Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Tuồng”

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Duyệt lịch sử tương tác
← Thay đổi trướcThay đổi sau →
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Trực quanMã wiki
Không có tóm lược sửa đổi
n →‎Các đoàn Tuồng chuyên nghiệp: replaced: cả 3 → cả ba using AWB
Dòng 141: Dòng 141:


==Các đoàn Tuồng chuyên nghiệp==
==Các đoàn Tuồng chuyên nghiệp==
Nghệ thuật sân khấu truyền thống Tuồng có 07 đơn vị phân bố ở cả 3 miền Bắc, Trung, Nam, trong đó có 04 nhà hát, 01 Đoàn nghệ thuật và 02 đoàn nghệ thuật trực thuộc nhà hát gồm:
Nghệ thuật sân khấu truyền thống Tuồng có 07 đơn vị phân bố ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam, trong đó có 04 nhà hát, 01 Đoàn nghệ thuật và 02 đoàn nghệ thuật trực thuộc nhà hát gồm:
*Nhà hát Tuồng Việt Nam;
*Nhà hát Tuồng Việt Nam;
*Nhà hát Nghệ thuật truyền thống cung đình Huế.
*Nhà hát Nghệ thuật truyền thống cung đình Huế.

Phiên bản lúc 08:48, ngày 30 tháng 5 năm 2017

Diễn viên Tả Giang trong vai Lữ Bố, vở Phụng Nghi Đình 1960 diễn ở Sài Gòn

Tuồng, tức hát bộ, còn gọi là hát bội hay luông tuồng là một loại văn nghệ trình diễn cổ truyền ở Việt Nam.

Lịch sử

Diễn viên trong tuồng cung đình ở Huế, hình vẽ năm 1874

Hầu hết các học giả nghiên cứu kinh kịch Trung Quốc đều xác nhận kinh kịch là loại kịch của Thanh triều tại kinh thành Bắc Kinh, tức "Bắc Kinh kịch nghệ". Còn hát bộ của Việt Nam là hát diễn tương tự kinh kịch nhưng theo "Kinh điển kịch lệ". "Bộ" đây có nghĩa là diễn xuất của nghệ sĩ đều phải phân đúng từng bộ diễn. Vì vậy mới gọi là "hát bộ", "diễn bộ", "ra bộ". Gọi là "hát bội" bởi trong nghệ thuật hóa trang, đào kép phải đeo, phải giắt (bội) những cờ phướn, lông công, lông trĩ... lên người. Theo nhà nghiên cứu Vũ Khắc Khoan, cả hai tên gọi ấy đều đúng.[1]

Lối hát tuồng du nhập vào Việt Nam vào thời điểm nào chưa được minh xác nhưng có truyền thuyết ghi rằng vào thời Tiền Lê năm 1005, một kép hát người Hoa tên là Liêu Thủ Tâm đến Hoa Lư và trình bày lối hát xướng thịnh hành bên nhà Tống và được vua Lê Long Đĩnh thâu dụng, bổ là phường trưởng để dạy cung nữ ca hát trong cung.[2]

Sang thời nhà Trần, Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn bắt được một tên quân nhà Nguyên tên là Lý Nguyên Cát vốn là kép hát. Vương tha tội chết cho Cát và sai dạy lối hát đó cho binh sĩ. Cát cho diễn vở Vương mẫu hiến đào để vua ngự lãm cùng các triều thần xem. Ai cũng cho là hay.[2]

Tuy nhiên người đầu tiên đặt nền móng cho nghệ thuật tuồng Việt Nam là Đào Duy Từ (1572-1634). Ở Miền Trung Việt Nam trở ra gọi Tuồng do chữ "Liên Trường" là kéo dài liên tiếp thành một vở tuồng tích có khởi đầu truyện, có hồi kết cuộc, phân biệt với các ca diễn từng bài ngắn, từng trích đoạn. Từ "liên trường" do ngôn ngữ địa phương mà thành "luông tuồng", "luôn tuồng"...

Sang thế kỷ 20 với sự ra đời của cải lương và kịch nói thu hút nhiều khán giả, nghệ thuật tuồng suy yếu nhiều tuy có cố gắng phục hưng với loại tuồng xuân nữ, tức là tuồng diễn theo đề tài xã hội tân thời và hát theo điệu "xuân nữ". Loại tuồng này pha phong cách cải lương, đánh võ Tàu... Dù vậy giới hâm mộ tuồng càng ngày càng ít.[3].

Ba trường phái[4] lớn trong hát bội là:

  1. Tuồng cung đình Huế
  2. Tuồng Quảng Nam
  3. Tuồng Bình Định

Ở Hà Nội vào đầu thế kỷ 20 có một rạp hát riêng diễn tuồng hát bội, gọi là rạp Quảng Lạc. Lối diễn thì giống như lối tuồng miền Trung cả.[5]

Diễn xuất

Hát tuồng trong lễ Kỳ yên tại đình Mỹ Phước (Long Xuyên) năm 2010

Lối diễn xuất thường được khuếch đại hơn sự thật ngoài đời để khán giả dễ cảm nhận. Các động tác càng nhỏ càng nhanh, khi lên sân khấu càng cần tăng cường điệu thì khán giả mới kịp nhận thấy. Kiểu cách đi đứng còn dùng để biểu lộ cái "tâm" của nhân vật thiện, ác. Nhất nhất đều phân thành từng bộ riêng, không thể diễn bộ "Trung" cho vai đứa "Hèn" hay đứa "Nịnh". Thậm chí lên ngựa xuống ngựa còn phân biệt Bộ của trung tướng khác bộ dạng nịnh thần. Mọi động tác đã thành thông lệ hay ước lệ. Nhất là vào thời trước khi kỹ thuật âm thanh và ánh sáng chưa đáp ứng được cho nghệ thuật trình diễn, hình ảnh diễn xuất chưa thể kéo lại nhìn gần, không thể "trung cảnh", "cận cảnh", làm tăng cường độ các động tác giúp khán giả xem được toàn cảnh, dù ngồi xa hay gần chiếu diễn (sân khấu) đều nhìn thấy.

Lối múa, đi và đứng có những động tác cách điệu, trong nghề gọi là bê, xiên, lỉa và lăn.[6]

Nhân vật nào ra sân khấu từ cánh gà tay mặt (sinh môn) đều sống tới cuối tuồng, dẫu có bị kẻ gian hãm hại cũng không chết. Ngược lại, nhân vật nào ra sân khấu từ cánh gà bên trái (tử môn) cũng phải chết, dẫu làm tới Hoàng đế [7].

Điệu hát

Ngôn ngữ ca ngâm thì dùng giọng thật to, thật cao và rõ. Điệu hát quan trọng nhất trong hát bội là "nói lối", tức là nói một lúc rồi hát, thường để mở đầu cho các khúc hát khác. "Nói lối" có hai giọng chính là "Xuân" và "Ai". "Xuân" là giọng hát vui tươi, còn "Ai" là bi thương, ảo não. Nói lối giọng Ai còn được gọi là "lối rịn". Ngoài ra còn có những "lối hằng", "lối hường", "lối giậm". Hát thì có những điệu "Nam", "Khách", "thán", "oán", và "ngâm".

Hóa trang

Một số y phục dùng trong hát tuồng
Hai diễn viên hát bội vào đầu thế kỷ 20

Hát bộ là nghệ thuật mang nặng tính ước lệ. Các diễn viên hát bộ phân biệt từ mặt mũi, râu tóc, áo quần để rõ kẻ trung nịnh, người sang hèn, ai thô lậu, thanh tú, ai minh chánh, gian tà. Sắc đỏ được dùng dặm mặt để biểu hiện vai trung thần; màu xám là nịnh thần; màu đen là kẻ chân thật; màu lục là hồn ma.[8]

Về y trang thì võ tướng khi ra trận mặc võ giáp có cắm cờ lịnh sau lưng. Vua mặc áo thêu rồng; hậu phi mặc áo thêu phượng. Đào mặc áo lụa trắng đóng vai tiểu thơ đài các còn lụa đỏ dành cho cô dâu, v.v...

Dàn nhạc

Dàn nhạc dùng trong hát bội gồm có những nhạc cụ như: trống chiến, đồng la, kèn, đờn cò và có khi ống sáo. Dàn nhạc được đặt bên tay phải sân khấu (từ trong nhìn ra). Tay phải ứng với cửa "sinh" trong khi bên trái là cửa "tử".[9]

Nếu là đám hát do tư nhân mướn để mua vui, khao vọng thì lại có một cỗ trống nhỏ gọi là trốnng lèo dành riêng cho các thân hào uy tín đến xem hát mà đánh chấm những câu hát hay. Người đánh trống lèo cũng phải đem theo tiền riêng để thưởng diễn viên.[5]

Tưởng thưởng

Ở miền Trung cho đến thập niên 1950 khi đám hát diễn thì người mướn gánh hát đến diễn, dù là tư nhân hay đền miếu, sẽ có sẵn những thẻ thưởng. Thẻ làm bằng tre gọt dẹp thành ba cỡ: lớn (dài ba gang tay, rộng bằng bề ngang hai ngón tay) giá trị một quan, nhỡ (dài hai gang, rộng một ngón rưỡi) giá trị một tiền, và nhỏ (dài gang rưỡi, rộng bề ngang một ngón) giá trị 30 đồng, tức nửa tiền.[5]

Khi đến những màn diễn khéo, giọng hát hay thì chủ nhà ném thẻ lên tấm chiếu trước sân khấu, tiếng thẻ tre nghe lách cách vui tai. Gánh hát sau đó gom thẻ, tính ra giá trị tiền để lãnh tiền thưởng.[5]

Kịch bản và đề tài

Vở tuồng tức bài tuồng là một thể văn riêng trong văn học Việt Nam. Lối trình bày tuồng dùng nhiều thể văn học như Đường thi, phú, song thất lục bát và lục bát ghép với lễ nhạc và một số điệu múa.[3] Lời văn thì nhiều khi có vần và có đối.

Khi một vai lên sân khấu thì mở bằng một câu xướng, còn gọi là câu bạch để tự giới thiệu mình. Câu này dùng thể thơ bảy chữ.[10]

Khi kể chuyện thì gọi là câu nói từ bốn đến bảy chữ, có đối, gieo vần cước vận (chữ cuối cùng mỗi câu). Câu kết thì gieo vần trắc.[10]

Khi muốn dứt ý thì hát câu vãn, dùng thể lục bát còn muốn nhấn mạnh ý cho quyết liệt thì hát câu loạn, dùng thể phú hay lục bát.[10]

Khi buồn thì hát câu than, cũng dùng lục bát trong khi vui thì hát câu khách, thường là chữ Nho dùng thể phú.[10]

Tuồng tích trong vở diễn của hát bộ thường là các cổ tích, kịch bản phóng tác từ kinh điển truyện cổ Trung Hoa như Tam Quốc Chí, Vạn Hoa Lầu, Ngũ Hổ Bình Tây... Tuồng tích đã sẵn trong sách nên người xem phần lớn đều biết rành kịch tình và đến rạp chỉ xem kịch tính của các nghệ sĩ và đạo diễn mà thôi. Loại này cũng được xem là tuồng pho. Tuồng pho thì theo sát đạo lý, có thể tóm tắt là:

Phụ tử đắc kỳ hiếu
Quân thần tận kỳ trung
Phu phụ đơn kỳ thuận
Bằng hữu chi kỳ tín
Huynh đệ toàn kỳ cung.[2]

Ngoài ra thì có tuồng hài với cốt truyện tự do hơn, không nhất thiết đề cao đạo lý tam cương ngũ thường như tuồng pho [11]

Thầy tuồng, tức đạo diễn, hay còn gọi là nhưng tuồng là người chọn vở tuồng cùng cách diễn cho kép đóng đúng vai. Thơ tuồng là người thuộc lời để nhắc tuồng khi các diễn viên lên sân khấu. Kép chính thì tên trong nghề gọi là biện tuồng.[2]

Những vở tuồng nổi tiếng

  • Gia Long phục quốc (soạn giả: Hoàng Cao Khải, cuối thế kỷ 19)[5]
  • Sơn Hậu
  • Triệu Đình Long cứu Chúa
  • Tam nữ đồ vương (thế kỷ 17)
  • Diễn Võ Đình (soạn giả: Đào Tấn, thế kỷ 19)
  • Ngoại tổ dâng đầu (soạn giả: Nguyễn Hiển Dĩnh, thế kỷ 19).[2]
  • Phụng Nghi Đình
  • Đào Phi Phụng
  • Lý Thiên Luông
  • Trần Quốc Toản
  • Lý Phụng Đình
  • Đào Tam Xuân
  • Võ Tam Tư trảm Cáo (Hồ Nguyệt Cô)
  • Đề Thám
  • Huyền Trân Công Chúa
  • An Tư công chúa

Những diễn viên Tuồng nổi tiếng

  1. CÁC NGHỆ SĨ NHÂN DÂN
  • NSND Nguyễn Ngọc Phương (Nguyên Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Nguyên Cục trưởng Cục NTBD, Nguyên Giám đốc Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Lê Tiến Thọ (Nguyên Thứ trưởng Bộ VHTTDL, Nguyên Cục trưởng Cục NTBD, Nguyên Giám đốc Nhà hát Tuồng Việt Nam, Chủ tịch Hội NSSK Việt Nam)
  • NSND Mẫn Thu (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Đàm Liên (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Hoàng Khiềm (Nguyên Giám đốc Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Minh Ngọc (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Hoà Bình (Nhà hát Tuồng Đào Tấn)
  • NSND Trần Đình Sanh (Nhà hát Tuồng Đào Tấn)
  • NSND Gia Khoản (Phó Giám đốc Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Minh Gái (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Hồng Khiềm (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Ánh Dương (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Xuân Quý (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
  • NSND Xuân Hội (Nhà nhát tuồng Đào Tấn, Bình Định)
  • NSND Phương Thảo (Nhà nhát tuồng Đào Tấn, Bình Định)
  • 2. CÁC NGHỆ SĨ ƯU TÚ
    • NSƯT Văn Quý (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • NSƯT Ngọc Khánh (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • NSƯT Đức Mười (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • NSƯT Văn Thuỷ (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • NSƯT Hải Vân (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • NSƯT Bích Tần (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • NSƯT Lê Trần Vinh (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • NSƯT Kiều Oanh (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • NSƯT Đức Lợi (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • NSƯT Chí Khánh (Nhà hát Tuồng Việt Nam)
    • 3. CÁC NGHỆ SĨ TÀI NĂNG TRẺ
      • NSTNT Lộc Huyền (Nhà hát Tuồng Việt Nam)

Những đạo diễn Tuồng nổi tiếng

  • NSND Ngọc Phương (Dàn dựng trên 200 vở Tuồng)
  • NSND Lê Tiến Thọ
  • NSND Hoàng Khiềm
  • NSUT Tạ Tạo
  • Đặng Bá Tài
  • Đoàn Anh Thắng

Những soạn giả Tuồng nổi tiếng

Các đoàn Tuồng chuyên nghiệp

Nghệ thuật sân khấu truyền thống Tuồng có 07 đơn vị phân bố ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam, trong đó có 04 nhà hát, 01 Đoàn nghệ thuật và 02 đoàn nghệ thuật trực thuộc nhà hát gồm:

  • Nhà hát Tuồng Việt Nam;
  • Nhà hát Nghệ thuật truyền thống cung đình Huế.
  • Nhà hát Tuồng Đào Tấn;
  • Nhà hát Tuồng Nguyễn Hiển Dĩnh;
  • Nhà hát Nghệ thuật Hát Bội Tp. HCM.
  • Đoàn Nghệ thuật Tuồng Thanh Hóa;
  • Đoàn Tuồng thuộc Nhà hát Nghệ thuật truyền thống Khánh Hòa.

Hình ảnh

  • Gánh hát Nam kỳ (1924)
    Gánh hát Nam kỳ (1924)
  • Gánh hát Nam Định (1924)
    Gánh hát Nam Định (1924)

Xem thêm

Tham khảo và chú thích

  1. ^ Phần giải thích hát bội, căn cứ theo Vũ Đức Sao Biển, tr. 92.
  2. ^ a b c d e "Hát bội". Thế giới Tự do Tập Tập X Số 8. Sài Gòn: Sở Thông tin Hoa Kỳ, 1961. tr 25
  3. ^ a b Theo Hoàng Chương, "Tóm tắt về hành trình sân khấu Việt Nam" in trong Văn hóa Việt Nam tổng hợp 1989-1995, Ban Văn hóa Văn nghệ Trung ương, Hà Nội, 1989.
  4. ^ Trần Văn Khê. tr 315
  5. ^ a b c d e Hà Ngại. Khúc tiêu đồng, hồi ký của một vị quan triều Nguyễn. TP HCM: Nhà xuất bản Trẻ, 2014. Tr 73-8
  6. ^ Trần Văn Khê. tr 304.
  7. ^ Theo Vũ Đức Sao Biển, "Hát bội Quảng Nam", tr. 93.
  8. ^ Trần Văn Khê. tr 305.
  9. ^ Trần Văn Khê. tr 302.
  10. ^ a b c d Dương Quảng Hàm. Quốc văn trích diễm. Paris: Institut de l'Asie du Sud-est, 1989. tráng77
  11. ^ Thông tin liên quan: Theo Vũ Đức Sao Biển, tuồng có hai thứ: Tuồng pho và tuồng đồ. 1/ Tuồng pho là những vở tuồng chính quy, lấy sự tích từ trong sử sách (phần lớn là của Trung Quốc) để viết ra, như: Phụng Nghi đình, Sơn hậu, Lưu Kim Đính giải giá Thọ Châu, v.v… Văn chương ở đây là văn chương bác học, có rất nhiều câu chữ Hán. 2/ Tuồng đồ là những vở tuồng được viết bằng chữ Nôm hay Quốc ngữ, nội dung lấy từ những sự tích văn chương trong văn học Việt Nam rồi cải biên thành tuồng. Tuồng đồ nặng về giải trí, giàu tính hài hước nên đáp ứng đông đảo thị hiếu và trình độ thưởng ngoạn của người bình dân. Thí dụ như các tuồng: Nghêu sò óc hến, Trần Bồ, Trinh thử, v.v...Các tác giả tuồng đồ thường không để lại danh tính, có lẽ vì mặc cảm cải biên từ văn chương người khác ("Hát bội Quảng Nam", tr. 92).

Liên kết ngoài

Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Tuồng&oldid=26617612”