung Quốc có bài "Nhị thập tứ tiết khí" để ghi nhớ:

Nguyên văn	Phiên âm	Dịch nghĩa	Dịch thơ
春雨驚春清穀天 夏滿芒夏暑相連 秋處露秋寒霜降 冬雪雪冬小大寒 每月兩節不變更 最多相差一兩天 上半年來六、廿一 下半年是八、廿三	Xuân Vũ Kinh Xuân Thanh Cốc thiên Hạ Mãn Mang Hạ Thử tương liên Thu Xử Lộ Thu Hàn Sương giáng Đông Tuyết Tuyết Đông Tiểu Đại hàn Mỗi nguyệt lưỡng tiết bất biến canh Tối đa tương sai nhất lưỡng thiên Thượng bán niên lai Lục, Chấp nhất Hạ bán niên thị Bát, Chấp tam.	Lập xuân, Vũ thủy, Kinh trập, Xuân phân, Thanh minh, Cốc vũ Lập hạ, Tiểu mãn, Mang chủng, Hạ chí, Tiểu thử, Đại thử Lập thu, Xử thử, Bạch lộ, Thu phân, Hàn lộ, Sương giáng Lập đông, Tiểu tuyết, Đại tuyết, Đông chí, Tiểu hàn, Đại hàn Mỗi tháng hai tiết không thay đổi Chênh lệch tối đa một hoặc hai ngày Trong nửa đầu năm, sáu, hai mươi mốt Trong nửa cuối năm, tám, hai mươi ba.	Xuân, Vũ, Kinh, Xuân, Thanh, Cốc thiên* Hạ, Mãn, Mang, Hạ, Thử tương liên Thu, Xử, Lộ, Thu, Hàn, Sương giáng Đông, Tuyết, Tuyết, Đông, Tiểu, Đại hàn Mỗi tháng hai tiết không thay đổi Tối đa sai lệch một hai ngày Sáu tháng đầu năm: Sáu, Hăm mốt Sáu tháng cuối năm: Tám, Hăm ba.

Một số cách nhớ nhanh khác:

Dạng 1 (lục bát)	Giải thích	Dạng 2 (song thất lục bát)	Giải thích
Lập xuân, Vũ thủy bâng khuâng Chợt Kinh trập suốt, Xuân phân phai tàn Thanh minh, Cốc vũ cho toan Vấn vương Lập hạ bẽ bàng vơi nay Véo von Tiểu mãn xem hay Phân Mang chủng thoắt đâu đây vội vàng Còn nguyên Hạ chí chả càng Xưa nay Tiểu thử nhỡ nhàng tươm ngay Lập thu, Đại thử ngất ngây Bây giờ Xử thử có đầy đặn an Thu phân, Bạch lộ bàng hoàng Gã hành khất lạnh ngắt Hàn lộ xoay Chùi Sương giáng phải lung lay Lập đông ôi vực thẳm vây quanh xoàng Dang bang Tiểu tuyết tan hoang Lỡ làng Đại tuyết mịn màng khéo thay Mong Đông chí, Tiểu hàn này Đại hàn tình sáng ngời đây thoáng nồng Tháng hai thay đổi mỗi không Một chênh lệch tối đa bồng hoặc hai Hai mươi mốt nửa trong phai Hai mươi ba nửa cuối ngoài năm trong.	Dòng thứ 1-18 chỉ 24 tiết khí theo mùa. Dòng thứ 19-22 ta có công thức cho 2 tiết mỗi tháng.	Lập xuân, Vũ thủy dùng dằng có Kinh trập, Xuân phân ngỡ ngàng thôi Thanh minh, Cốc vũ om rồi Mỹ miều Lập hạ nhỏ nhoi phai tàn Tiểu mãn, Hạ chí, Mang chủng chứ Tiểu thử, ôi Đại thử bừng lên Lập thu, Xử thử ấy bên Thu phân, Bạch lộ vẹn tuyền thảm thương Hàn lộ, Lập đông, Sương giáng nếp Đại tuyết thì Tiểu tuyết đã nhau Toan Đông chí, Tiểu hàn sau Đại hàn rầu rĩ dãi dầu như đây Tháng hai mỗi tiết thay đổi chói Chênh lệch hai một tối đa khuây Hai mươi mốt nửa trong hay Hai mươi ba nửa trong này cuối năm.	Dòng thứ 1-2 chỉ 24 tiết khí theo mùa. Dòng thứ 13-16 ta có công thức cho 2 tiết mỗi tháng.

Trong khoảng thời gian giữa các tiết khí như Đại tuyết, Tiểu tuyết trên thực tế ở miền bắc Việt Nam không có tuyết rơi. (Trừ một số đỉnh núi cao như Phan Xi Păng, Mẫu Sơn có thể có, tuy vậy tần số xuất hiện rất thấp và lại rơi vào khoảng thời gian của Tiểu hàn-Đại hàn).

Các điểm diễn ra hay bắt đầu các tiết xuân phân, hạ chí, thu phân, đông chí trùng với các điểm vernal equinox (điểm xuân phân), summer solstice (điểm hạ chí), autumnal equinox (điểm thu phân), winter solstice (điểm đông chí) trong tiếng Anh đối với Bắc Bán cầu.

Ý nghĩa

Phân tích các tiết khí theo bảng trên đây, có thể nhận thấy chúng có liên quan đến các yếu tố khí hậu và thời tiết rất đặc trưng cho vùng đồng bằng sông Hoàng Hà của Trung Quốc. Trong quá khứ nó đã từng được áp dụng để tính toán các thời điểm gieo trồng ngũ cốc sao cho phù hợp với các điều kiện thời tiết và khả năng sinh trưởng của chúng. Tuy vậy nó cũng có thể áp dụng được cho các vùng lân cận như khu vực phía bắc Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên v.v. Chính vì thế lịch Trung Quốc xưa còn có tên gọi là nông lịch tức lịch nông nghiệp.

Phân định mùa

Theo tiết khí trong lịch Trung Quốc, các mùa bắt đầu bằng tiết khí có chữ "lập" trước tên mùa. Ví dụ: mùa xuân bắt đầu bằng tiết khí lập xuân.

Tuy nhiên phân định này chỉ đúng cho thời tiết các nước ở Bắc Bán cầu Trái Đất xung quanh vùng Trung Hoa cổ đại. Tại các nước phương Tây, các mùa được phân định bằng các thời điểm như điểm xuân phân, điểm hạ chí, điểm thu phân và điểm đông chí. Trong thiên văn học, mùa trên các hành tinh nói chung cũng phân theo kiểu phương Tây. Ví dụ, mùa xuân trên Sao Hỏa bắt đầu vào điểm xuân phân (kinh độ Mặt Trời bằng 0) và kết thúc vào điểm hạ chí (kinh độ Mặt Trời bằng 90°).

Xem thêm

• Các mùa trong năm
• Lịch Trung Quốc

Liên kết ngoài

• Ngày giờ các Sóc và Tiết khí từ năm 1000 đến hết năm 2999