Đế quốc Ba Tư

Bài này nằm trong loạt bài về
Lịch sử Iran
Huyền sử Nhà Pishdadi Nhà Kayani
Thời kỳ cổ đại Trước Công Nguyên (TCN) Tiền sử Iran Thời cổ đại–4000 Văn hoá Kura–Araxes 3400–2000 Proto-Elamite 3200–2700 Văn hóa Jiroft c. 3100 – c. 2200 Elam 2700–539 Đế quốc Akkad 2400–2150 Người Kassite c. 1500 – c. 1155 Đế quốc Tân Assyria 911–609 Urartu 860–590 Mannaeans 850–616
Thời kỳ Đế quốc Đế quốc Media 678–550 TCN (Vương quốc Scythia) 652–625 TCN Đế quốc Tân Babylon 626–539 TCN Đế quốc Achaemenes 550–330 TCN Vương quốc Armenia 331 TCN – 428 SCN Atropatene Thập niên 320 TCN – Thế kỷ III SCN Vương quốc Cappadocia Thập niên 320 TCN – 17 SCN Đế quốc Seleukos 312–63 TCN Vương quốc Pontus 281–62 TCN Nhà Frataraka Thế kỷ III TCN – c. 222 SCN Đế quốc Parthia 247 TCN – 224 SCN Vương quốc Suren 119 TCN – 240 SCN Đế quốc Sasania 224–651 Nhà Zarmihr Thế kỷ VI – 785 Nhà Qarinvand Thập niên 550 – Thế kỷ XI
Thời kỳ Trung đại Nhà Rashidun 632-661 Nhà Omeyyad 661–750 Nhà Abbas 750–1258 Nhà Dabuy 642–760 Nhà Bavand 651–1349 Masmughan của Damavand 651–760 Paduspan 665–1598 Justan 791 – thế kỷ XI Các triều đại Alid 864 – thế kỷ XIV Nhà Tahiri 821–873 Đế quốc Saman 819–999 Nhà Saffar 861–1003 Nhà Ghur trước 879 – 1141 Nhà Saj 889–929 Nhà Sallar 919–1062 Nhà Ziyar 930–1090 Ilyas 932–968 Nhà Buy 934–1062 Nhà Ghaznav 977–1186 Nhà Kakuy 1008–1141 Nhà Nasr 1029–1236 Shabankara 1030–1355 Đế quốc Seljuk 1037–1194 Nhà Khwarezm-Shah 1077–1231 Nhà Eldiguz 1135–1225 Atabeg của Yazd 1141–1319 Nhà Salghur 1148–1282 Nhà Hazarasp 1155–1424 Nhà Mihraban 1236–1537 Nhà Kurt 1244–1396 Hãn quốc Y Nhi 1256–1335 Nhà Choban 1335–1357 Nhà Muzaffar 1335–1393 Nhà Jalair 1337–1376 Sarbadar 1337–1376 Nhà Inju 1335–1357 Nhà Afrasiyab 1349–1504 Marashis 1359–1596 Đế quốc Timur 1370–1507 Nhà Karkiya 1370s–1592 Kara Koyunlu 1406–1468 Aq Qoyunlu 1468–1508
Thời kỳ Cận đại Nhà Safavid 1501–1736 (Nhà Hotak) 1722–1729 Nhà Afshar 1736–1796 Hãn quốc Talysh 1747–1826 Nhà Zand 1751–1794 Nhà Qajar 1789–1925
Thời kỳ Hiện đại Nhà Pahlavi 1925–1979 Chính phủ Lâm thời Iran 1979–1980 Lịch sử Cộng hòa Hồi giáo Iran 1980–nay
Bài liên quan Tên gọi Quân chủ Lịch sử Kinh tế Lịch sử Quân sự Chiến tranh Nguyên thủ quốc gia
Niên biểu

Đế quốc Ba Tư là một đế quốc tại Cao nguyên Iran và các khu vực xung quanh. Đế quốc Ba Tư là một loạt các đế quốc trong lịch sử cai trị vùng Cao nguyên Iran (Irān - “Đất của các chủng tộc Aryan”). Theo một số quyển sử do người Âu viết, đế quốc này bắt nguồn từ hai Vương quốc Đông Ba Tư (Parsua) và Tây Ba Tư (Anshan) do nhà Achaemenes (690–328 trước Công nguyên) trị vì. Nhà Achaemenes thuộc sắc tộc Ba Tư của người Aryan xuất phát từ khu vực tỉnh Pars của Iran ngày nay. Trong nghiên cứu lịch sử Đế quốc Ba Tư cổ đại, người ta thường bị lệ thuộc nhiều vào các nhà sử học Hy Lạp cổ đại, điển hình như các tác phẩm kinh điển của Herodotos và Xenophon. Số là người Ba Tư xưa chỉ thể hiện lòng sùng kính các vị vua của họ qua việc cúng tế tông miếu, chứ không viết sách vở gì cả.

Tuy nhiên, một số người có tư tưởng “Đại dân tộc Iran”, liệt một số triều đại người ngoại quốc vào lịch sử Iran. Theo cách nhìn này đế quốc Ba Tư được khởi đầu với những người Media, sau khi họ cùng với người Babylonia tiêu diệt đế quốc Assyria, và khởi lập đế quốc Media. Vua xứ Anshan là Cyrus II (khoảng năm 575 - 529 trước Công Nguyên), tức Cyrus Đại Đế, lên nối ngôi vào năm 559 trước Công Nguyên) và đánh bại vua Media là Astyages tại Ecbatana, thống nhất hai dân tộc Ba Tư và Media thành một Đế quốc Achaemenes vào năm 550 trước Công Nguyên. Với chiến thắng hiển hách này, người Ba Tư trở thành bá chủ của châu Á, vì họ là nỗi sở hãi của các lân bang hùng mạnh. Dường như Cyrus Đại Đế đã chinh phạt một Vương quốc lân cận và giết cả vua nước ấy. Ông cũng thực hiện chiến thuật xuất sắc và dành chiến thắng vang dội, chinh phạt được Đế quốc Lydia vào nam 547 trước Công Nguyên. Sau đó, ông tiêu diệt được Đế quốc Tân Babylonia, rôi đưa người Do Thái trở về Jerusalem. Ông lập nên một Đế quốc Thế giới đầu tiên và để lại tiếng vang cho đến ngày nay. Đế quốc Ba Tư trở thành đế quốc huy hoàng nhất trong mọi quốc gia châu Á đương thời, do đó nhân dân tôn vinh Cyrus Đại Đế là vị "Quốc tổ" của họ.

Thời đó, còn rất nhiều vương quốc nhỏ, cương thổ gồm một hay vài thị trấn với chút ít đất chung quanh. Cyrus Đại đế chia đế quốc của ông thành 20 tỉnh (tiếng Ba Tư là xšaθra - Anh hóa là satrapy), mỗi tỉnh gồm nhiều tiểu vương quốc. Quan Tổng đốc mỗi tỉnh gọi là xšaθrapāvā (pāvā = người bảo vệ), phiên âm tiếng Anh là satrap, phiên âm tiếng Pháp là satrape. Do sự hiện hữu của nhiều tiểu vương đó, các vị Quốc vương Ba Tư cổ thường xưng hiệu là shahanshah, tức là “Vua của các vua” (tiếng Ba Tư shah có nghĩa là vua). Tỷ như vua Darius Đại Đế nhà Achaemenes, ông xưng: "Trẫm là Darius, Đức Vua vĩ đại, Đức Vua của các vua, Đức Vua của Ba Tư, Đức Vua của các quốc gia/dân tộc...". Danh hiệu này còn đuợc Quốc vương Muhammad Reza Pahlavi (1941 - 1979) sử dụng, vào thế kỷ 20.

Tuy nhiên, với thời gian, số tiểu vương quốc trong lãnh thổ ngày càng ít đi. Danh hiệu shahanshah chỉ nhắc lại truyền thống nhiều hơn là có thực chất.

Các thời kỳ lịch sử

Như phần lớn các đế chế khác, ngôi hoàng đế được truyền từ cha sang con trai. Các thời kỳ được coi là thuộc đế chế Ba Tư gồm có:

Đế quốc Ba Tư

Tên thời kỳ	Niên đại
Đế quốc Media	(728 TCN - 550 TCN)
Nhà Achaemenes	(551 TCN - 328 TCN)
Thuộc Macedonia	(330 TCN - 310 TCN)
Nhà Seleukos	(312 TCN - 63 TCN)
Nhà Arsaces	(250 TCN - 226)
Nhà Sassanid	(226 - 651)
Thuộc Ả Rập	(651 - 821)
Các triều đại êmia tự chủ	(821 - 1094)
Thuộc Thổ Nhĩ Kỳ	(1027 - 1239)
Thuộc Mông Cổ	(1255 - 1500)
Nhà Safavid	(1500 - 1722)
Nhà Afshar	(1736 - 1796)
Nhà Zand	(1750 - 1794)
Nhà Qajar	(1781 - 1925)
Nhà Pahlavi	(1925 - 1979)

Trong suốt chiều dài của Lịch sử Iran, thời gian hiện hữu của các triều đại thuộc đế chế Ba Tư cộng chung được khoảng 1500 năm.

Khác với các đế quốc Assyria và Babylonia khi xưa, đời Cyrus Đại Đế, Đế quốc Ba Tư tiến hành chính sách tự do, thừa nhận phong tục tập quán của các dân tộc bị đô hộ. Có người thậm chí còn coi ông là một trong những vị sáng tổ của nhân quyền, do ông ban Thánh chỉ cho người Do Thái vốn bị người Babylon lưu đày được trở về quê hương sau khi ông tiêu diệt Babylonia vào năm 539 trước Công Nguyên. Ông thân chinh đem đại binh đi đánh Nữ hoàng Tomyris của người Massagetae vào năm 529 trước Công Nguyên, nhưng ông tử trận. Điều này thể hiện khó khăn của người Ba Tư trong việc đặt ách bá quyền lên vùng Trung Á. Theo Herodotos, đây là cái kết của một nhà chinh phạt quá tham vọng, khát máu. Nhưng vào năm 525 trước Công Nguyên, vua Cambyses II. chinh phạt Ai Cập. Người Ba Tư cướp phá tông miếu, gây cho giới tăng lữ Ai Cập căm phẫn. Đời nhà Achaemenes, Ba Tư là nước lớn nhất thế giới. Diện tích của đế quốc này đạt đến cao điểm khoảng 7.500.000 km² dưới triều vua Darius Đại đế (522 - 485 trước Công Nguyên). Ba Tư cũng là đế quốc đầu tiên trong lịch sử có lãnh thổ trải rộng trên ba châu Á, Âu, Phi. Là một vị vua hùng tài đại lược, Darius Đại Đế đập tan tác nhiều kẻ thù của Đế quốc Ba Tư. Ông quyết định kéo quân đi chinh phạt vùng đất này để đem lại vinh quang cho Đế quốc, củng cố nền thống trị của Ba Tư ở vùng Trung Á. Ông đã giành chiến thắng oanh liệt, bắt được cả vua của người Saka là Skunkha (519 TCN). Tại thời điểm ông qua đời, Đế quốc đã có biết bao dân tộc, tôn giáo.

Xem thêm

• Lịch sử Iran
• Danh sách vua Ba Tư
• Chiến tranh Hy Lạp-Ba Tư
• Chiến tranh La Mã-Ba Tư
• Chiến tranh Ottoman-Ba Tư
• Chiến tranh Anh-Ba Tư

Tài liệu tham khảo

• Kaveh Farrokh, Shadows in the desert: ancient Persia at war, Osprey Publishing, 2007. ISBN 1846031087.
• Freeman-Greenville, G.S.P. Chronology of World History: A Calendar of Principal Events from 3000 B.C. to A.D. 1976. 2nd ed. London: Rex Collings, 1978.
• Grun, Bernard. The Timetables of History: A Horizontal Linkage of People and Events. 3rd rev. ed. New York: Simon and Schuster, 1991.
• Stokvis A.M.H.J., Manuel d'Histoire, de Généalogie et de Chronologie de tous les Etats du Globe depuis les temps les plus reculés jusqu'à nos jours, Leiden, 1888-1893 (ré-édition en 1966 par B.M.Israel)