Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Trịnh Tùng”

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
n Theo Toàn thư, năm Canh Tuất là năm 1550
Cập nhật địa danh
Dòng 89: Dòng 89:
Từ khi triều Lê trung hưng đã gần 50 năm chưa tổ chức một khoa thi Hội nào, vì bận việc chiến tranh. Đến năm [[1580]], triều đình mới cho mở khoa, lấy bọn [[Nguyễn Văn Giai]] (người phủ Lưu Trường, huyện Thiên Lộc) và [[Phùng Khắc Khoan]] sáu người được đỗ tiến sĩ xuất thân và tiến sĩ đồng xuất thân. Từ bấy giờ phục lại việc 3 năm một khoa thi Hội, còn việc thi Đình thì vẫn trì hoãn chưa tiến hành được{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=664}}.
Từ khi triều Lê trung hưng đã gần 50 năm chưa tổ chức một khoa thi Hội nào, vì bận việc chiến tranh. Đến năm [[1580]], triều đình mới cho mở khoa, lấy bọn [[Nguyễn Văn Giai]] (người phủ Lưu Trường, huyện Thiên Lộc) và [[Phùng Khắc Khoan]] sáu người được đỗ tiến sĩ xuất thân và tiến sĩ đồng xuất thân. Từ bấy giờ phục lại việc 3 năm một khoa thi Hội, còn việc thi Đình thì vẫn trì hoãn chưa tiến hành được{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=664}}.


Năm [[1583]], Trịnh Tùng xem thế quân mình đã mạnh bèn kéo ra Sơn Nam, đánh các huyện Yên Mô<ref group="Ghi chú">Tên huyện, nay thuộc tỉnh [[Ninh Bình]]</ref>, Yên Khang gặt lúa rồi lại kéo về.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=625}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=665}} Sang mùa xuân năm [[1584]], Trịnh Tùng kéo quân ra Trường Yên, rồi lại tiến quân đi tuần ở Thiên Quan. Vì [[Ngô Cảnh Hựu]] rút quân về trước, nên Trịnh Tùng liền đó rút quân quay về, dâng biểu xin giáng chức Cảnh Hựu xuống hai tư. Mùa xuân năm [[1585]], Trịnh Tùng chính mình đốc suất đại quân, kéo ra Thiên Quan, đánh phá các huyện Mỹ Lương, Thạch Thất và An Sơn, lược định mặt Tây đạo. Đóng quân ở Sài Sơn<ref group="Ghi chú">Xã [[Thụy Khuê]], huyện [[An Sơn]], [[Sơn Tây]]</ref>, để tì tướng là quận Chiêu đóng đồn ở Hoàng Xá.<ref group="Ghi chú">Xã [[Hoàng Xá]], huyện [[An Sơn]], [[Sơn Tây]]</ref> Quân Mạc truy kích quận Chiêu bị chết trận. Tùng thấy không lợi rút quân về.
Năm [[1583]], Trịnh Tùng xem thế quân mình đã mạnh bèn kéo ra Sơn Nam, đánh các huyện Yên Mô<ref group="Ghi chú">Tên huyện, nay thuộc tỉnh [[Ninh Bình]]</ref>, Yên Khang gặt lúa rồi lại kéo về.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=625}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=665}} Sang mùa xuân năm [[1584]], Trịnh Tùng kéo quân ra Trường Yên, rồi lại tiến quân đi tuần ở Thiên Quan. Vì [[Ngô Cảnh Hựu]] rút quân về trước, nên Trịnh Tùng liền đó rút quân quay về, dâng biểu xin giáng chức Cảnh Hựu xuống hai tư. Mùa xuân năm [[1585]], Trịnh Tùng chính mình đốc suất đại quân, kéo ra Thiên Quan, đánh phá các huyện Mỹ Lương, Thạch Thất và An Sơn, lược định mặt Tây đạo. Đóng quân ở Sài Sơn<ref group="Ghi chú">Xã [[Thụy Khuê]], huyện [[An Sơn]], [[Sơn Tây]], nay là xã [[Sài Sơn]], huyện [[Quốc Oai]], Hà Nội.</ref>, để tì tướng là quận Chiêu đóng đồn ở Hoàng Xá.<ref group="Ghi chú">Xã [[Hoàng Xá]], huyện [[An Sơn]], [[Sơn Tây]], nay là [[thị trấn Quốc Oai]], Hà Nội.</ref> Quân Mạc truy kích quận Chiêu bị chết trận. Tùng thấy không lợi rút quân về.


Tháng 9 nǎm [[1584]], trưởng huynh của Trịnh Tùng là [[Trịnh Cối]] chết trên đất Bắc Triều. Họ Mạc sai người đến điếu tế; lại sai quân đưa linh cữu cùng người nhà, mẹ và vợ con về xứ Thanh. Trịnh Tùng cũng sai người đón tiếp linh cữu về quàn ở bên hữu núi Quân Yên, huyện Yên Định, đặt lễ cúng tế, dâng biểu tâu vua tha tội cho Cối, tặng thái phó Trung quốc công, sai con của mình là [[Trịnh Xuân]] mặc đồ tang cho bác{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=625}}{{sfn|Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng|2005|p=95}}.
Tháng 9 nǎm [[1584]], trưởng huynh của Trịnh Tùng là [[Trịnh Cối]] chết trên đất Bắc Triều. Họ Mạc sai người đến điếu tế; lại sai quân đưa linh cữu cùng người nhà, mẹ và vợ con về xứ Thanh. Trịnh Tùng cũng sai người đón tiếp linh cữu về quàn ở bên hữu núi Quân Yên, huyện Yên Định, đặt lễ cúng tế, dâng biểu tâu vua tha tội cho Cối, tặng thái phó Trung quốc công, sai con của mình là [[Trịnh Xuân]] mặc đồ tang cho bác{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=625}}{{sfn|Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng|2005|p=95}}.
Dòng 99: Dòng 99:
Mùa đông năm đó, Trịnh Tùng kéo quân đánh phá Trường Yên và Thiên Quan tiến ra vùng tây nam, đến huyện Mỹ Lương<ref group="Ghi chú">Đất huyện Mỹ Lương cũ, nay là huyện Chương Mỹ, thành phố [[Hà Nội]] và huyện Lương Sơn, tỉnh [[Hòa Bình]].</ref>. [[Nhà Mạc]] sai [[Mạc Ngọc Liễn]] dẫn quân từ huyện An Sơn; [[Nguyễn Quyện]] từ huyện Chương Đức vượt sông Do Lễ<ref group="Ghi chú">Xã [[Do Lễ]], huyện [[Chương Đức]]</ref> đến kháng cự, bố trí đặt mai phục ở miền sơn cước, và tìm cách cắt đường chuyển lương của quân Trịnh. Trịnh Tùng qua do thám biết được mưu đồ của kẻ thù, bèn sai đại tướng [[Hoàng Đình Ái]] cấp tốc đang đêm tiến lén về để giữ Thanh Hoa, [[Hà Thọ Lộc]] và [[Ngô Cảnh Hựu]] ở lại canh giữ binh lương ở phía sau. Lại cử [[Nguyễn Hữu Liêu]] và [[Trịnh Đỗ]], từ đường phía tả, xuất quân đi cầm cự với [[Mạc Ngọc Liễn]] để phân tán thế lực của địch. Còn bản thân Trịnh Tùng đốc quân do đường bên phải kéo ra, tiến đánh Nguyễn Quyện. Quân của Quyện thua chạy, phục binh cũng tan vỡ nốt. Quan quân chém hơn 100 quân địch, truy kích đến nửa ngày mới thôi{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=668}}. Hôm sau, quân Nam triều tấn công các huyện An Sơn, Thạch Thất; tuy nhiên khi đó đã là cuối năm nên Trịnh Tùng rút quân về.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=628}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=668}}. Kể từ đó [[Nguyễn Quyện]] khiếp sợ trước Trịnh Tùng, mỗi lần gặp quân của ông đều trốn tránh không dám xông lên nữa. Nhân đà thắng lợi, qua ngày hôm sau Trịnh Tùng đem đại quân tiến đóng Hoàng Sơn, và các huyện An Sơn, Thạch Thất, đều phá được cả. Tuy nhiên bấy giờ đã vào cuối năm nên Trịnh Tùng quyết định cho quân lui về Thanh Hóa. Nhà Mạc cũng cho đắp thêm lũy đất ngoài thành Đại La để ngăn chặn quân Lê - Trịnh{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=668}}.
Mùa đông năm đó, Trịnh Tùng kéo quân đánh phá Trường Yên và Thiên Quan tiến ra vùng tây nam, đến huyện Mỹ Lương<ref group="Ghi chú">Đất huyện Mỹ Lương cũ, nay là huyện Chương Mỹ, thành phố [[Hà Nội]] và huyện Lương Sơn, tỉnh [[Hòa Bình]].</ref>. [[Nhà Mạc]] sai [[Mạc Ngọc Liễn]] dẫn quân từ huyện An Sơn; [[Nguyễn Quyện]] từ huyện Chương Đức vượt sông Do Lễ<ref group="Ghi chú">Xã [[Do Lễ]], huyện [[Chương Đức]]</ref> đến kháng cự, bố trí đặt mai phục ở miền sơn cước, và tìm cách cắt đường chuyển lương của quân Trịnh. Trịnh Tùng qua do thám biết được mưu đồ của kẻ thù, bèn sai đại tướng [[Hoàng Đình Ái]] cấp tốc đang đêm tiến lén về để giữ Thanh Hoa, [[Hà Thọ Lộc]] và [[Ngô Cảnh Hựu]] ở lại canh giữ binh lương ở phía sau. Lại cử [[Nguyễn Hữu Liêu]] và [[Trịnh Đỗ]], từ đường phía tả, xuất quân đi cầm cự với [[Mạc Ngọc Liễn]] để phân tán thế lực của địch. Còn bản thân Trịnh Tùng đốc quân do đường bên phải kéo ra, tiến đánh Nguyễn Quyện. Quân của Quyện thua chạy, phục binh cũng tan vỡ nốt. Quan quân chém hơn 100 quân địch, truy kích đến nửa ngày mới thôi{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=668}}. Hôm sau, quân Nam triều tấn công các huyện An Sơn, Thạch Thất; tuy nhiên khi đó đã là cuối năm nên Trịnh Tùng rút quân về.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=628}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=668}}. Kể từ đó [[Nguyễn Quyện]] khiếp sợ trước Trịnh Tùng, mỗi lần gặp quân của ông đều trốn tránh không dám xông lên nữa. Nhân đà thắng lợi, qua ngày hôm sau Trịnh Tùng đem đại quân tiến đóng Hoàng Sơn, và các huyện An Sơn, Thạch Thất, đều phá được cả. Tuy nhiên bấy giờ đã vào cuối năm nên Trịnh Tùng quyết định cho quân lui về Thanh Hóa. Nhà Mạc cũng cho đắp thêm lũy đất ngoài thành Đại La để ngăn chặn quân Lê - Trịnh{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=668}}.


Cuối năm [[1588]], Trịnh Tùng lại rầm rộ kéo quân ngoài cửa ải Trường Cát, đánh phá Trường Yên và Thiên Quan, vượt sông Chính Đại,<ref group="Ghi chú">Trang [[Chính Đại]], huyện [[Tống Sơn]] tỉnh [[Thanh Hóa]]</ref>. Đến trại Dương Vũ<ref group="Ghi chú">Thuộc xã [[Dương Vũ]], huyện [[Yên Khánh]], tỉnh [[Ninh Bình]]</ref>, ông đóng quân ở lại đến đến hơn một tuần. Quân Mạc cố thủ không ra đánh. Trịnh Tùng giả đò dùng kế đốt doanh trại rút quân về để nhử định, nhưng kỳ thực đã đặt kỳ binh và voi ngựa mai phục ở phía sau. Khi quân Mạc từ trong lũy kéo ra truy kích thì gặp phải phục binh đánh úp, tổn thất vài trăm nhân mạng. Trịnh Tùng lại chuyển quân quay về núi Tam Điệp<ref group="Ghi chú">Chỗ chia cắt hai tỉnh [[Ninh Bình]] và [[Thanh Hóa]]</ref>, hạ lệnh cho quân bố trí phòng thủ ở cửa biển Linh Trường<ref group="Ghi chú">Nay là cửa biển Y Bích, thuộc huyện Hậu Lộc, Thanh Hoa.</ref> để chặn thuyền giặc kéo tới.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=628-629}}.
Cuối năm [[1588]], Trịnh Tùng lại rầm rộ kéo quân ngoài cửa ải Trường Cát, đánh phá Trường Yên và Thiên Quan, vượt sông Chính Đại,<ref group="Ghi chú">Trang [[Chính Đại]], huyện [[Tống Sơn]] tỉnh [[Thanh Hóa]], nay là xã [[Nga Điền]], huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa.</ref>. Đến trại Dương Vũ<ref group="Ghi chú">Thuộc xã [[Dương Vũ]], huyện [[Yên Khánh]], tỉnh [[Ninh Bình]]</ref>, ông đóng quân ở lại đến đến hơn một tuần. Quân Mạc cố thủ không ra đánh. Trịnh Tùng giả đò dùng kế đốt doanh trại rút quân về để nhử định, nhưng kỳ thực đã đặt kỳ binh và voi ngựa mai phục ở phía sau. Khi quân Mạc từ trong lũy kéo ra truy kích thì gặp phải phục binh đánh úp, tổn thất vài trăm nhân mạng. Trịnh Tùng lại chuyển quân quay về núi Tam Điệp<ref group="Ghi chú">Chỗ chia cắt hai tỉnh [[Ninh Bình]] và [[Thanh Hóa]]</ref>, hạ lệnh cho quân bố trí phòng thủ ở cửa biển Linh Trường<ref group="Ghi chú">Nay là cửa biển Y Bích, thuộc huyện Hậu Lộc, Thanh Hoa.</ref> để chặn thuyền giặc kéo tới.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=628-629}}.


Mùa đông năm [[1589]], Trịnh Tùng lại dẫn quân tấn công huyện Trường Yên. [[Nhà Mạc]] sai [[Mạc Đôn Nhượng]] đóng quân ở Yên Mô<ref group="Ghi chú">Huyện [[Yên Mô]], tỉnh [[Ninh Bình]]</ref> tiếp chiến. Trịnh Tùng bàn mưu với các tướng
Mùa đông năm [[1589]], Trịnh Tùng lại dẫn quân tấn công huyện Trường Yên. [[Nhà Mạc]] sai [[Mạc Đôn Nhượng]] đóng quân ở Yên Mô<ref group="Ghi chú">Huyện [[Yên Mô]], tỉnh [[Ninh Bình]]</ref> tiếp chiến. Trịnh Tùng bàn mưu với các tướng
Dòng 108: Dòng 108:
== Chiếm Thăng Long lần thứ nhất ==
== Chiếm Thăng Long lần thứ nhất ==
[[Tập tin:Map of Southern and Northern Dynasties of Vietnam.png|220px|nhỏ|Tình hình Đại Việt trước khi Trịnh Tùng bắc phạt. Họ Mạc Bắc triều vẫn nắm giữ vùng núi và vùng châu thổ sông Hồng, trong khi Nam triều nắm giữ các vùng đất từ Thanh Hoá trở vào]]
[[Tập tin:Map of Southern and Northern Dynasties of Vietnam.png|220px|nhỏ|Tình hình Đại Việt trước khi Trịnh Tùng bắc phạt. Họ Mạc Bắc triều vẫn nắm giữ vùng núi và vùng châu thổ sông Hồng, trong khi Nam triều nắm giữ các vùng đất từ Thanh Hoá trở vào]]
Ngày [[3 tháng 12]] năm [[1591]], Trịnh Tùng bàn việc ra quân bắc phạt với quy mô lớn; sai Diễn quận công [[Trịnh Văn Hải]] và Thái quận công [[Nguyễn Thất Lý]], quản lãnh quân thủy, quân bộ, trấn thủ những nơi hiểm yếu ở các cửa biển; Quận Thọ [[Lê Hòa]] kiêm coi võ sĩ trong ngoài thuộc bốn vệ theo hầu vua Lê Thế Tông và hộ vệ ngự doanh. Ông điều động 5 vạn quân, phân làm năm lộ sai [[Nguyễn Hữu Liêu]], [[Hoàng Đình Ái]], [[Hà Thọ Lộc]], [[Ngô Cảnh Hựu]] chia nhau quản lãnh. Bản thân Trịnh Tùng dẫn 2 vạn binh trung quân kéo ra Tây Đô, theo đường Quảng Bình qua huyện Thiên Quan, hơn mười hôm thì đến núi Mã Yên, rồi tiến ra huyện Ma Nghĩa<ref group="Ghi chú">Nay huyện [[Tùng Thiện]]</ref>. Các lộ An Sơn, Thạch Thất, Phúc Lộc, Tân Phong đều nhanh chóng thất thủ; Trịnh Tùng đóng quân ở Tốt Lâm. Vua [[Mạc Mậu Hợp]] kinh hoàng, vội điều hết binh mã 4 vệ 5 phủ được khoảng 10 vạn, đích thân làm tướng tiến đến xã Phấn Thượng, kháng cự với vương sư. Trịnh Tùng sai [[Hoàng Đình Ái]] ra đánh, giết được tướng Mạc là quận Khuông và quận Tân. Quan quân thừa thế đánh mạnh; Trịnh Tùng cũng đích thân ra đốc chiến. Hai bên đánh nhau ở bên sông Hát Gian. Quân họ Trịnh đánh rất hăng. Quân nhà Mạc chống không nổi, thua chạy qua sông, đảng lốt tranh thuyền, lăn xuống sông chết quá nửa. Mạc Hậu Hợp bỏ chạy. Tàn quân Mạc tranh nhau xuống thuyền, ngã xuống nước mà chết đến quá nửa. Quân Lê - Trịnh đuổi quân Mạc đến Giang Cao, chém hơn 1 vạn thủ cấp.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=632}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=672}}
Ngày [[3 tháng 12]] năm [[1591]], Trịnh Tùng bàn việc ra quân bắc phạt với quy mô lớn; sai Diễn quận công [[Trịnh Văn Hải]] và Thái quận công [[Nguyễn Thất Lý]], quản lãnh quân thủy, quân bộ, trấn thủ những nơi hiểm yếu ở các cửa biển; Quận Thọ [[Lê Hòa]] kiêm coi võ sĩ trong ngoài thuộc bốn vệ theo hầu vua Lê Thế Tông và hộ vệ ngự doanh. Ông điều động 5 vạn quân, phân làm năm lộ sai [[Nguyễn Hữu Liêu]], [[Hoàng Đình Ái]], [[Hà Thọ Lộc]], [[Ngô Cảnh Hựu]] chia nhau quản lãnh. Bản thân Trịnh Tùng dẫn 2 vạn binh trung quân kéo ra Tây Đô, theo đường Quảng Bình qua huyện Thiên Quan, hơn mười hôm thì đến núi Mã Yên, rồi tiến ra huyện Ma Nghĩa<ref group="Ghi chú">Nay thuộc huyện [[Ba ]]</ref>. Các lộ An Sơn, Thạch Thất, Phúc Lộc, Tân Phong đều nhanh chóng thất thủ; Trịnh Tùng đóng quân ở Tốt Lâm. Vua [[Mạc Mậu Hợp]] kinh hoàng, vội điều hết binh mã 4 vệ 5 phủ được khoảng 10 vạn, đích thân làm tướng tiến đến xã Phấn Thượng, kháng cự với vương sư. Trịnh Tùng sai [[Hoàng Đình Ái]] ra đánh, giết được tướng Mạc là quận Khuông và quận Tân. Quan quân thừa thế đánh mạnh; Trịnh Tùng cũng đích thân ra đốc chiến. Hai bên đánh nhau ở bên sông Hát Gian. Quân họ Trịnh đánh rất hăng. Quân nhà Mạc chống không nổi, thua chạy qua sông, đảng lốt tranh thuyền, lăn xuống sông chết quá nửa. Mạc Hậu Hợp bỏ chạy. Tàn quân Mạc tranh nhau xuống thuyền, ngã xuống nước mà chết đến quá nửa. Quân Lê - Trịnh đuổi quân Mạc đến Giang Cao, chém hơn 1 vạn thủ cấp.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=632}}{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=672}}


Trịnh Tùng đóng trại ở Hoàng Xá, sai quân vượt sông Cù,<ref group="Ghi chú">Khúc sông Hát chảy qua xã [[Cù Sơn]]</ref> phá được nhiều thành lũy. Ông bàn với các tướng rằng{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=671}}
Trịnh Tùng đóng trại ở Hoàng Xá, sai quân vượt sông Cù,<ref group="Ghi chú">Khúc sông Hát chảy qua xã [[Cù Sơn]]</ref> phá được nhiều thành lũy. Ông bàn với các tướng rằng{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=671}}
Dòng 134: Dòng 134:
:''Văn Khuê đầu hàng, thế là trời giúp cho ta được chóng thành công. Đất đai bản triều có thể hẹn ngày khôi phục được.''
:''Văn Khuê đầu hàng, thế là trời giúp cho ta được chóng thành công. Đất đai bản triều có thể hẹn ngày khôi phục được.''


Bèn sai [[Hoàng Đình Ái]] làm tiên phong, đến làng Bái và làng Đình hội quân với Bùi Văn Khuê. Đình Ái sai Văn Khuê tiến quân đóng giữ bến đò Đàm Giang<ref group="Ghi chú">Xưa là bến đò Đàm Gia, ở xã [[Điềm Xá]], huyện [[Gia Viễn]], tỉnh [[Ninh Bình]]</ref>. Quân Mạc bèn lui giữ sông Thiên Phái<ref group="Ghi chú">Khoảng giữa hai huyện Ý Yến và [[Phong Doanh]] thuộc tỉnh [[Nam Định]], chạy ra cửa Liêu</ref>. Trịnh Tùng quản đốc đại quân kéo ra Trường Yên, tiếp đãi [[Bùi Văn Khuê]] phong tước quận công và sai cầm quân đánh họ Mạc. Quân Lê-Trịnh đến núi Kẽm Trống<ref group="Ghi chú">Xã [[Nham Kênh]], huyện [[Thanh Liêm]]</ref> đóng trại, Tùng sai Văn Khuê lén dời binh thuyền ra cửa sông, rồi trên và dưới cùng đánh kẹp lại: quân Mạc tan vỡ, tướng [[Trần Bách Niên]] đầu hàng.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=634}}
Bèn sai [[Hoàng Đình Ái]] làm tiên phong, đến làng Bái và làng Đình hội quân với Bùi Văn Khuê. Đình Ái sai Văn Khuê tiến quân đóng giữ bến đò Đàm Giang<ref group="Ghi chú">Xưa là bến đò Đàm Gia, ở xã [[Điềm Xá]], huyện [[Gia Viễn]], tỉnh [[Ninh Bình]]</ref>. Quân Mạc bèn lui giữ sông Thiên Phái<ref group="Ghi chú">Khoảng giữa hai huyện Ý Yến và [[Phong Doanh]] thuộc tỉnh [[Nam Định]], chạy ra cửa Liêu</ref>. Trịnh Tùng quản đốc đại quân kéo ra Trường Yên, tiếp đãi [[Bùi Văn Khuê]] phong tước quận công và sai cầm quân đánh họ Mạc. Quân Lê-Trịnh đến núi Kẽm Trống<ref group="Ghi chú">Xã [[Nham Kênh]], nay là xã Thanh Hải, huyện [[Thanh Liêm]]</ref> đóng trại, Tùng sai Văn Khuê lén dời binh thuyền ra cửa sông, rồi trên và dưới cùng đánh kẹp lại: quân Mạc tan vỡ, tướng [[Trần Bách Niên]] đầu hàng.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=634}}


Tháng 11 ÂL, mùa đông, Trịnh Tùng tiến đóng Bình Lục, rồi kéo đến bãi Tinh Thần thuộc Thanh Oai, đóng dinh trại, ra chiếu dụ cho dân chúng miền tây nam đâu đấy cứ yên nghiệp làm ăn{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=674}}; sau đó tiến ra cửa sông Hát; đánh bại tướng [[Mạc Ngọc Liễn]], Ngọc Liễn phải chạy qua Tam Đảo. Quan quân thừa thắng, ruỗi dài đến cửa Nam thành Thăng Long, đóng quân ở bến Cỏ, bắt được chiến thuyền của Mạc đến hàng nghìn chiếc, [[Mạc Mậu Hợp]] hốt hoảng chạy sang Kim Thành (Hải Dương). Trịnh Tùng phủ dụ quân dân, cấm quân sĩ xâm phạm dân chúng; các huyện Thuận An, Tam Đái, Thượng Hồng đều hàng phục cả. Lại sai quân đánh sang Kim Thành; [[Mạc Mậu Hợp]] bỏ trốn; quân Lê bắt được thái hậu mẹ của vua Mạc đem về và thu được nhiều của cải, châu báu. Trên đường áp giải về Thanh Hoa, Thái hậu nhảy xuống sông tự vẫn. [[Mạc Mậu Hợp]] bèn lập con là [[Mạc Toàn]] làm vua, bản thân tự làm tướng, quản đốc binh mã chống giữ.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=636}}
Tháng 11 ÂL, mùa đông, Trịnh Tùng tiến đóng Bình Lục, rồi kéo đến bãi Tinh Thần thuộc Thanh Oai, đóng dinh trại, ra chiếu dụ cho dân chúng miền tây nam đâu đấy cứ yên nghiệp làm ăn{{sfn|Quốc sử quán triều Nguyễn|1998|p=674}}; sau đó tiến ra cửa sông Hát; đánh bại tướng [[Mạc Ngọc Liễn]], Ngọc Liễn phải chạy qua Tam Đảo. Quan quân thừa thắng, ruỗi dài đến cửa Nam thành Thăng Long, đóng quân ở bến Cỏ, bắt được chiến thuyền của Mạc đến hàng nghìn chiếc, [[Mạc Mậu Hợp]] hốt hoảng chạy sang Kim Thành (Hải Dương). Trịnh Tùng phủ dụ quân dân, cấm quân sĩ xâm phạm dân chúng; các huyện Thuận An, Tam Đái, Thượng Hồng đều hàng phục cả. Lại sai quân đánh sang Kim Thành; [[Mạc Mậu Hợp]] bỏ trốn; quân Lê bắt được thái hậu mẹ của vua Mạc đem về và thu được nhiều của cải, châu báu. Trên đường áp giải về Thanh Hoa, Thái hậu nhảy xuống sông tự vẫn. [[Mạc Mậu Hợp]] bèn lập con là [[Mạc Toàn]] làm vua, bản thân tự làm tướng, quản đốc binh mã chống giữ.{{sfn|Nhiều tác giả|1993|p=636}}

Phiên bản lúc 18:46, ngày 20 tháng 5 năm 2019

Trịnh Tùng
鄭松
Vua Việt Nam
Chân dung Trịnh Tùng trong Trịnh gia chính phả
Chúa Trịnh
Tại vị15701623
Thời kỳ
Tiền nhiệmTrịnh Cối
Kế nhiệmTrịnh Tráng
Thông tin chung
Sinh1550, Thanh Hóa, Đại Việt
Mất1623 (72–73 tuổi)
Thanh Oai, Đông Kinh, Đàng Ngoài, Đại Việt
Thê thiếpLại Thị Ngọc Nhu
Đặng Thị Ngọc Bảo
Cung phi họ Tô
Hậu duệ
Tên đầy đủ
Trịnh Tùng (鄭松)
Thụy hiệu
Triết Vương (哲王)
Miếu hiệu
Thành Tổ (成祖)
Tước hiệuBình An Vương (平安王)
Hoàng tộcVương tộc Trịnh
Thân phụTrịnh Kiểm
Thân mẫuNguyễn Thị Ngọc Bảo

Trịnh Tùng (chữ Hán: 鄭松, 19 tháng 12, 155017 tháng 7, 1623), thụy hiệu Thành Tổ Triết Vương (成祖哲王), là vị chúa thứ hai của dòng họ Trịnh, giai đoạn Lê trung hưng trong lịch sử Việt Nam. Ông cai trị từ năm 1570 tới năm 1623. Xét theo thế thứ, ông là đời thứ hai của họ Trịnh kế tục nhau lãnh binh quyền "phù Lê". Tuy nhiên cha ông là Trịnh Kiểm chỉ mới được phong tước công, thụy hiệu Thái Vương của Trịnh Kiểm là do đời sau đặt. Phải từ thời Trịnh Tùng trở đi, họ Trịnh mới nhận tước vương khi còn tại vị, được gọi là chúa và lập thế tử, nên ông được xem là vị chúa Trịnh chính thức đầu tiên.

Sau khi cha là Trịnh Kiểm qua đời, Trịnh Tùng nổi dậy đánh đuổi anh là Trịnh Cối, đoạt lấy binh quyền Nam triều. Năm 1573, ông lật đổ vua Lê Anh Tông và đưa vua nhỏ Lê Thế Tông lên làm vua bù nhìn, bản thân nắm hết quân quốc đại sự. Năm 1592, Trịnh Tùng xuất quân bắc phạt, giành lại Đông Đô từ tay nhà Mạc, hoàn thành sự nghiệp trung hưng triều Lê. Sau đó, năm 1599 ông buộc nhà vua phải phong cho mình tước Bình An Vương (平安王) và lập con làm thế tử, thiết lập phủ chúa tại thành Đông Kinh, chính thức mở ra cơ đồ 200 năm của họ Trịnh. Những năm tiếp theo, Trịnh Tùng lo việc thông hiếu với nước Minh, đối phó với dư đảng họ Mạc ở phía bắc và sự trỗi dậy của họ Nguyễn ở phương nam.

Năm 1619, vua Lê Kính Tông cùng con thứ của ông là Trịnh Xuân lập mưu hãm hại ông, Tùng bèn giết vua rồi đưa cháu ngoại của mình là Lê Thần Tông lên ngôi. Bốn năm sau, Trịnh Tùng bị bệnh nặng; Trịnh Xuân lại nổi loạn song nhanh chóng bị diệt. Trịnh Tùng qua đời trong cùng năm đó, ngôi chúa được truyền cho con trai thứ hai là Văn Tổ Nghị vương Trịnh Tráng.

Thân thế

Minh Khang Thái vương Trịnh Kiểm, phụ thân của Trịnh Tùng.

Trịnh Tùng là con trai thứ của Trịnh Kiểm, mẹ ông là bà Nguyễn Thị Ngọc Bảo, con gái trưởng của Chiêu Huân Tĩnh công Nguyễn Kim. Trước kia Nguyễn Kim là người đi đầu trong việc trung hưng nhà Lê, sau khi Kim chết (1545), Trịnh Kiểm là con rể đã giành hết binh quyền, giết con của Nguyễn Kim là Nguyễn Uông và đẩy Nguyễn Hoàng ra Thuận Hóa. Từ đó chính sự trong nước về tay Trịnh Kiểm, đó là nền móng của chính quyền các chúa Trịnh về sau. Ông chào đời vào ngày 12 tháng 11 ÂL năm Canh Tuất niên hiệu Thuận Bình thứ 2 (1550), tức 19 tháng 12 năm 1550 dưới triều Trung Tông nhà Lê, Tuyên Tông nhà Mạc tại Thanh Hóa.

Tháng 4 năm 1565, Trịnh Tùng cùng anh trai là Trịnh Cối theo Trịnh Kiểm tiến đánh phủ Trường Yên của nhà Mạc. Trong trận này quân Lê - Trịnh giành được ưu thế ban đầu, nhưng sau đó Mạc Kính Điển dùng mưu lẻn vào đánh úp Thanh Hoa đang trống không khiến Trịnh Kiểm phải rút quân về[1].

Năm 20 tuổi (1568), Trịnh Tùng được nhận phong Phú Lương hầu, đặc ân cho đeo ấn bình đông, mở phủ riêng[2]. Ông là người tài đức, anh hùng nhất đời, có thể nối được chí cha, giúp nên nghiệp đế.[3]

Tranh giành với Trịnh Cối

Từ mùa đông năm 1569, Trịnh Kiểm già yếu, có biểu xin trí sĩ, Lê Anh Tông có chiếu cho con trưởng là Tuấn Đức hầu Trịnh Cối do bà Lại Thị Ngọc Trân sinh ta, giữ binh quyền. Ngày 24 tháng 3 năm 1570, Trịnh Kiểm bệnh nặng rồi mất, nhà vua dùng Trịnh Cối lên thay, quản lĩnh quân đội.[4][5]

Từ sau khi lên nắm quyền, Trịnh Cối sa vào tửu sắc, không quan tâm đến công việc, khiến các tướng dưới quyền bất mãn. Cối lại có ý cướp binh quyền của Tùng. Các tướng Lê Cập Đệ, Trịnh Vĩnh Thiệu, Phan Công TíchTrịnh Bách đang đêm dẫn thủ hạ tới đầu quân cho Trịnh Tùng. Tùng chớp được cơ hội, cùng bọn Cập Đệ đến chỗ Anh Tông Tuấn hoàng đế ở An Trường, giữa đường gặp Nghĩa quận công Đặng Huấn cũng ép phải đi theo. Khi vào yết kiến, Tùng khóc nói rằng:[6][5][7]

"Anh thần là Cối đam mê tửu sắc, làm nhiều việc mất lòng người, chẳng sớm thì chầy tất đến loạn mất! Nay Cối lại định tước đoạt số quân của thần, nên bọn thần đang đêm phải chạy đến gieo mình ở cửa cung khuyết"

Rồi đưa hoàng đế vào phía trong cửa ải Vạn Lại, chia quân phòng giữ các nơi hiểm yếu. Ngày 7 tháng 5, Trịnh Cối cùng Lại Thể Mĩ, Lại Thế Khanh... đem quân tới đánh. Hai bên kình nhau mấy ngày không phân thắng bại. Lê Anh Tông sai sứ sang chiêu dụ hai bên giảng hòa nhưng không có kết quả. Lại Thế Mĩ đưa quân đánh vào Vạn Lại hòng bắt nhà vua. Hai bên đánh nhau mấy ngày, bản thân Trịnh Cối nhận thấy thất lợi, bèn lui Biện Dinh, bố trí các tướng chống giữ các nơi.[8]

Ngày 15 tháng 9, Mạc Kính Điển được tin Nam triều có loạn, liền đem 10 vạn quân đánh xuống Thanh Hoa. Trịnh Cối không chống nổi, liền đem vợ con hàng họ Mạc.[9][8] Ngày 20 tháng 9 ÂL, vua Lê Anh Tông sắc phong Trịnh Tùng làm Trường quận công, tiết chế các dinh thủy bộ, cầm quân đánh giặc. Trịnh Tùng hội các tướng, lập lời thề rồi chia quân đóng giữ các cửa lũy, đào hào, dựng rào, đặt quân mai phục, giữ cỗ hiểm yếu để phòng ngừa quân Mạc. Mùa đông năm đó, Kính Điển thừa thắng tấn công vào An Trường, quan quân phải lui về thế thủ. Lê Cập Đệ cho xây thành giả để đánh lừa quân giặc. Kính Điển đốc thúc quân đánh gấp. Quân Nam triều thường nhân ban đêm tập kích khiến quân Mạc rơi vào thế bị động, sau đó thua liên tục đến cuối năm thì Kính Điển phải lui hẳn về bắc do thiếu lương thực.[10][11]

Giết Lê Cập Đệ và Lê Anh Tông

Mùa xuân năm 1571, Trịnh Tùng được nhận phong Thái úy Trường quốc công, nắm giữ binh quyền nam triều. Bấy giờ Đoan Vũ hầu Lê Cập Đệ có ý khác, mưu giết Tả tướng để đoạt quyền. Có lần Cập Đệ rủ Tả tướng ra sông để tìm cách giết, nhưng việc không thành. Trịnh Tùng biết Cập Đệ có ý chống lại mình, nhưng bề ngoài vẫn đối xử tử tế. Ngày 25 tháng 12 năm 1572, nhân lúc Cập Đệ tới chỗ mình, Tùng bí mật sai đao phủ phục sẵn, đến đó thì xông ra giết chết; phao là Cập Đệ mưu phản, nên nhà vua sai giết đi.[12][13]

Bọn Cảnh Hấp, Đình Ngạn nói với vua về việc chuyên quyền của Tùng. Nhà vua có ý nghi ngờ, đương đêm đem bốn hoàng tử Bách, Lựu, Ngạnh, Tùng chạy về Nghệ An. Trịnh Tùng bàn với các tướng rằng:[12]

Nay vua nghe lời gièm của kẻ tiểu nhân, phút chốc khinh suất đem ngôi báu xuôi giạt ra ngoài. Thiên hạ không thể một ngày không có vua, bọn ta và quân lính sẽ lập công danh với ai được? Chi bằng trước hết hãy tìm hoàng tử lập lên để yên lòng người, rồi sau sẽ đem quân đi đón vua cũng chưa muộn.

Trịnh Tùng bèn cho người đón hoàng tử thứ 5 là Lê Duy Đàm đang ở xã Quảng Thi, huyện Thụy Nguyên về tôn làm vua, tức là Lê Thế Tông. Trịnh Tùng lại sai Nguyễn Hữu Liêu ra Nghệ An đón Anh Tông. Anh Tông lánh ra ruộng mía, nhưng cũng bị bắt được, đưa về Thanh Hoa. Ngày 23 tháng 2 năm 1573, Tống Đức Vị ngầm giết vua ở huyện Lôi Dương rồi phao tin rằng vua thắt cổ chết.[14][15][16][17] Trịnh Tùng tự phong thêm cho mình làm Đô tướng tiết chế các doanh quân thủy quân bộ ở các xứ kiêm giữ việc quân việc nước quan trọng. Phàm các sự vụ cơ mật quốc gia đều tự Trịnh Tùng quyết định cả. Trịnh Tùng lại dùng Vũ Công Kỷ làm hữu tướng, bọn Hoàng Đình Ái, Vũ Sư ThướcNguyễn Hữu Liêu làm thái phó, và phong tước quận công cho bọn Trịnh Đỗ, Phạm Văn KhoáiHà Thọ Lộc.

Giằng co với nhà Mạc

Giai đoạn từ năm 1573 đến năm 1583 do việc nội bộ chưa yên nên Nam triều chủ yếu lo việc phòng thủ quân Mạc, còn nhà Mạc thì liên tiếp mở các cuộc tấn công xuống phía nam nhưng đều không thu được kết quả[18]. Trong lúc đó trụ cột nhà MạcMạc Kính Điển đã chết, Mạc Mậu Hợp bỏ bê chính sự, thế lực Bắc triều ngày càng suy yếu.[19]

Từ khi triều Lê trung hưng đã gần 50 năm chưa tổ chức một khoa thi Hội nào, vì bận việc chiến tranh. Đến năm 1580, triều đình mới cho mở khoa, lấy bọn Nguyễn Văn Giai (người phủ Lưu Trường, huyện Thiên Lộc) và Phùng Khắc Khoan sáu người được đỗ tiến sĩ xuất thân và tiến sĩ đồng xuất thân. Từ bấy giờ phục lại việc 3 năm một khoa thi Hội, còn việc thi Đình thì vẫn trì hoãn chưa tiến hành được[20].

Năm 1583, Trịnh Tùng xem thế quân mình đã mạnh bèn kéo ra Sơn Nam, đánh các huyện Yên Mô[Ghi chú 1], Yên Khang gặt lúa rồi lại kéo về.[21][22] Sang mùa xuân năm 1584, Trịnh Tùng kéo quân ra Trường Yên, rồi lại tiến quân đi tuần ở Thiên Quan. Vì Ngô Cảnh Hựu rút quân về trước, nên Trịnh Tùng liền đó rút quân quay về, dâng biểu xin giáng chức Cảnh Hựu xuống hai tư. Mùa xuân năm 1585, Trịnh Tùng chính mình đốc suất đại quân, kéo ra Thiên Quan, đánh phá các huyện Mỹ Lương, Thạch Thất và An Sơn, lược định mặt Tây đạo. Đóng quân ở Sài Sơn[Ghi chú 2], để tì tướng là quận Chiêu đóng đồn ở Hoàng Xá.[Ghi chú 3] Quân Mạc truy kích quận Chiêu bị chết trận. Tùng thấy không lợi rút quân về.

Tháng 9 nǎm 1584, trưởng huynh của Trịnh Tùng là Trịnh Cối chết trên đất Bắc Triều. Họ Mạc sai người đến điếu tế; lại sai quân đưa linh cữu cùng người nhà, mẹ và vợ con về xứ Thanh. Trịnh Tùng cũng sai người đón tiếp linh cữu về quàn ở bên hữu núi Quân Yên, huyện Yên Định, đặt lễ cúng tế, dâng biểu tâu vua tha tội cho Cối, tặng thái phó Trung quốc công, sai con của mình là Trịnh Xuân mặc đồ tang cho bác[21][23].

Ngày 29 tháng 9 năm 1586, quân doanh của Trịnh Tùng ở An Trường gặp phải hỏa hoạn, lại gặp lúc gió lộng, cháy nhẹm tất cả trại quân phòng, dinh, công đường và phố xá đến vài nghìn nóc nhà, khói lửa mù mịt[24], từ giờ ngọ tới giờ thân mới dập tắt được. Mẫu thân của Trịnh Tùng tức bà Nguyễn Thị Ngọc Bảo chết trong đám cháy, Trịnh Tùng phải lánh sang chỗ khác để cư tang, tôn bà Ngọc Bảo là Từ Nghi Vương thái phi[25].

Mùa hạ năm 1587, Thái phó Vệ Dương hầu Trịnh Bách là bà con họ Trịnh, âm mưu chống lại Trịnh Tùng. Nguyên trước đó Trịnh Bách đã từng đồng mưu với Lê Cập Đệ hãm hại Trịnh Tùng nên bị nhốt vào ngục, nhờ Thái phi Ngọc Bảo xin giúp nên được tha. Đến đây Bách lại nuôi kẻ đồng cốt làm thuật phép yêu quái và định táng mả cha vào nơi cấm địa, nên Tùng mới sai người thắt cổ giết chết Bách.[26][27]

Mùa đông năm đó, Trịnh Tùng kéo quân đánh phá Trường Yên và Thiên Quan tiến ra vùng tây nam, đến huyện Mỹ Lương[Ghi chú 4]. Nhà Mạc sai Mạc Ngọc Liễn dẫn quân từ huyện An Sơn; Nguyễn Quyện từ huyện Chương Đức vượt sông Do Lễ[Ghi chú 5] đến kháng cự, bố trí đặt mai phục ở miền sơn cước, và tìm cách cắt đường chuyển lương của quân Trịnh. Trịnh Tùng qua do thám biết được mưu đồ của kẻ thù, bèn sai đại tướng Hoàng Đình Ái cấp tốc đang đêm tiến lén về để giữ Thanh Hoa, Hà Thọ LộcNgô Cảnh Hựu ở lại canh giữ binh lương ở phía sau. Lại cử Nguyễn Hữu LiêuTrịnh Đỗ, từ đường phía tả, xuất quân đi cầm cự với Mạc Ngọc Liễn để phân tán thế lực của địch. Còn bản thân Trịnh Tùng đốc quân do đường bên phải kéo ra, tiến đánh Nguyễn Quyện. Quân của Quyện thua chạy, phục binh cũng tan vỡ nốt. Quan quân chém hơn 100 quân địch, truy kích đến nửa ngày mới thôi[28]. Hôm sau, quân Nam triều tấn công các huyện An Sơn, Thạch Thất; tuy nhiên khi đó đã là cuối năm nên Trịnh Tùng rút quân về.[29][28]. Kể từ đó Nguyễn Quyện khiếp sợ trước Trịnh Tùng, mỗi lần gặp quân của ông đều trốn tránh không dám xông lên nữa. Nhân đà thắng lợi, qua ngày hôm sau Trịnh Tùng đem đại quân tiến đóng Hoàng Sơn, và các huyện An Sơn, Thạch Thất, đều phá được cả. Tuy nhiên bấy giờ đã vào cuối năm nên Trịnh Tùng quyết định cho quân lui về Thanh Hóa. Nhà Mạc cũng cho đắp thêm lũy đất ngoài thành Đại La để ngăn chặn quân Lê - Trịnh[28].

Cuối năm 1588, Trịnh Tùng lại rầm rộ kéo quân ngoài cửa ải Trường Cát, đánh phá Trường Yên và Thiên Quan, vượt sông Chính Đại,[Ghi chú 6]. Đến trại Dương Vũ[Ghi chú 7], ông đóng quân ở lại đến đến hơn một tuần. Quân Mạc cố thủ không ra đánh. Trịnh Tùng giả đò dùng kế đốt doanh trại rút quân về để nhử định, nhưng kỳ thực đã đặt kỳ binh và voi ngựa mai phục ở phía sau. Khi quân Mạc từ trong lũy kéo ra truy kích thì gặp phải phục binh đánh úp, tổn thất vài trăm nhân mạng. Trịnh Tùng lại chuyển quân quay về núi Tam Điệp[Ghi chú 8], hạ lệnh cho quân bố trí phòng thủ ở cửa biển Linh Trường[Ghi chú 9] để chặn thuyền giặc kéo tới.[30].

Mùa đông năm 1589, Trịnh Tùng lại dẫn quân tấn công huyện Trường Yên. Nhà Mạc sai Mạc Đôn Nhượng đóng quân ở Yên Mô[Ghi chú 10] tiếp chiến. Trịnh Tùng bàn mưu với các tướng

Nay họ Mạc đem hết đại binh tới, chỉ cốt giao chiến với ta để quyết một trận sống mái. Quân địch nhiều, quân ta ít, thế mạnh yếu khác nhau. Nhưng ta đã ở vào đất hiểm, hẳn giặc không làm gì được. Binh pháp có nói: một người giữ chỗ hiểm, ngàn người không địch nổi, là thế đó. Ta nên giả cách rút quân, để dắt chúng vào chỗ hiểm. Nó tất khinh ta, đem hết quân đuổi theo. Ta dùng trọng binh đánh úp, ắt sẽ phá được.

Vào canh ba đêm đó, ông sai Nguyễn Hữu Liêu dẫn 15.000 quân tinh nhuệ và 200 khinh kỵ mai phục ở chân núi; Trịnh Đỗ, Trịnh Đồng (con Trịnh Kiểm, em Trịnh Tùng) nhử giặc vào ổ mai phục; và Ngô Cảnh Hựu giả bộ thu lượm lương thực và binh khí để lui binh. Quả nhiên quân Mạc tưởng quân Lê - Trịnh khiếp sợ mà lui, bèn tranh nhau đuổi theo. Bọn Đỗ và Đồng vừa đánh vừa lùi, nhử quân Mạc đến vùng sơn cước. Phục binh nghe tiếng pháo nổ, hàng loạt nổi dậy. Trịnh Tùng tung đại quân ra, bốn mặt cùng hăng hái đánh; chém hơn nghìn thủ cấp địch, bắt sống hơn 600 người. Quân Mạc tan chạy. Mạc Đôn Nhượng thu lượm quân tàn trốn về. Trịnh Tùng thắng trận, các tướng ai đều đem những tù binh mà mình đã bắt được đem dâng nộp. Trịnh Tùng đều sai cởi trói và vỗ về yên ủi, rồi cấp cho cơm áo, thả về quê. Xong việc, ông lại đưa quân về Thanh Hóa.[31][32]

Chiếm Thăng Long lần thứ nhất

Tình hình Đại Việt trước khi Trịnh Tùng bắc phạt. Họ Mạc Bắc triều vẫn nắm giữ vùng núi và vùng châu thổ sông Hồng, trong khi Nam triều nắm giữ các vùng đất từ Thanh Hoá trở vào

Ngày 3 tháng 12 năm 1591, Trịnh Tùng bàn việc ra quân bắc phạt với quy mô lớn; sai Diễn quận công Trịnh Văn Hải và Thái quận công Nguyễn Thất Lý, quản lãnh quân thủy, quân bộ, trấn thủ những nơi hiểm yếu ở các cửa biển; Quận Thọ Lê Hòa kiêm coi võ sĩ trong ngoài thuộc bốn vệ theo hầu vua Lê Thế Tông và hộ vệ ngự doanh. Ông điều động 5 vạn quân, phân làm năm lộ sai Nguyễn Hữu Liêu, Hoàng Đình Ái, Hà Thọ Lộc, Ngô Cảnh Hựu chia nhau quản lãnh. Bản thân Trịnh Tùng dẫn 2 vạn binh trung quân kéo ra Tây Đô, theo đường Quảng Bình qua huyện Thiên Quan, hơn mười hôm thì đến núi Mã Yên, rồi tiến ra huyện Ma Nghĩa[Ghi chú 11]. Các lộ An Sơn, Thạch Thất, Phúc Lộc, Tân Phong đều nhanh chóng thất thủ; Trịnh Tùng đóng quân ở Tốt Lâm. Vua Mạc Mậu Hợp kinh hoàng, vội điều hết binh mã 4 vệ 5 phủ được khoảng 10 vạn, đích thân làm tướng tiến đến xã Phấn Thượng, kháng cự với vương sư. Trịnh Tùng sai Hoàng Đình Ái ra đánh, giết được tướng Mạc là quận Khuông và quận Tân. Quan quân thừa thế đánh mạnh; Trịnh Tùng cũng đích thân ra đốc chiến. Hai bên đánh nhau ở bên sông Hát Gian. Quân họ Trịnh đánh rất hăng. Quân nhà Mạc chống không nổi, thua chạy qua sông, đảng lốt tranh thuyền, lăn xuống sông chết quá nửa. Mạc Hậu Hợp bỏ chạy. Tàn quân Mạc tranh nhau xuống thuyền, ngã xuống nước mà chết đến quá nửa. Quân Lê - Trịnh đuổi quân Mạc đến Giang Cao, chém hơn 1 vạn thủ cấp.[33][34]

Trịnh Tùng đóng trại ở Hoàng Xá, sai quân vượt sông Cù,[Ghi chú 12] phá được nhiều thành lũy. Ông bàn với các tướng rằng[35]

Quân giặc nhiều lần thất bại, ta nên nhân đà thắng này mau mau đánh lấy thì dễ dàng như cúi xuống nhặt lấy cái rác thôi.

Bèn sai Nguyễn Hữu Liêu quản lãnh quân và voi thẳng tiến đến cầu Cau ở phía tây nam kinh thành rồi phóng hỏa đốt nhà cửa. Người trong kinh thành chạy trốn lưu li, ngoài đường vang tiếng khóc; nhiều người tranh nhau vượt sông mà chạy, chết đuổi rất nhiều. Bấy giờ đã đến tết Nguyên đán; Trịnh Tùng cho quân nghỉ ngơi ăn tết, hẹn ngày thu phục kinh thành. Sau khi ăn tết, Trịnh Tùng lập đàn, tế cáo trời đất và tiên đế nhà Lê, đặt ra ba điều nghiêm cấm tướng sĩ, ai vi phạm thì chiếu theo quân pháp để trị[36][37]

  1. Không được vào nhà dân lấy lương thực và củi đuốc.
  2. Không được cướp của cải và chặt cây cối.
  3. Không được dâm hiếp đàn bà con gái, không được vị tư thù mà giết người.

Rồi tiến quân vào Đông Kinh. Quân đi đến đâu, nhân dân tranh nhau đem rượu và trâu bò đến đón. Khi quân Lê - Trịnh tiến đến chùa Thiên Xuân[Ghi chú 13], Mạc Mậu Hợp đã bỏ chạy qua sông Nhị, đóng ở xã Thổ Khói. Mạc Mậu Hợp ở bờ bắc sông Nhị ra sức củng cố lực lượng, nội ứng ngoại hiệp với quân trong thành. Nguyễn Quyện đặt mai phục ở ô cầu Giền.[Ghi chú 14]. Ngày mồng 5 Tết, Trịnh Tùng kéo quân qua cầu Nhân Mục, sông Tô Lịch, đóng ở Sạ Đôi (gò tập bắn), để bày trận thế rồi truyền cho các tướng sĩ nội nhật phải lấy được thành Thăng Long và tướng nào vào được trong thành trước sẽ được trọng hưởng[38]. Ông chia quân thành 5 đạo như sau

  1. Nguyễn Hữu LiêuTrịnh Ninh làm đạo Tả dực với 10.000 quân và voi, đánh lấy cầu Gia Kiều[Ghi chú 15], giáp chiến cùng Bùi Văn KhuêTrần Bách Niên ở cửu tây.
  2. Hoàng Đình ÁiTrịnh Đồng làm đạo Hữu dực với 10.550 quân và voi, đánh nhau với Nguyễn Quảng ở cửa Triền Kiều (Bạch Mai) và cửa Nam Giao, mặt nam kinh thành Thăng Long.
  3. Trịnh Đỗ đốc suất tiền quân và trung quân.
  4. Đích thân Trịnh Tùng cầm 25.000 quân hậu tập đóng ở phường Hồng Mai.
  5. Thụy Trang hầu cầm 1200 quân tiến phong, lấy cầu Mộng Kiều và cửa Mộng Kiều ở mặt Nam kinh thành.

Bấy giờ Mậu Hợp tuy đã qua đò sang Bắc, nhưng vẫn cậy có sông dài hiểm trở, sai Mạc Ngọc Liễn, Bùi Văn Khuê, Nguyễn QuyệnTrần Bách Niên cố thủ thành Đại La, còn mình thì thống suất thủy quân, dàn hơn trăm chiếc thuyền thành thế trận, giữ sông Nhị Hà để làm thanh thế cứu viện cho quân trong thành. Hai quân giao chiến từ giờ Tị đến giờ Mùi; cuối cùng Trịnh Tùng đích thân đốc suất tướng sĩ trèo xuyên qua luỹ, trèo lên thành, các tướng sĩ đua nhau xông lên trước, đánh phá được ba lần cửa lũy ở ngoài thành. Quân Mạc tan vỡ, Bùi Văn Khuê, Trần Bách NiênMạc Ngọc Liễn bỏ chạy[39]; cánh của Hoàng Đình Ái lùi voi phá cầu; đánh bại phục binh của Nguyễn Quyện; giết hai con của Quyện và bắt sống được Quyện. Thây giặc chồng chất lên nhau, tổng cộng hơn 1000 người bị giết; Mạc Mậu Hợp thu thập tàn quân cố thủ dọc sông.[40][41]

Trịnh Tùng thân hành cởi trói cho Quyện, đối đãi bằng lễ tiếp khách và yên ủi cho đến điều. Quyện hổ thẹn, vội phục xuống đất. Trịnh Tùng tuy đánh thắng liên tục nhưng do lực lượng chưa đủ nên đành lui về Thanh Hóa; lại hỏi kế của Nguyễn Quyện. Nguyễn Quyện tìm cách hoãn binh để giúp họ Mạc, nên khuyên sang phẳng lũy đất thành khiến cho nhà Mạc dù có quay về cũng không còn gì để làm căn cứ được nữa, ông nghe theo. Về sau Nguyễn Quyện lại mưu đồ theo về họ Mạc, việc bị phát giác nên bị giam vào ngục, rồi chết.

Hoàn thành công cuộc khôi phục

Mùa thu năm 1592, tướng Bùi Văn Khuê vì bị Mạc Mậu Hợp mưu giết nên đem quân thủy dưới trướng theo về với nhà Lê - Trịnh[42]. Trịnh Tùng đang thiếu thủy quân, bỗng dưng được thêm lực lượng của Bùi Văn Khuê như một món quà trên trời rơi xuống, nên rất mừng, nói rằng

Văn Khuê đầu hàng, thế là trời giúp cho ta được chóng thành công. Đất đai bản triều có thể hẹn ngày khôi phục được.

Bèn sai Hoàng Đình Ái làm tiên phong, đến làng Bái và làng Đình hội quân với Bùi Văn Khuê. Đình Ái sai Văn Khuê tiến quân đóng giữ bến đò Đàm Giang[Ghi chú 16]. Quân Mạc bèn lui giữ sông Thiên Phái[Ghi chú 17]. Trịnh Tùng quản đốc đại quân kéo ra Trường Yên, tiếp đãi Bùi Văn Khuê phong tước quận công và sai cầm quân đánh họ Mạc. Quân Lê-Trịnh đến núi Kẽm Trống[Ghi chú 18] đóng trại, Tùng sai Văn Khuê lén dời binh thuyền ra cửa sông, rồi trên và dưới cùng đánh kẹp lại: quân Mạc tan vỡ, tướng Trần Bách Niên đầu hàng.[43]

Tháng 11 ÂL, mùa đông, Trịnh Tùng tiến đóng Bình Lục, rồi kéo đến bãi Tinh Thần thuộc Thanh Oai, đóng dinh trại, ra chiếu dụ cho dân chúng miền tây nam đâu đấy cứ yên nghiệp làm ăn[44]; sau đó tiến ra cửa sông Hát; đánh bại tướng Mạc Ngọc Liễn, Ngọc Liễn phải chạy qua Tam Đảo. Quan quân thừa thắng, ruỗi dài đến cửa Nam thành Thăng Long, đóng quân ở bến Cỏ, bắt được chiến thuyền của Mạc đến hàng nghìn chiếc, Mạc Mậu Hợp hốt hoảng chạy sang Kim Thành (Hải Dương). Trịnh Tùng phủ dụ quân dân, cấm quân sĩ xâm phạm dân chúng; các huyện Thuận An, Tam Đái, Thượng Hồng đều hàng phục cả. Lại sai quân đánh sang Kim Thành; Mạc Mậu Hợp bỏ trốn; quân Lê bắt được thái hậu mẹ của vua Mạc đem về và thu được nhiều của cải, châu báu. Trên đường áp giải về Thanh Hoa, Thái hậu nhảy xuống sông tự vẫn. Mạc Mậu Hợp bèn lập con là Mạc Toàn làm vua, bản thân tự làm tướng, quản đốc binh mã chống giữ.[45]

Trịnh Tùng lại phá được Mạc Kính Chỉ ở Thanh Hà, các quan nhà Mạc lũ lượt ra hàng. Tùng tiến đóng quân doanh tại xã Tranh Giang huộc Vĩnh Lại;[Ghi chú 19] sai Phạm Văn Khoái thu phục các huyện Kinh Bắc. Mạc Mậu Hợp bỏ trốn vào chùa Mô Khuê ở hạt Phượng Nhỡn, giả làm nhà sư. Có người báo tin chỗ ẩn nắp của vua Mạc, Trịnh Tùng sai Trà quận công Nguyễn Đình Luận và Liêm quận công Lưu Chản đến chùa bắt sống Mậu Hợp giải đến doanh trại[46]. Khi Mậu Hợp được áp giải tới, ông sai dàn binh mã uy nghiêm, rồi cho dẫn Mạc Mậu Hợp vào, bắt hành lễ quỳ lạy dập đầu như đối với thiên tử, rồi sai giam lại ở bên ngoài cửa quân. Các quan văn võ đề nghị chiếu theo tội phạm thoái thí mà xử vào cực hình lăng trì đem thủ cấp vào tế ở nhà Tôn miếu. Trịnh Tùng không nỡ gia cực hình, truyền đem treo sống ba ngày rồi chém đầu ở Bồ Đề; đóng đinh vào hai mắt, bêu ở chợ. [45][47][48]

Trịnh Tùng dời bản doanh về phía nam kinh đô. Không lâu sau, mùa xuân năm 1593, Mạc Kính Chỉ là con của Mạc Kính Điển tập hợp được 6, 7 vạn quân; lên ngôi ở xã Nam Giản, huyện Chí Linh, cải nguyên là Bảo Định; Mạc Toàn và nhiều bề tôi dẫn nhau đến quy phục. Trịnh Tùng được tin, sai Nguyễn Thất Lý, Bùi Văn KhuêNgô Đình Nga tiến đánh; bị bại trận, Thất Lý chết trận, Đình Nga bị thương nặng; các huyện ở Hải Dương và Kinh Bắc lại quy phục họ Mạc.[49][50]

Trịnh Tùng sợ để lâu sinh biến, liền sai Hoàng Đình Ái dẫn lực lượng lớn đi tiễu phạt tiến đến Cẩm Giàng. Kính Chỉ dốc hết quân ra giữ Thanh Lâm, lấy một dãy Hàm Giang làm chỗ phân chia Nam, Bắc. Hai bên luôn luôn huy động quân đội để chống giữ; lâu ngày không phân thắng bại, đến nỗi không lúc nào dám cởi bỏ áo giáp. Ở Thanh Lâm, Kính Chỉ lại đắp thêm hào lũy theo dọc ven sông để cho sự phòng thủ được bền vững. Trước tình hình đó, Trịnh Tùng đích thân dẫn quân qua sông Nhị, đêm ngày đi gấp đường, đến Cẩm Giàng, cử Hoàng Đình Ái thống lãnh tướng sĩ các dinh, tiến đến Thanh Lâm để đánh vào phía hạ lưu; Trịnh Tùng thân đốc đại binh để đánh phía thượng lưu; Nguyễn Hữu Liêu thống suất quân thủy để bao vây và đón chặn đường đi cửa của quân Mạc. Quân Mạc tan vỡ, Kính Chỉ và thân thuộc trốn vào trong núi. Quân Lê - Trịnh đuổi theo Đông Triều, bắt được bọn An Sơn vương Kính Thành, Hoàng Lượng công Lý Hựu, đều giết chết. Lại lùng bắt và tóm được bọn Kính Chỉ cùng Kính Phu, Kính Thận, Kính Giản, Kính Tuân (đều là con của Mạc Kính Điển)... hơn 60 người tại Tân Manh[Ghi chú 20]; rồi giải về bến Cỏ đem xử giảo hình (treo cổ). Riêng Mạc Kính Chỉ bị chém đầu, lấy thủ cấp đem bêu ở Thanh Hóa. Nhà Mạc kể từ Thái Tổ Mạc Đăng Dung lên ngôi năm 1527 đến đây thì tan rã sau 67 năm.[51][50]

Đối phó dư đảng họ Mạc

Trịnh Tùng cho sửa sang cung điện trong kinh thành, một tháng thì hoàn thành; bèn sai Thái phó Dương quốc công Nguyễn Hữu Liêu đến Tây Đô đón xa giá về kinh. Mùa hạ năm đó, Lê Thế Tông đến kinh đô. Ngày 16 tháng 5, vua ngự ở tòa chính điện, nhận lễ mừng của bách quan, đại xá thiên hạ, gia phong cho những ai có công.[31][52] Nhà Lê kể từ khi mất ngôi năm 1527 đến đây mới được trở về chốn xưa nhưng vị thế đã không còn được như trước nữa.

Năm 1593, tướng Mạc Ngọc Liễn lập con của Mạc Kính Điển là Đôn Hậu vương Mạc Kính Cung lên làm vua, cải nguyên Càn Thống. Dư đảng họ Mạc lục tục kéo về hưởng ứng, thế lực nhà Mạc lại mạnh lên, kiểm soát bờ bắc sông Nhị. Ngày 24 tháng 4, Trịnh Tùng đích thân dẫn quân chia quân đánh dẹp, đảng họ Mạc tan chạy. Hải Dương, Sơn Nam cũng dẹp yên dần. Trịnh Tùng sai các tướng đem quân chia giữ các phủ Thượng Hồng, Hạ Hồng, Khoái Châu, Thuận An, Từ Sơn. Lại ra lệnh cho dân xiêu tán ở các huyện trở về nguyên quán yên nghiệp.[53]

Năm 1594, Mạc Ngọc Liễn đưa Mạc Kính Cung chạy ra huyện An Bắc; Trịnh Tùng sai Hoàng Đình Ái tới đánh; Ngọc Liễn chạy sang Tư Minh xin xưng thần với nhà Minh.[51] Hoàng Đình Ái đánh dẹp các vùng phía bắc sông Nhị, giết được nhiều tông thất nhà Mạc. Trong khi đó vào tháng 6, người xã Vũ Lăng, huyện Tiên Minh là Vũ Đăng dấy binh chiếm giữ huyện Siêu Loại, tụ tập bè đảng, tự xưng là La Bình hoàng đế; nhưng nhanh chóng bị bắt giết. Lúc đó Mạc Ngọc Liễn bệnh chết, có thư khuyên Mạc Kính Cung thà chịu lánh thân ở nước ngoài chứ đừng nên mời người Tàu sang hại dân hại nước nhưng con cháu nhà Mạc không chịu nghe theo[54]. Năm 1596, Phan Ngạn đánh dẹp được Mạc Kính Chương, con cháu nhà Mạc lại tâu với vua Minh rằng chính quyền trong nước không phải con cháu họ Lê, vua Minh sai người sang điều tra và gây sức ép buộc nhà Lê phải trả Cao Bằng cho họ Mạc.[55] Mùa xuân năm 1597, Thế Tông phải cùng các tướng đến ải Nam Quan theo đòi hỏi của vua Minh. Tuy vậy chiến tranh giữa hai bên vẫn thường xuyên xảy ra.

Tháng 8 năm 1598, tông thất nhà Mạc là Mạc Kính Dụng họp quân ở huyện An Bác, xưng là Uy vương, lại tìm mưu giết viên thổ quan là Phú Lương hầu để cướp lấy đất đai và dân chúng. Phú Lương hầu đoán nghe được, bèn dùng mẹo đánh lừa, sai vợ con ra đón hàng rồi dụ Kính Dụng vào ở trong một hang núi, bí mật giết hết những người thân thuộc đi theo ông ta, lại mật cho người báo tin về kinh cho Trịnh Tùng biết. Trịnh Tùng sai tướng đến bắt Kính Dụng giải về kinh sư, thắt cổ giết chết.[56]. Cuối năm đó, tướng nhà Lê là Trần Phúc lại đánh lên Cao Bằng, Mạc Kính Cung bỏ chạy sang Long châu, quân triều đình bắt được con thứ của Cung năm đó lên 12 tuổi, giải về kinh thắt cổ đến chết. Mạc Kính Cung ở Long châu hối lộ cho viên thổ quan nhà Minh nhờ đệ lời tâu vua Minh cho Kính Cung được giữ đất Thái Nguyên và Cao Bằng, triều đình bất đắc dĩ phải nghe theo[57].

Quan hệ với họ Nguyễn

Việt Nam những năm Trịnh - Nguyễn phân tranh.

Trước kia Trịnh Kiểm nối giữ binh quyền từ tay Nguyễn Kim đã cho sát hại người con trưởng của Nguyễn Kim là Lãng quốc công Nguyễn Uông. Em của Uông là Nguyễn Hoàng nhờ được bà Ngọc Bảo tâu xin mới được chuẩn cho vào trấn giữ hai xứ Thuận, Quảng, sau dần phát triển thế lực. Mùa hạ năm 1593, nhân nhà Lê khôi phục Thăng Long, Nguyễn Hoàng vào chầu vua Lê, dâng nộp sổ sách hai xứ Thuận, Quảng; được phong làm Thái uý Đoan quốc công, lĩnh quân dẹp giặc cướp ở Sơn Nam, Hải Dương. Trong suốt 8 năm sau đó, Nguyễn Hoàng lập được rất nhiều chiến công, dần thăng tới chức Hữu tướng chỉ sau Trịnh Tùng. Vì thế Trịnh Tùng càng không muốn thả Nguyễn Hoàng về trấn vì e sợ "thả hổ về rừng"[58]

Mùa hạ năm 1600, Nguyễn Hoàng xúi giục bọn tướng cũ của nhà Mạc gồm Kế quận công Phan Ngạn, Tráng quận công Ngô Đình Nga, Mỹ quận công Bùi Văn Khuê nổi lên chống lại nhà Lê, theo về họ Mạc. Nguyễn Hoàng xin được cầm quân đánh dẹp rồi bí mật đốt hết doanh trại, trốn về Thuận Hoá. Lòng người trong kinh kì dao động, Trịnh Tùng phò vua Lê Kính Tông chạy về Thanh Hoa.[59][60]. Các thế lực cũ của nhà Mạc nổi lên, đón Bùi thị là thứ mẫu của Mạc Mậu Hợp tiếm xưng Quốc mẫu ra coi chầu, và rước Mạc Kính Cung từ Cao Bằng về Thăng Long.

Ngày 24 tháng 6 năm 1600, Phan Ngạn nghi ngờ Bùi Văn Khuê có ý làm phản nên giết đi. Vợ của Khuê là Nguyễn Thị Niên bèn dụ giết Phan Ngạn để báo thù cho chồng[59]. Trịnh Tùng được tin về những biến động ở nói trên, nhận ra thời cơ thu phục kinh thành đã tới. Ông đem thủy bộ cùng xuất phát từ An Trường[Ghi chú 21]. Nguyễn Khải dẫn quân bộ đi đầu, phá được giặc ở cửa sông Giáng, còn quân thủy đi theo sông Ninh Giang ra cửa sông Hát, thuận dòng nước mà xuôi xuống, xông thẳng vào Đông Kinh. Quân triều đình đi đến Gián Khẩu thì gặp tướng nhà Mạc là bọn quận Vân đem thủy quan đến chặn đường. Trịnh Tùng phát lệnh cho các quân xông lên đánh mạnh, bắn gấp. Binh thuyền của quận Vân thua lớn, bỏ chạy[61]. Quân Lê-Trịnh tái chiếm Thăng Long, Bùi thị bị giết, Mạc Kính Cung chạy về Cao Bằng, còn Ngô Đình Nga bị bắt xử tử.[62][63] Vài ngày sau, em của Phan Ngạn là quận Quỳnh ra thú tội, Trịnh Tùng hạ lệnh tha tội cho ông này. Ngày 2 tháng 8 năm đó, ông cho đón vua Lê về kinh đô[61].

Bấy giờ Phù quốc hầu nhà MạcNguyễn Dụng cũng nổi dậy, năm 1601 Trịnh Tùng đích thân hành đem đại quân đánh dẹp. Quân tiến đến Lãnh Giang[Ghi chú 22], Dụng chống cự, tiền quân của chúa bị thiệt hại. Tùng bèn khuyến khích tướng sĩ, quân lính đều hết sức liều chết tiến đánh, phá tan được quân giặc, chém được Dụng và Nga quận công ở mặt trận, thu được nhiều chiến lợi phẩm. Lại sai Hoàng Đình Ái đánh Hải Dương, Mạc Kính Cung phải chạy lên Lạng Sơn, vùng Hải Dương được bình định.[63]

Đối với Nguyễn Hoàng đã chạy trốn về nam, Trịnh Tùng vì bận đối phó với họ Mạc nên không rảnh lo đến. Vì thế ông sai Thiêm Đô ngự sử Gia Lộc tử là Lê Nghĩa Trạch cầm thư vào nam an ủi Nguyễn Hoàng, viết rằng

Bậc đại thần, nghĩa phải cùng vui, cùng buồn với nước. Cậu đối với nước mà nói, thì là bề tôi huân cựu đời đời, đối với nhà mà nói, thì là tình nghĩa chí thân. Mới rồi, họ Mạc tiếm nghịch, vận nước gian truân, tiên tổ là Thái tể Hưng Quốc Chiêu Huân Tĩnh công (Nguyễn Kim) đầu tiên khởi xướng đại nghĩa, giúp Trang Tông Hoàng Đế trong lúc gian nan, sửa lại danh phận. Tiên tổ mất đi, tiên khảo là Minh Khang Thái Vương (Trịnh Kiểm) giữ trọng trách của nước, thấy cậu là người ruột thịt, trao cho hai xứ Thuận, Quảng. Cậu từ khi nhận được mệnh lệnh, vỗ yên dân địa phương, thực là có công. Tiên khảo chầu trời, cháu giữ binh quyền, vẫn để cậu giữ chức cũ. Nhiều lần gửi thư giục cậu dốc thu tiền thuế, vận tải lương thực để giúp việc chi dùng của nhà nước, cậu thường lấy cớ đường biển gian nan hiểm trở để từ chối. Đến khi Kinh thành đã lấy lại, thiên hạ đã yên cậu mới ung dung theo về. Triều đình ưu đãi, cho coi một phủ Hà Trung và bảy huyện miền trên trấn Sơn Nam, trao cho chức Hữu tướng, có ý mong cậu và tả tướng Vinh quốc công Hoàng Đình Ái giúp rập hai bên tả hữu để hoàn thành sự nghiệp trung hưng, để vỗ yên dân chúng nước Nam. Mới rồi, bọn nghịch thần Phan Ngạn, Bùi Văn Khuê, Ngô Đình Nga manh tâm phản bội, nổi quân làm loạn, cháu đương cùng với cậu trù tính việc binh, truy quét đảng nghịch, chẳng ngờ cậu không đợi mệnh, tự tiện bỏ về, làm dao động lòng dân địa phương. Không biết đó là bản ý của cậu, hay là nghe lầm gian kế của bọn phản nghịch. Nay Bùi Văn Khuê, Phan Ngạn đánh lộn lẫn nhau, và đều đã bị giết cả. Thế mới biết đạo trời sáng rõ; tai hoạ không kịp trở gót, chắc cậu cũng biết cả rồi. Việc đã như thế, nếu cậu quả biết tỉnh ngộ ra, hối lại lỗi trước, nghĩ đến công nghiệp của tiên tổ, nên sai người mang thư đến hành tại lạy trình, rồi đốc nộp tiền thuế để cung việc chi dùng của nhà nước thì lấy công trừ lỗi, triều đình đã có pháp điển, mà công lao ngày trước của cậu lại được toàn vẹn, huân danh sự nghiệp bao đời, bền lâu mãi mãi. Nếu không thế, thì lấy thuận đánh nghịch, triều đình hùng binh đã có cớ rồi, danh tiết của cậu sẽ ra làm sao? Cậu trong việc quân thường vẫn lưu ý đến kinh sử, xin hãy nghĩ kỹ, đường để hối hận về sau.

Đáp lại, Nguyễn Hoàng đem con gái là Nguyễn Thị Ngọc Tú gả cho Trịnh Tráng, con thứ 2 của Trịnh Tùng và để người con thứ 5 là Hải cùng cháu nội là Hắc ở lại miền bắc làm con tin[64]. Sau khi Nguyễn Hoàng chết đi (1613), con thứ 6 là Nguyễn Phúc Nguyên lên nối nghiệp. Năm 1620, con thứ 7 và 8 của Hoàng là Chưởng cơ Hiệp và Trạch bí mật xin chúa Trịnh giúp mình tranh ngôi. Chúa sai Nguyễn Khải đem quân đi đón họ. Nhưng âm mưu bị lộ, Hiệp và Trạch bị bắt, Nguyễn Khải phải lui quân. Từ đó chúa Nguyễn không chịu nộp thuế, hai họ Trịnh - Nguyễn lăm le thôn tính lẫn nhau.

Mở đầu vương nghiệp

Sau ngày khôi phục Thăng Long, Trịnh Tùng xét đặt ra 2 loại binh. Loại đầu kêu là Ưu binh, chỉ lấy ở hai xứ Thanh, Nghệ, ba suất lấy 1, làm túc vệ ở kinh thành được cấp lộc điền và đôi khi còn được ban chức tước. Bọn ưu binh thường cho mình là người đất thang mộc, "nanh vuốt cật ruột" của triều đình mà nhiều khi lộng hành về sau này, nên còn được gọi là kiêu binh. Loại thứ hai kêu là Nhất binh, lấy ở 4 trấn đất Bắc là Sơn Nam, Kinh Bắc, Hải Dương, Sơn Tây, cứ năm xuất đinh lấy một, dùng để giữ ở các trấn, hết kỳ công tác thì cho về quê làm ruộng[65].

Năm 1597, có hai người tên là Nguyễn Đường Minh quê huyện Yên Phong và Nguyễn Minh Trí quê xã Ngải Kiều có âm mưu lật đổ họ Trịnh. Trịnh Tùng phát giác âm mưu và đem cả hai ra xử tử[66].

Năm 1598, lệnh cho huyện Quảng Đức[Ghi chú 23] mở cục làm giấy, làm loại giấy khổ to, kiểu mới nộp quan, không được bán riêng. Bấy giờ, người ta hay làm giả lệnh thị, cho nên có việc cấm này để phòng kẻ gian. Lại hạ lệnh cho thừa ty và phủ huyện các xứ nếu thấy người của quan trên sai xuống có mang thiếp thị thì phải xét thực là giấy kiểu mới mới được y lệ thừa hành, nếu không phải thì bắt nộp trị tội. Lại có lệnh cho các quan phủ, huyện, xã tuyển dân đinh trong hạt làm lính để bổ sung vào quân đội. Nhưng do phép duyệt tuyển có nhiều chỗ sách nhiễu những nhặn khiến người dân bất bình[67].

Ngày 11 tháng 5 năm 1599, Trịnh Tùng ép vua Lê Thế Tông phong cho mình làm Đô nguyên suý tổng quốc chính thượng phụ Bình An vương, là chức quan cao nhất trong triều, chỉ đứng sau vua[68]. Ông lại cho xây phủ chúa ở ngay bên cạnh triều đình vua Lê; và từ đó phủ chúa trở thành nơi bàn định công việc của đất nước; triều đình chỉ còn là hư danh, vua Lê chỉ có 7 thớt voi, 20 thuyền rồng 5000 lính túc vệ; thu thuế 1000 xã để chi dụng, chỉ chỉnh chện mặc áo long bào, cầm hốt ngọc nhận lễ triều yết mà thôi.[69][70]. Còn những việc đặt quan, thu thuế, bắt lính, trị dân, đều thuộc về quyền họ Trịnh cả. Chỉ có khi nào thiết triều hay là tiếp sứ thì mới cần đến vua mà thôi. Uy quyền họ Trịnh bấy giờ rất lớn, nếu muốn lật đổ nhà Lê cũng không khó gì, nhưng trước sau Trịnh Tùng vẫn không dám cướp ngôi vua, là vì ở phía Bắc sợ có nhà Minh sinh sự, lại có họ Mạc còn giữ đất Cao Bằng, nếu tiếm ngôi thì e quân nghịch nổi lên lấy phù Lê thảo Trịnh làm cớ.Từ đó sự nghiệp của chúa Trịnh ở Đàng Ngoài chính thức bắt đầu[71].

Tháng 8 năm đó, chúa Bầu ở Đại Đồng là Vũ Đức Cung nổi dậy, tiếm xưng là Long Bình vương và tiến hành đánh phá các vùng có mỏ bạc. Bình An vương sai Vệ Nghĩa hầu Tống Thời Chiếu dẫn quân tiến đánh[72].

Ngày 12 tháng 10 cùng năm, Lê Thế Tông qua đời, Trịnh Tùng bàn với các quan rằng thái tử không thông minh mẫn tiệp, bèn lập con thứ là Duy Tân. Ngày 15 tháng 10, Duy Tân lên nối ngôi, tức là Lê Kính Tông.[72][73]. Mùa thu năm 1602, Trịnh Tùng duyệt quân ở bến Cỏ (Thảo Tân)[74]. Mùa hạ năm 1603, Bình An vương nghi ngờ Đăng quận công Nguyễn Khai có ý làm phản, mới sai nội giám Nhạc quận công Bùi Sĩ Lâm cùm trói lại, tra xét không có tang chứng, sau một năm thì tha[74].

Mùa đông năm 1613, kinh thành gặp nạn lửa, đốt trụi hơn vạn nóc nhà. Bình An vương sai các quan trong triều đi các nơi thăm hỏi tình hình dân chúng đói khổ, hạ lệnh chuẩn cho miễn tô thuế phu dịch trong ba năm để cho dân xiêu tán lại trở về yên nghiệp[75]. Mùa hạ năm 1614, Bình An vương phong tước quận công cho các cháu nội: Trịnh Tượng làm Liêm quận công, Trịnh Tạc làm Vinh quận công, Trịnh Đồ làm Hương quận công, Trịnh Bảng làm Hội quận công, Trịnh Trân là Phổ quận công, Trịnh Liêm làm Lãng quận công, Trịnh Thức làm Luân quận công, Trịnh Lệ làm Hoà quận công[76]. Mùa xuân năm 1615, quan Thượng thư bộ Hình kiêm Đông các học sĩ tế tửu Quốc tử giám là Nghĩa Khê hầu Nguyễn Hữu Lễ dâng sớ điều trần nói về việc "trừ bỏ tám điều hại cho nước" (khử quốc tệ bát điều) để dẹp dứt các tệ nạn. Bình An vương cho phép đem thi hành lại gia thưởng cho Hữu Lễ rất hậu[75].

Mạc Kính Cung sau mấy lần thua trận, phải chạy lên Lạng Sơn. Sau khi tập hợp lại lực lượng, Kính Cung lại quấy phá Thái Nguyên. Năm 1609, chúa sai em là Trịnh Đỗ cùng Nguyễn Danh Thế đem quân tới kinh lý, Kính Cung thua chạy. Về sau, cháu Kính Cung là Kính Khoan lại tự xưng vương, đặt niên hiệu, quản lý vùng Vũ Nhai, Đại Từ[Ghi chú 24]. Mùa xuân năm 1618, Trịnh Tùng sai con là Trịnh Tráng, Trịnh Xuân, cùng bọn Nguyễn Cảnh Kiên, Nguyễn Văn Giai, Tạ Thế Thúc, Nguyễn Khải... tiến đánh, quân Mạc thua trận. Sau đó ông lại sang Trịnh LâmTrịnh Bảng đánh Vũ Nhai và cũng thắng lớn.[77]

Ngày 12 tháng 2 năm 1619, phủ chúa Trịnh bị hỏa hoạn, bắt đầu từ cửa Vương phủ, sau lan ra phố phường hai bên, cháy vào đến lầu cửa Đoan Môn của Triều đường và các nhà trực hai bên tả hữu đều cháy hết sạch[78]. Mùa hạ năm đó, Lê Kính Tông vì thấy Trịnh Tùng chuyên quyền quá lắm, nên không chịu được. Biết con thứ của Trịnh Tùng là Trịnh Xuân tranh ngôi với Trịnh Tráng, nên nhà vua bàn mưu với Xuân giết chúa, rồi quyền bính sau này sẽ trao cho Xuân.[79] Xuân nghe tin chúa sẽ ra bến Đông Hà xem đua thuyền, bèn sai thuộc hạ là Văn Đốc đặt địa lôi và phục súng ở cạnh ngã ba đường. Quả nhiên chúa có đến lầu ở bờ sông. Khi về, thường chúa cưỡi voi. Hôm ấy, chúa thấy trong lòng không yên, cho voi ngựa và nghi vệ đi trước, còn tự mình ngồi kiệu đi sau. Đến chỗ ngã ba, có tiếng súng nổ, bắn gãy cây lọng tía. Vội sai truy bắt, thì bắt được Văn Đốc cùng đồ đảng, đem về phủ tra hỏi, y khai ra nhà vua cùng Vạn quận công (Xuân). Trịnh Tùng sai Trấn quận công Trịnh Lâm và Nhạc quận công Bùi Sĩ Lâm vào điện xét hỏi tả hữu, thì biết hết sự việc.[45]

Ngày 23 tháng 6, Trịnh Tùng ngự ra phủ đường, tập hợp bách quan; thân bưng mâm vàng trầu cau bước ra, cùng triều thần luận tội. Nguyễn Danh Thế, Lê Bật Tứ, Nguyễn Duy Thì đều đề nghị xử tử Trịnh Xuân và phế truất nhà vua. Trịnh Tùng nghĩ tình cha con không nỡ giết, chỉ lệnh bắt Trịnh Xuân, bãi hết quan tước, binh quyền, giam vào nội phủ. Rồi lại cho giết bọn Văn Đốc. Sau đó ông ép Lê Kính Tông phải thắt cổ tự vẫn,[80][81] vẫn cho táng theo lễ thiên tử; nhưng không đưa vào thờ ở thái miếu mà lập một điện riêng để thờ cúng, dâng thuỵ là "Giản Huy Đế" táng ở lăng Bố Vệ[82] (đến năm 1631 mới dâng miếu hiệu là Kính Tông).[83]) Đến năm 1620 thì Trịnh Xuân được thả ra, nắm lại binh quyền.

Bấy giờ hoàng hậu là con gái của chúa, sinh được Hoàng trưởng tử là Lê Duy Kỳ, mà trong hoàng tộc còn có cháu đích tôn của Anh Tông, con Bản quốc công Lê Bách là Cường quận công Lê Duy Trụ lấy công nữ Ngọc Hạnh (con gái của thế tử Tráng), cũng có ý muốn lên ngôi. Trịnh Tùng nghe lời con gái, bèn lập Lê Duy Kỳ làm vua, là Lê Thần Tông[84][85].

Bất hạnh cuối đời

Mùa đông năm 1621, Mạc Kính Khoan ở Cao Bằng lại đem quân quấy phá các hạt xung quanh. Trịnh Tùng được tin, sai Thái úy Vinh quốc công đem quân thẳng tiến đánh lớn với quân nhà Mạc. Quân Mạc thua to, tan chạy về Cao Bằng. Quân Lê - Trịnh đuổi theo tới nơi nhưng không bắt được Kính Khoan, lại phải dẫn quân về[86].

Tháng 5 năm 1623, triều đình tổ chức khoa thi Đình. Bấy giờ người làng Nguyệt Viên, huyện Hoằng Hoá là Nguyễn Trật ngầm mượn người làm bài, việc phát giác. Bình An vương không bằng lòng, cho nên khoa ấy không cho treo bảng vàng.

Tháng 7 năm đó, Trịnh Tùng bị bệnh kiết lị rất nặng, nằm ngồi không yên, bỏ cả ăn uống, thân thể suy nhược, chân tay không nhấc lên được. Ôngsai mời các lương y, thầy phép, tăng nhân, đạo sĩ khắp nơi trong nước về bốc thuốc chữa trị, lập đàn cầu cúng, nhưng bệnh tình vẫn ngày càng trầm trọng, thuốc men đều không khỏi. Vương rất lo buồn nhưng chỉ yên lặng ứa nước mắt mà thôi[86].

Bèn cùng các quan văn võ mưu tính chọn thế tử. Vì con trưởng của Chúa là Tín Lễ công Trịnh Túc mất sớm, nên Vương tử thứ 2 là Trịnh Tráng được phong làm Thanh quận công, đảm nhận chính vụ trong phủ đã lâu, coi như đã nắm chắc ngôi Thế tử. Điều này khiến Vương tử thứ 3 là Trịnh Xuân không phục, nên trước kia Xuân đã cùng mưu với vua Lê để hãm hại chúa nhưng không thành[87]. Trịnh Tùng tuy đã giết vua nhưng lại tha tội cho Xuân.

Ngày 14 tháng 7, theo đề nghị của các quan, cho con trưởng Thanh quận công Tráng giữ binh quyền, Vạn quận công Xuân làm phó giữ binh quyền. Trịnh Xuân không chịu và tiến hành nổi loạn.[80] Ngày 15 tháng 7, Xuân cùng quận Biện đem quân vào phủ. Quân túc vệ kinh hãi chạy tan. Trịnh Tùng thấy quân vào, thì trỗi dậy, dùng kim thương mà đâm bừa. Quân lính không dám đến gần, lại vào kho vải, lấy vải vứt đầy trước mặt Trịnh Tùng, rồi đặt ông lên võng đưa ra ngoài cửa phủ. Trịnh Tùng trông thấy Xuân giận quát mắng

Mày sao nỡ làm thế, đạo làm con để đâu?.

Trịnh Xuân kinh sợ, rút quân ra ngoài thành, cướp lấy voi, ngựa, của báu, rồi nhân đó vung lửa đốt. Đô thành đại loạn. Bấy giờ hầu hạ và bảo vệ ở bên cạnh chỉ có quận Nhạc Bùi Sĩ Lâm, Văn Thuỵ hầu Phùng Văn Minh, cùng Đường Thọ hầu. Trịnh Tùng bảo bọn Sĩ Lâm đưa mình ra khỏi kinh sư đóng ở xứ Quán Bạc phường Hồng Mai. Trịnh Tráng nghe có loạn, không biết tin tức về cha mình, bèn sai em là Trịnh Giai rước nhà vua về Ninh Giang, còn mình tự lưu lại ở Nhân Mục, hội họp các quan văn võ cùng bọn Nguyễn Văn Giai bàn bạc việc quân. Lúc này Trịnh Tùng sai Sĩ Lâm đưa mình về dinh của người em là Trịnh Đỗ[Ghi chú 25]. Đỗ sai cơm nước hầu hạ và cho con là quận Thạc đến rước thế tử; nhưng thế tử nghi ngờ quận Thạc có ý khác nên không đi.[88]

Đỗ sai quận Thạc đến chỗ Xuân nói dối là muốn trao binh quyền. Xuân hí hửng cùng mấy chục người vào yết kiến, miệng ngậm cỏ phủ phục ở sân. Đỗ sai dũng sĩ bắt lấy. Trịnh Tùng gượng bệnh ngồi dậy, kể tội nhưng chưa giết và sai giam cùm lại để đợi giao cho luận tội. Trịnh Đỗ sai Sĩ Lâm chặt chân của Xuân cho đến chết.[82] Trịnh Tùng thấy Xuân chết, trong lòng xúc động. Ngày 16 tháng 7, buổi sớm, ông được Sĩ Lâm cùng 60 quân hộ vệ còn lại hộ tống đón thế tử; đến chùa Thanh Xuân, huyện Thanh Oai thì Chúa mất, thọ 74 tuổi. Trịnh Tráng nối ngôi, tức là Văn Tổ Nghị vương.[88]

Theo Nam triều công nghiệp diễn chí của Nguyễn Khoa Chiêm, thì ngày cuối cùng của Trịnh Tùng thê thảm hơn nhiều: ông chỉ nằm vật vờ trên giường không thể nói chuyện được, và tất cả mọi âm mưu, kể cả việc giết Trịnh Xuân, đều do cha con Trịnh Đỗ chủ mưu. Trịnh Đỗ còn có ý dụ tất cả các vương tử vào nhà của mình rồi giết cả đi, để chiếm ngôi Chúa. Nhưng Trịnh Tráng đoán biết được âm mưu đó, nên việc không thành. Về sau Trịnh Tráng dời vua Lê Thần Tông ra Thanh Hoa, còn Chúa đang nằm hấp hối thì bị đưa ra khỏi cung điện, rồi chết dọc đường. Cha con Trịnh Đỗ bỏ xác ông lại trên cầu, may nhờ có viên hoạn quan là thái bảo Nhạc quận công đem thi hài của ông xuống thuyền, chuyển đến chỗ Trịnh Tráng, khi đó mới làm lễ phát tang. Cha con Trịnh Đỗ sau đó lại xin quy phục Trịnh Tráng và được giữ nguyên các chức tước, không bị truy tội gì cả[89].

Giáo sĩ Tây phương Alexandre de Rhodes thuật lại về sự biến động năm 1623[90]

Cho tới ngày tuổi đã quá cao và bị bệnh rối mất, thì người con cả nóng lòng không chờ cho cha khuất đi, đã lọt vào guồng máy cai trị và phạm mấy vụ bạo lực do tính ngạo mạn xấc láo. Người cha hay tin thì khá buồn bực và dự tính không để cho đứa con đó chết yên ổn, liền cho lệnh phải thi hành ngay, nghĩa là cho cắt gân hai vế đùi để cho chết. Đứa con ham quyền này mất đi chỉ vì vội vả hấp tấp, thì người em, khi anh mất, cha băng lên ngôi thế vị cha...

Mộ chúa Trịnh Tùng nay tọa lạc tại làng Sáo Sơn, xã Vĩnh Hùng, huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hoá.

Tranh vẽ đám tang chúa Trịnh Tùng bởi thương nhân Phương Tây.

Nhận định

Năm 1597, vua nhà Minh sai Trần Đôn Đức cùng Vương Doãn Lâp đem ngựa tốt, đai bằng ngọc, mũ sung thiên và hai bức sắc văn có viết tám chữ: "Quang hưng tiền liệt, định quốc nguyên huân" (làm rực rỡ công đức tổ tiên và có công đầu định được nước), tặng cho Trịnh Tùng. Đích thân Minh Thần Tông có lời khen[91]

Nước An Nam, tướng họ Trịnh hay hậu được nghĩa nhân, giúp được nhà Lê tiểu trừ giặc Mạc, thực là bực anh hùng trong đời.

Sử gia Phan Huy Chú trong sách Lịch triều hiến chương loại chí (phần Nhân vật chí) đã đánh giá:[92]

Ông tính khoan hậu, yêu người, khéo vỗ về tướng sĩ, đoán tình thế của giặc không sai, dùng binh như thần. Trong 20 năm kinh dinh đất nước, cuối cùng dẹp được kẻ tiếm nghịch, khôi phục nhà Lê, công trùm thiên hạ, oai lừng khắp nơi, mới được sắc phong vẻ vang, lễ đãi long trọng. Ông thực sự làm chúa cầm quyền bính, công lao sự nghiệp danh vọng lừng lẫy.

Theo giáo sĩ Alexandre de Rhodes[90] ...(Chúa) trị nước rất khôn khéo, dùng võ lực rất hùng mạnh, lại rất kiên trì và chịu đựng gian khổ do chiến tranh trong 40 năm thì sau cùng đuổi được quân nghịch thần đã cướp đoạt bốn tỉnh trong nước và hạ được cường bạo lập ngôi vương. Thanh thế ông vang lừng và ông bắt toàn dân Đàng Ngoài phải đồng tình để cho ông lấy danh hiệu Vương, tiếng chữ Hán có nghĩa vua, theo tiếng Đàng Ngoài. Thế là chính nhà vua trị vì lúc đó cũng chấp nhận, không những để ông lấy danh hiệu là chúa mà còn nắm hết chức vụ và mọi quyền, và mọi người cũng bằng lòng.

Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục thường phê phán Trịnh Tùng là một gian thần ức hiếp vua, và nhận xét về việc lập Lê Thế Tông năm 1573 của Trịnh Tùng:

là vì Trịnh Tùng chỉ cốt lợi rằng vua còn thơ ấu đó thôi. Trịnh Kiểm tuy chuyên quyền nhưng tội ác chưa có gì tỏ rõ cho lắm; đến Trịnh Tùng mới thật là gian thần như đồ Vương MãngTào Tháo[93][Ghi chú 26]

Về công trung hưng nhà Lê của chúa Trịnh

Dựa vào công lao trước của cha. Trịnh Tùng có công rất to, mà mang tội cũng nặng lắm. Không làm như vậy thì không đủ để diệt nhà Mạc mà phù Lê được. Mạc tuy bị diệt rồi, nhưng Trịnh lại lù lù ở đó thì cũng lại là một Mạc (thứ hai) nữa thôi!

Tiểu thuyết gia Nguyễn Khoa Chiêm trong tác phẩm Nam triều công nghiệp diễn chí của mình có đề bài thơ chê trách Bình An vương Trịnh Tùng làm nhiều điều tiếm vượt, lấn quyền và giết vua[94]

Thương sót Lê hoàng vận bĩ là!
Rồng thần thất thế gặp yêu xà.
Anh hùng ít kẻ giúp triều chính,
Tiếm loạn nhều tay rắp gian tà,
Trịnh Xuân ví thử mưu chắc thắng,
Định Đế[Ghi chú 27] nào đâu phải khóc la.
Kìa xem con bố tru diệt lẫn,
Mới biết lòng trời bỏ Trịnh gia

Gia đình

  1. Hiệp mưu Đồng đức công thần Hữu tướng Tín Lễ công Trịnh Túc. Ông là con trưởng Trịnh Tùng; hay rượu, sức mạnh, thích quần voi, ngựa, thường cưỡi voi lội qua sông, bị voi húc chết. Mất năm 28 tuổi. Sinh được hai con trai: Con trưởng là Nhuệ quận công, vinh phong là Dực vận Tân trị công thần; con thứ là Tước Quế quận công.
  2. Văn Tổ Nghị vương Trịnh Tráng (1577 - 1657).
  3. Vạn quận công Trịnh Xuân (? - 1623); phạm tội ác nghịch, bị chặt chân, rồi chết.
  4. Hiệp mưu Đồng đức Dực vận Tân trị Công thần tước Mỹ Dự công Trịnh Lâm (? - 1619).
  5. Hiệp mưu Đồng đức Dực vận Tân trị Công thần tước Tụng Nhạc công Trịnh Vân.
  6. Hiệp mưu Đồng đức Dực vận Tân trị Công thần tước Thuần Nghĩa công Trịnh Dương.
  7. Hiệp mưu Đồng đức Dực vận Tân trị Công thần tước Dũng Lễ công Trịnh Giai.
  8. Hiệp mưu Đồng đức Dực vận Tân trị Công thần quan Triều tể, tước Quỳnh Nham công Trịnh Lệ.
  9. Thái phó Quảng quận công Trịnh Hàng.
  10. Dực vận Tân trị Công thần, quan Tả đô đốc, tước Tựu quận công Trịnh Triều.
  11. Thái bảo Lập quận công Trịnh Tuân.
  12. Thiếu bảo Hựu quận công Trịnh Điện; ông dựng ra nghề làm bia; nay nghề ấy lấy ông này làm tiên sư.
  13. Thái bảo Lộc quận công Trịnh Trà.
  14. Thái bảo Việt quận công Trịnh Trinh.
  15. Thiếu úy Duyên quận công Trịnh Nha.
  16. Thái phó Xuyên quận công Trịnh Quảng.
  17. Dực vận tân trị Công thần, quan Tả tư mã Quốc lão tước Kiên quân công Trịnh Quân.
  18. Thái phó Hào quận công Trịnh Quang.
  19. Tả tư không Nông quận công Trịnh Tương.

Thư mục

Ghi chú

  1. ^ Tên huyện, nay thuộc tỉnh Ninh Bình
  2. ^ Thụy Khuê, huyện An Sơn, Sơn Tây, nay là xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, Hà Nội.
  3. ^ Hoàng Xá, huyện An Sơn, Sơn Tây, nay là thị trấn Quốc Oai, Hà Nội.
  4. ^ Đất huyện Mỹ Lương cũ, nay là huyện Chương Mỹ, thành phố Hà Nội và huyện Lương Sơn, tỉnh Hòa Bình.
  5. ^ Do Lễ, huyện Chương Đức
  6. ^ Trang Chính Đại, huyện Tống Sơn tỉnh Thanh Hóa, nay là xã Nga Điền, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hóa.
  7. ^ Thuộc xã Dương Vũ, huyện Yên Khánh, tỉnh Ninh Bình
  8. ^ Chỗ chia cắt hai tỉnh Ninh BìnhThanh Hóa
  9. ^ Nay là cửa biển Y Bích, thuộc huyện Hậu Lộc, Thanh Hoa.
  10. ^ Huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình
  11. ^ Nay thuộc huyện Ba Vì
  12. ^ Khúc sông Hát chảy qua xã Cù Sơn
  13. ^ Thanh Xuân, huyện Thanh Oai, Hà Nội
  14. ^ Ở chỗ cuối phố Huế; đầu phố Bạch Mai, giáp đường Đại Cồ Việt, Hà Nội, ngày nay
  15. ^ Nay là phường Thịnh Quang, quận Đống Đa, Hà Nội
  16. ^ Xưa là bến đò Đàm Gia, ở xã Điềm Xá, huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình
  17. ^ Khoảng giữa hai huyện Ý Yến và Phong Doanh thuộc tỉnh Nam Định, chạy ra cửa Liêu
  18. ^ Nham Kênh, nay là xã Thanh Hải, huyện Thanh Liêm
  19. ^ Nay là huyện Ninh Giang, tỉnh Hải Dương
  20. ^ Nay là một thôn thuộc huyện Hoành Bồ, tỉnh Quảng Ninh
  21. ^ Huyện Thụy Nguyên, phủ Thiệu Hóa, Thanh Hoa
  22. ^ Thuộc địa phận xã Lãnh Trì, huyện Nam Xang, Hà Nội
  23. ^ Sau là huyện Vĩnh Thuận, nay thuộc thành phố Hà Nội
  24. ^ Nay thuộc tỉnh Thái Nguyên
  25. ^ Dinh ấy nay thuộc làng Hoàng Mai, huyện Thanh Trì
  26. ^ Vương Mãng, tên tự là Cự Quân, người Đông Bình Lăng đời Hán, làm quan với Hán đến chức đại tư mã, sau giết Hán Bình đế, lập Nhụ Tử Anh, rồi cướp ngôi, tự lập làm vua, đổi quốc hiệu là Tân, được 15 năm thì bị diệt vong. Tào Tháo, tên tự là Mạnh Đức, người đời Đông Hán, sau khi đón lập Hán Hiến Đế, Tào Tháo tự làm thừa tướng, tước Ngụy công áp bức vua Hán, nắm hết quyền bính trong tay
  27. ^ Về thụy hiệu của Lê Duy Tân (miếu hiệu Kính Tông) sau khi chết, Toàn thư chép là Huệ Hoàng Đế ; Cương mục chép là Giản Huy đế. Ở đây tác giả chép là Định đế.

Chú thích nguồn

  1. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 610.
  2. ^ Trịnh Như Tấu 1933, tr. 88.
  3. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 611.
  4. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 292.
  5. ^ a b Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 651.
  6. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 612.
  7. ^ Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng 2005, tr. 94.
  8. ^ a b Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 652.
  9. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 613.
  10. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 615.
  11. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 653.
  12. ^ a b Nhiều tác giả 1993, tr. 618.
  13. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 657.
  14. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 620.
  15. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 660.
  16. ^ Tạ Chí Đại Trường 2009, tr. 156 - 157.
  17. ^ Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng 2005, tr. 81.
  18. ^ Trịnh Như Tấu 1933, tr. 17.
  19. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 661-665.
  20. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 664.
  21. ^ a b Nhiều tác giả 1993, tr. 625.
  22. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 665.
  23. ^ Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng 2005, tr. 95.
  24. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 666-667.
  25. ^ Hội đồng trị sự Nguyễn Phước tộc 1995, tr. 108.
  26. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 627.
  27. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 667.
  28. ^ a b c Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 668.
  29. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 628.
  30. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 628-629.
  31. ^ a b Nhiều tác giả 1993, tr. 630.
  32. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 670.
  33. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 632.
  34. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 672.
  35. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 671.
  36. ^ Trịnh Như Tấu 1933, tr. 19.
  37. ^ Trần Trọng Kim, tr 117
  38. ^ Trịnh Như Tấu 1933, tr. 19-20.
  39. ^ Trịnh Như Tấu 1933, tr. 20.
  40. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 633.
  41. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 673.
  42. ^ Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng 2005, tr. 78.
  43. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 634.
  44. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 674.
  45. ^ a b c Nhiều tác giả 1993, tr. 636.
  46. ^ Lê Quý Đôn 1759, tr. 90.
  47. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 675-76.
  48. ^ Lê Quý Đôn 1759, tr. 91.
  49. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 637.
  50. ^ a b Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 677.
  51. ^ a b Nhiều tác giả 1993, tr. 638.
  52. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 678.
  53. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 678-679.
  54. ^ Trần Trọng Kim, tr 118
  55. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 646.
  56. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 650-651.
  57. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 653.
  58. ^ Nguyễn Phước tộc 1995, tr. 105.
  59. ^ a b Nhiều tác giả 1993, tr. 656.
  60. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 681.
  61. ^ a b Nguyễn Khoa Chiêm 1990, tr. 25.
  62. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 657.
  63. ^ a b Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 682.
  64. ^ Nguyễn Phước tộc 1995, tr. 106.
  65. ^ Trịnh Như Tấu 1933, tr. 28.
  66. ^ Trịnh Như Tấu 1933, tr. 25.
  67. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 651.
  68. ^ Đinh Xuân Lâm, Trương Hữu Quỳnh 1999, tr. 568.
  69. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 653-54.
  70. ^ Tạ Chí Đại Trường 2009, tr. 157.
  71. ^ Trần Trọng Kim, tr 119
  72. ^ a b Nhiều tác giả 1993, tr. 654.
  73. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 680.
  74. ^ a b Nhiều tác giả 1993, tr. 659.
  75. ^ a b Nguyễn Khoa Chiêm 1990, tr. 30.
  76. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 660.
  77. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 683.
  78. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 663.
  79. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 687.
  80. ^ a b c Nhiều tác giả 1993, tr. 664.
  81. ^ Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng 2005, tr. 82.
  82. ^ a b Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 688.
  83. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 670.
  84. ^ Trịnh Như Tấu 1933, tr. 27.
  85. ^ Trần Trọng Kim, tr 121
  86. ^ a b Nguyễn Khoa Chiêm 1990, tr. 38.
  87. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 721.
  88. ^ a b Nhiều tác giả 1993, tr. 665.
  89. ^ Nguyễn Khoa Chiêm 1990, tr. 38-39.
  90. ^ a b Alexandre de Rhodes 1994, tr. 19.
  91. ^ Trịnh gia chính phả, trang 89
  92. ^ Phan Huy Chú 2007, tr. 250-251..
  93. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 1998, tr. 658.
  94. ^ Nguyễn Khoa Chiêm 1990, tr. 34.
  95. ^ Trịnh gia chính phả, trang 90 - 91
  96. ^ Nhiều tác giả 1993, tr. 725.

Danh sách nguồn

  • Nhiều tác giả (1993), Đại Việt sử ký toàn thư , Hà Nội: Nhà Xuất bản Khoa Học Xã HộiQuản lý CS1: ref=harv (liên kết)
  • Alexandre de Rhodes (1994), Lịch sử Vương quốc Đàng Ngoài , TP Hồ Chí Minh: Ủy Ban đoàn kết Công giáo TP.HCMQuản lý CS1: ref=harv (liên kết)
  • Nguyễn Khoa Chiêm (1990), Nam triều công nghiệp diễn chí , Hà Nội: Nhà Xuất bản Đại học và Giáo dục chuyên nghiệpQuản lý CS1: ref=harv (liên kết)
  • Hội đồng trị sự Nguyễn Phước tộc (1995), Nguyễn Phước tộc thế phả, Huế: Nhà Xuất bản Thuận HóaQuản lý CS1: ref=harv (liên kết)
  • Lê Quý Đôn (1978). Đại Việt thông sử. 1. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội Hà Nội.
  • Phan Huy Chú (2007). Lịch triều hiến chương loại chí. 1. Nhà xuất bản Giáo dục.
  • Trịnh Như Tấu (1933). Trịnh giai chính phả. 1.
  • Tạ Chí Đại Trường (2009). Bài sử khác cho Việt Nam. 1. Nhà xuất bản Kệ sách.
  • Quỳnh Cư, Đỗ Đức Hùng (2005). Các triều đại Việt Nam. 1. Nhà xuất bản Thanh niên.
  • Đinh Xuân Lâm, Trương Hữu Quỳnh (1999). Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam. 1. Nhà xuất bản Giáo dục.
  • Quốc sử quán triều Nguyễn (1998), Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục (PDF), Hà NộiQuản lý CS1: ref=harv (liên kết)
  • Đại Việt Sử Ký Tục Biên,Trung tâm khoa học xã hội và nhân văn Quốc gia, Viện nghiên cứu Hán Nôm, Nhà xuất bản Văn hóa - Thông tin.
  • Viện sử học (2007), Lịch sử Việt Nam, tập 3, Nhà xuất bản Khoa học xã hội
  • Đào Duy Anh (2002), Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến thế kỷ XIX, Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin
  • Nguyễn Huy Thức, Lê Văn Bảy (2006), Lê triều dã sử, Nhà xuất bản Văn hoá thông tin
  • Trần Trọng Kim (1971), Việt Nam sử lược, Trung tâm Học liệu Xuất bản thuộc Bộ Giáo dục.

Liên kết ngoài

Tiền nhiệm:
Trịnh Cối
Bình An vương Kế nhiệm:
Trịnh Tráng