Lẽ thường

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Aristotle, được biết đến người đầu tiên đề cập về "lẽ thường".

Lẽ thường, hay lương thức (tiếng Anh: Common sense) là phán đoán đúng đắn, thực tế liên quan đến các vấn đề hàng ngày hoặc vấn đề cơ bản để từ đó cách nhận thức, hiểu và phán đoán được gần như tất cả mọi người truyền đạt cho nhau.[1]

Sự hiểu biết hàng ngày về lẽ thường xuất phát từ cuộc thảo luận triết học lịch sử liên quan đến một số ngôn ngữ châu Âu. Các thuật ngữ liên quan trong các ngôn ngữ khác bao gồm tiếng Latinh sensus communis, tiếng Hy Lạp αἴσθησις κοινὴ (aísthēsis koinḕ) và tiếng Pháp bon sens, nhưng đây không phải là cách dịch hợp lý trong mọi ngữ cảnh. Tương tự như vậy trong tiếng Anh, từ này có nhiều sắc thái nghĩa khác nhau, hàm ý ít nhiều liên quan đến học vấn và trí tuệ: "good sense" đôi khi được coi là tương đương với "common sense", đôi khi thì không.[2]

"Lẽ thường" có ít nhất hai ý nghĩa triết học cụ thể. Một là khả năng của linh hồn động vật (ψῡχή, psūkhḗ) do Aristotle đề xuất để giải thích cách các ý thức khác nhau kết hợp với nhau và cho phép con người và các động vật khác phân biệt các đối tượng cụ thể. Lẽ thường này khác với tri giác giác quan cơ bản và lý tính của con người, nhưng có liên quan chặt chẽ với cả hai.

Ý nghĩa triết học thứ hai của thuật ngữ này chịu ảnh hưởng của La Mã và được sử dụng cho sự nhạy cảm tự nhiên của con người đối với những người khác và cộng đồng.[3] Giống như nghĩa thông thường, cả hai nghĩa này đều đề cập đến một loại nhận thức cơ bản và khả năng phán đoán mà hầu hết mọi người đều mong muốn truyền đạt một cách tự nhiên, ngay cả khi họ không thể giải thích tại sao. Tất cả những ý nghĩa của "lẽ thường", bao gồm cả những ý nghĩa hàng ngày, được kết nối với nhau trong một lịch sử phức tạp và đã phát triển trong các cuộc tranh luận chính trị và triết học quan trọng trong nền văn minh phương Tây hiện đại, đặc biệt là liên quan đến khoa học, chính trị và kinh tế.[4] Sự tương tác giữa các ý nghĩa đã trở nên đặc biệt đáng chú ý trong tiếng Anh, trái ngược với các ngôn ngữ Tây Âu khác, và thuật ngữ tiếng Anh đã được quốc tế hóa.[5]

Kể từ Thời kỳ Khai Sáng, thuật ngữ "lẽ thường" đã được sử dụng để biện chứng cả về mặt tán thành, như một tiêu chuẩn cho gu thẩm mỹ tốt và nguồn gốc của các tiên đề khoa học và logic, và mặt không tán thành, tương đương với định kiến ​​và mê tín dị đoan.[6] Vào đầu thế kỷ 18, thuật ngữ triết học cũ này lần đầu tiên có được nghĩa tiếng Anh hiện đại: "Những sự thật đơn giản, hiển nhiên hoặc trí tuệ thông thường mà người ta không cần sự phức tạp để nắm bắt và không cần bằng chứng để chấp nhận chính xác bởi vì chúng rất phù hợp với năng lực và kinh nghiệm trí tuệ cơ bản (common sense) của mọi mặt xã hội."[7] Điều này bắt đầu với sự chỉ trích của Descartes đối với nó, và lẽ thường trở thành cái được gọi là tranh chấp giữa "chủ nghĩa duy lý" và "chủ nghĩa kinh nghiệm". Trong dòng mở đầu của một trong những cuốn sách nổi tiếng nhất của ông, Discourse on Method, Descartes đã thiết lập ý nghĩa hiện đại phổ biến nhất cùng những tranh cãi của lẽ thường, khi ông tuyên bố rằng mọi người đều có một mức độ thông thường tương tự nhau và đủ (bon sens), nhưng nó hiếm khi được sử dụng tốt. Do đó, cần phải tuân theo một phương pháp logic hoài nghi do Descartes mô tả và không nên quá tin tưởng vào lẽ thường.[8] Trong thế kỷ 18 giữa Thời kỳ Khai Sáng, lẽ thường đã được nhìn nhận tích cực hơn như là cơ sở cho tư duy hiện đại. Nó trái ngược với siêu hình học, giống như thuyết Descartes, gắn liền với Ancien Régime. Cuốn sách mang tính luận chiến Common Sense (1776) của Thomas Paine được mô tả là tác phẩm về chính trị có ảnh hưởng nhất trong thế kỷ 18, ảnh hưởng đến cả hai cuộc cách mạng Mỹ và Pháp.[6] Ngày nay, khái niệm về lẽ thường, và cách sử dụng nó tốt nhất, vẫn được liên kết với nhiều chủ đề lâu đời nhất trong tri thức luận và luân lý học, đặc biệt tập trung vào lĩnh vực triết học của khoa học xã hội hiện đại.

Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]

  1. ^ "common sense." Merriam-Webster Online Dictionary: "sound and prudent judgment based on a simple perception of the situation or facts." "common sense." Cambridge Dictionary: "the basic level of practical knowledge and judgment that we all need to help us live in a reasonable and safe way." van Holthoorn & Olson (1987, tr. 9): "common sense consists of knowledge, judgement, and taste which is more or less universal and which is held more or less without reflection or argument." C.S. Lewis (1967, tr. 146) wrote that what common sense "often means" is "the elementary mental outfit of the normal man."
  2. ^ For example, Thomas Reid contrasted common sense and good sense to some extent. See Wierzbicka (2010, tr. 340).
  3. ^ The Shorter Oxford English Dictionary of 1973 gives four meanings of "common sense": An archaic meaning is "An internal sense which was regarded as the common bond or centre of the five senses"; "Ordinary, normal, or average understanding" without which a man would be "foolish or insane", "the general sense of mankind, or of a community" (two sub-meanings of this are good sound practical sense and general sagacity); A philosophical meaning, the "faculty of primary truths."
  4. ^ See the body of this article concerning (for example) Descartes, Hobbes, Adam Smith, and so on. Thomas Paine's pamphlet named "Common Sense" was an influential publishing success during the period leading up to the American Revolution.
  5. ^ See for example Rosenfeld (2011, tr. 282); Wierzbicka (2010); and van Kessel (1987, tr. 117): "today the Anglo-Saxon concept prevails almost everywhere".
  6. ^ a b Hundert (1987)
  7. ^ Rosenfeld, Sophia (2014). Common Sense: A Political History. [S.l.]: Harvard Univ Press. tr. 23. ISBN 9780674284166.
  8. ^ Descartes (1901) Part I of the Discourse on Method. NOTE: The term in French is "bon sens" sometimes translated as "good sense". The opening lines in English translation read:

    "Good Sense is, of all things among men, the most equally distributed; for every one thinks himself so abundantly provided with it, that those even who are the most difficult to satisfy in everything else, do not usually desire a larger measure of this quality than they already possess. And in this it is not likely that all are mistaken: the conviction is rather to be held as testifying that the power of judging aright and of distinguishing Truth from Error, which is properly what is called Good Sense hoặc Reason, is by nature equal in all men; and that the diversity of our opinions, consequently, does not arise from some being endowed with a larger share of Reason than others, but solely from this, that we conduct our thoughts along different ways, and do not fix our attention on the same objects. For to be possessed of a vigorous mind is not enough; the prime requisite is rightly to apply it. The greatest minds, as they are capable of the highest excellencies, are open likewise to the greatest aberrations; and those who travel very slowly may yet make far greater progress, provided they keep always to the straight road, than those who, while they run, forsake it."

Tài liệu[sửa | sửa mã nguồn]

Đọc thêm[sửa | sửa mã nguồn]


Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Lẽ_thường&oldid=70552262”