Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Việt phục”

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Không có tóm lược sửa đổi
Dòng 6: Dòng 6:
===Cổ phục trước thế kỷ XI===
===Cổ phục trước thế kỷ XI===
[[Tập tin:-廖有方.jpg|250px|nhỏ|phải|Tiến sĩ An Nam thời Đường [[Liêu Hữu Phương]] tới kinh đô Trường An, tranh vẽ thế kỷ 11.]]
[[Tập tin:-廖有方.jpg|250px|nhỏ|phải|Tiến sĩ An Nam thời Đường [[Liêu Hữu Phương]] tới kinh đô Trường An, tranh vẽ thế kỷ 11.]]
[[Tập tin:南宋·折檻圖.jpg|250px|nhỏ|phải|Hoàng tử Đinh Khuôn Liễn Hoa ngự uyển (tranh được vẽ vào thế kỷ 12 thời Nam Tống)]]
[[Tập tin:Zhou Jichang-Luohan Laundering.jpg|250px|nhỏ|phải|Những người An Nam đang giặt đồ trên ao (tranh vẽ cuối thế kỷ 12]]
Trước [[thời Bắc thuộc]] thì có sách ghi [[người Việt]] mặc áo cài bên trái,<ref name="ĐDA">Đào Duy Anh</ref> . Kể từ thời tự chủ [[thế kỷ thứ 10]] trở đi thì áo người Việt đại thể có ba loại căn cứ theo cách cắt cổ áo:<ref name="QPLP">[http://vietbao.com/a237590/78-quoc-phuc-le-phuc-truyen-thong-viet "Quốc phục, lễ phục..."]</ref>
Trước [[thời Bắc thuộc]] thì có sách ghi [[người Việt]] mặc áo cài bên trái,<ref name="ĐDA">Đào Duy Anh</ref> . Kể từ thời tự chủ [[thế kỷ thứ 10]] trở đi thì áo người Việt đại thể có ba loại căn cứ theo cách cắt cổ áo:<ref name="QPLP">[http://vietbao.com/a237590/78-quoc-phuc-le-phuc-truyen-thong-viet "Quốc phục, lễ phục..."]</ref>
#Áo giao lĩnh, phía trước cổ là vạt bên trái buộc chéo sang hông bên phải;
#Áo giao lĩnh, phía trước cổ là vạt bên trái buộc chéo sang hông bên phải;

Phiên bản lúc 07:27, ngày 19 tháng 3 năm 2020

Tập tin:Marie Antoinette Boullard-Devé miền trung.jpg
Đàn ông thời Nguyễn mặc lễ phục, tranh của Marie Antoinette Boullard-Devé

Trang phục Việt Nam, hay Y phục Việt Nam, hay Phục sức Việt Nam, gọi tắt là Việt phục, là tên gọi chung cho lối mặc quần áo của người Việt Nam.

Lịch sử

Cổ phục trước thế kỷ XI

Tập tin:-廖有方.jpg
Tiến sĩ An Nam thời Đường Liêu Hữu Phương tới kinh đô Trường An, tranh vẽ thế kỷ 11.
Những người An Nam đang giặt đồ trên ao (tranh vẽ cuối thế kỷ 12

Trước thời Bắc thuộc thì có sách ghi người Việt mặc áo cài bên trái,[1] . Kể từ thời tự chủ thế kỷ thứ 10 trở đi thì áo người Việt đại thể có ba loại căn cứ theo cách cắt cổ áo:[2]

  1. Áo giao lĩnh, phía trước cổ là vạt bên trái buộc chéo sang hông bên phải;
  2. Áo trực lĩnh, phía trước cổ để buông thành 2 vạt song song;
  3. Áo viên lĩnh, hay bàn lĩnh, cổ áo cắt tròn ép sát vòng cổ, cài bên phải.

Đàn bà còn dùng yếm một mảnh vải vuông che phần ngực, một góc cắt lẹm đi rồi đính hai dải vải buộc vào sau gáy. Hai góc trái và phải cũng đính hai dải vải, gọi là dải yếm, dài đủ để quành ra sau lưng rồi buộc lại ở trước ngực. Khi ở nhà làm lụng người đàn bà có khi chỉ mặc yếm.[3] Khi ra ngoài giao tiếp mới mặc thêm áo.

Ở phía dưới bụng thì ngày xưa đàn ông đóng khố, đàn bà mặc váy. Khố là mảnh vải hẹp mà dài. Người mặc quấn quanh bụng vài vòng rồi chèn từ phía trước bẹn ra sau cài chặt lại. Tích Chử Đồng Tử từ thời Hùng Vương đã nhắc tới việc trang phục dùng khố. Quần thì có lẽ sau khi người Việt tiếp xúc với văn hóa Trung Hoa mới có lệ mặc quần.[4]

Thời Lý, Trần

Người Việt mặc loại áo dài cổ tròn (viên lĩnh) 4 vạt, gọi là áo "tứ điên"; dưới thì vận thường đen. Đàn ông đàn bà đều có thể mặc vậy. Ngoài ra, còn có các kiểu khác như: áo giao lĩnh (cổ chéo) ở trên, dưới quây thường bên ngoài hay mặc váy bên trong (với nữ) hoặc mặc áo giao lĩnh hay viền lĩnh trên mặc quần hay khố (với nam). Áo may dài quá đầu gối, cài khuy với áo viền lĩnh, buộc vạt bên phải với áo giao lĩnh. Sứ giả Triệu Nhữ Thích bình rằng lối ăn mặc người Việt thời bấy giờ (1125) không khác người Tống là mấy.[5] Nam đầu đội mũ đinh tự, nhìn như con ốc. Cả nam và nữ, quý tộc và thường dân đều đi đất và nhuộm răng đen.

Trúc Lâm đại sĩ xuất san đồ 竹林大士出山圖 vua Trần Nhân Tông đắc đạo,xuất san(áo tràng vạt,tọa kiệu). Vua Trần Anh Tông(mặc bạch bào) cùng quan(đội toàn hoa quan) nghênh tiếp. Y phục là áo viên lĩnh

Thời

Tập tin:剛國公阮義武像圖.jpg
Khai quốc công thần tướng quân triều Hậu Lê Nguyễn Xí (1397-1465)
Tập tin:Lê triều binh chế - Trách đỏ(chùm dưới thủy ma lạp)2.jpg
Quân thời Lê từ phải sang trái,đeo trách幘(mao kê cân)khi chưa đội mũ khôi giáp,đội đinh tự cân giữ quân kỳ(hậu quân),đội mũ trụ(có mào đỏ từ trách)trước khi mặc khôi giáp
Dân thời Lê - sách Vạn quốc nhân vật chi đồ万国人物图会(1645).Nữ mặc áo trực lĩnh lộ yếm,đội nón dâu,nam gọt chỏm(đang tang hoặc quân binh)

Sang thời nhà Lê thì áo trực lĩnh phổ biến hơn, dùng làm thường phục trong dân gian. Màu sắc áo cũng đã thành lệ: đàn ông thường dùng áo màu xanh, khi có việc trọng đại thì dùng màu đen, màu thẫm. Người làm ruộng thì dùng màu nâu. Bông vải là hàng chính. Chỉ người sang trọng mới dùng hàng tơ lụa. Quần thì chỉ có hai màu trắng và nâu. Họa hoằn những người giàu có hay già cả mới dùng quần màu đỏ.

Căn cứ theo minh họa trong sách Vạn quốc nhân vật chi đồ (1645)của Nhật Bản thì vẽ người đàn bà đội nón dâu(rộng),tóc dài, mặc váy ở dưới, phía trên mặc áo trực lĩnh,mặc yếm trong.Đàn ông thì búi tóc, mặc một loại rộng, cài bên phải.

Thời Trịnh Nguyễn phân tranh thế kỷ 18, chúa Nguyễn Võ VươngĐàng Trong có sắc quy định y phục trong Nam, nhất là lối ăn mặc của phụ nữ, bỏ váy mà mặc quần, còn áo thì cài khuy, bỏ lối thắt vạt.[1] Đàng Ngoài thuộc chúa Trịnh thì vẫn giữ áo tứ thân buộc vạt. Có nhiều nhà nghiên cứu cho rằng là "Áo tứ thân" có thể đã ra đời từ thế kỷ 12. Áo tứ thân hình dạng tương đồng với áo Bối Tử thời Tống[6].

Dân Đàng Ngoài,Caupchy (hán tự 交趾 Giao Chỉ)(Boxer Codex)(1595)nữ cầm tráp trầu cau(tiện phục khi làm việc trong nhà),nam đội bình đính cân thắt nhuyễn(sĩ phu hay tiện phục thượng lưu)

Thời Nguyễn

Ba Biêu, nghĩa quân của Đề Thám đầu đội khăn xếp chữ nhân bảy nếp

Thời Nguyễn thì nam giới cả hai miền Nam Bắc đã quen mặc áo ngũ thân(áo lập lĩnh may bằng 5 khổ vải, thân áo dài quá đầu gối, tay áo hẹp. Đàn bà từ Hoành Sơn vào Nam cũng mặc áo ngũ thân nhưng khác áo đàn ông chút ít với thân áo may dài hơn; gấu áo dài quá bắp chân.[2] dưới hạ y mặc quần. Đàn bà từ Hà Tĩnh trở ra vẫn mặc áo tứ thân(giản lược về màu sắc)và mặc váy.

Lễ phục thì còn vẫn dùng áo giao lĩnh, nhưng khoác ra bên ngoài cùng khi hành lễ, gọi là áo thụng hay bổ phục[2]

Áo Nhật bình (xẻ trước ngực) với tay áo rộng là lễ phục khoác ra ngoài của nữ giới quyền quý trong chốn cung đình.[2]Các thiếu nữ trong gia đinh quí tộc khi xuất giá cũng được mặc áo nhật bình nhưng các hoa văn giản lược hơn

Áo viên lĩnh thời Nguyễn gọi là áo bào,dùng làm lễ phục của các quan đại thần, vương tôn.[2]

Thế kỷ 19 tiện phục

•Người Nam Bộ dùng gấu áo ngắn(che đũng quần)xẻ 2 bên hông,gọi là áo bà ba.Ra ngoài mặc áo ngũ thân

•Đàn bà Bắc Bộ mặc váy,buộc nhuyễn(thắt lưng)và ruột tượng.Ở nhà có khi chỉ mặc yếm. Ra ngoài mặc áo tứ thân, hay áo ngũ thân

Về mắu sắc thì người dân quê làm ruộng, quần áo hay nhuộm màu nâu hay đen, chỉ những khi nhàn nhã mới mặc màu bạch hay màu tươi như yếm màu hồng, màu đào.[4]Đàn ông mặc quần lá tọa. Quần này may sâu đũng để có thể kéo cạp quần lên cao hay xuống thấp để cho ống quần dài hay ngắn tùy ý; cạp quần buông loà xòa, buộc bằng thắt lưng ở bụng

Khăn, tóc

Bức họa đám rước thánh ở Bắc Kỳ, thế kỷ 19, cho thấy lối trang phục đàn ông: thân mặc áo dài, dưới bụng mặc quần, đầu đội khăn xếp
Vua Hoằng Tông nhà Nguyễn, đầu đội khăn lượt chữ nhất, bảy nếp

Thời Lý, Trần thì tóc ngắn,đầu trần. Đàn bà để tóc dài hơn đàn ông độ 1 tấc [6].Đàn ông dùng khăn quấn đỉnh đầu kín không lộ tóc

Thời Lê ,Khi đối diện người có địa vị cao hơn thì để tóc dài chuốt sáp gon ra sau lưng.Mọi người chỉ búi tóc chuy kế khi làm điền,làm việc nặng,hoặc đi sứ

Thúc phát của Nữ giới xuất giá sẽ 2 kết (tạo hình như tai thỏ)để cài trâm lên ước phát(1 mảnh vải hoặc búi tóc có trang sức;ngọc;kim loại),buộc phần dưới của hợp phát rồi để thả 2 đầu ach ti(扼臂)(lụa buộc kết)xuống.Cùng với châu xuyến và san hô(đã tạo thành hình giống đinh ba)thả 2 đầu song song ach ti

Thúc phát của Bé gái(chưa cập kê) tạo kiểu nha đầu(dài dọc bên tai)để thả 1 phần tóc sau gáy.Khi được tuyển vào cung đình vẫn để nha đầu.Gia nhân kết 1 búi to phía trước(gần như tranh Boxer Codex).Thị nữ cung đình sau tập sự búi hình thỏ.Nữ quan,quí tộc búi ước phát cài trâm

Phụ nữ,đàn ông tùy địa vị(đinh tự cân,bao đính cân,trúc quan),tuổi tác(bức cân,bát tiên cân)sẽ dùng khăn phù hợp theo điển lệ.Quân đội triều đình trước khi đội các loại lạp thì phải đeo trách(mao kê cân)coi như tiện phục

Thời Nguyễn,Bé gái kết nha đầu,bé trai đeo khăn ngũ sắc chùm kín tai.

Đàn bà phía nam sông Gianh kết tóc cài trâm,phụ nữ có chồng khi ra ngoài trùm thêm khăn trắng.Hôn lễ thì kết kim ước phát.Đàn ông thường búi tóc,búi tó to được cho là đẹp.Khăn là một mảnh vải gồm 12, 13 vuông vải bằng nhiễu hay lượt khâu lại thật dài dùng quấn quanh đầu,giữ búi tóc cho chặt. Người đội khăn quấn năm hay bảy vòng. Số năm tượng trưng cho ngũ thường và số bảy là bảy vía của người đàn ông.Thế kỷ 20 ta chế khăn đóng sẵn, gọi là khăn đóng hay khăn xếp

Khăn đàn ông thì chỗ chân tóc trên trán có thể xếp thành dạng chữ "nhất" (Hán Tự: 一) hay chữ "nhân" (人)[2] với nếp trái đè lên nếp phải[7] tạo bằng hai vòng quấn đầu tiên.

Đàn bà Bắc Bộ cuộn tóc vào trong khăn rồi quấn thành một vòng quanh đầu.[1] Hình dáng búi tó thông tục gọi là "búi tó củ hành" hay "búi tó củ kiệu".[8]Phụ nữ có chồng khi ra ngoài trùm thêm khăn đen mỏ quạ

Người Việt còn dùng nhiều loại nón như nón quai thao,nón ngựa,nón gụ

Giày dép

Sách Giao Châu ký của Trung Hoa thì kể rằng Bà Triệu (thế kỷ thứ 3) chân đi guốc bằng ngà voi.

Người nông thôn thường đi chân đất. Khi có việc thì mới xỏ guốc bằng gỗ hay gộc tre, buộc quai dọc tết bằng dây mây, sau mới dùng quai ngang bằng da. Guốc phụ nữ đẽo thon hơn,sơn đen có hoa văn.Guốc đàn ông to bản, tục gọi là guốc xuồng. Gỗ thường để mộc nguyên màu không sơn phết nên gọi là guốc mộc[9]

Ở thành thị đàn ông lẫn đàn bà còn dùng lí(履)(dép đơn giản nhất chỉ là một lớp da trâu, có khi đan bằng sơ dừa hay bằng cói, không có đế).Người xỏ ngón chân vào lỗ khuyết ở đằng mũi. Ở mu bàn chân có thêm một quai thẳng ngang như chữ "nhất" nên gọi là dép một.[3]

Sang hơn thì đàn bà đi lí đóng bằng bốn năm lớp da trâu. Đầu mũi lí vót nhọn và dùng đanh tre uốn cao vồng lên che hẳn đầu ngón chân,xỏ ngón chân thứ hai[10] vào vòng bằng da ở đằng mũi.Vì loại lí này nặng nên không thể đi nhanh[3]

Thời Lê,Ca nương,hoa nương,tân nương,quý tộc dùng tích(潟)(loại hài vếch lên có hoa văn)khi lễ

Thời Nguyễn,Tân nương(Bắc bộ)xỏ guốc cong có 2 đế cao vếch lên(tựa như tích).Phía nam sông Gianh,tân nương xỏ hài(鞋)đầu nhọn

Nữ quí tộc xỏ hài vếch nhọn,cung nhân xỏ guốc sơn son thếp vàng khi Công phục.Nữ quí tộc xỏ hài đế cao(thon hơn của nam)khi tiện phục.

Đàn ông xỏ hài Gia Định.Một đặc danh nữa là dép da Chi Long.gót cao 2–3 cm,Mũi ôm lấy mu bàn chân và chạy bọc quành ra đến gót,dép sơn đen hoặc đỏ[11],mặc khi công phục.Hài mõm ếch khi tiện phục

Lễ phục

Lễ phục của vị quan địa phương là áo thụng đính bố tử補子 ở ngực,đội phong cân風巾
Đôi hia thêu, một phần trong bộ triều phục của các quan khi vào chầu vua

Tế lễ Thời Nguyễn,dân gian dùng áo thụng,đội phong cân,thanh niên thôn đội đinh tự mạo(loại giản thể thời Nguyễn)

Tang lễ dùng vải sô trắng,nam thắt khăn trắng chống trượng đi đầu.Nữ chùm mền trắng hình dạng theo tang chế.

Vua quan thì có lễ phục riêng, có đai mãng, xiêm, ngoa, hia, Đinh Tự cân, Phốc Đầu, ô sa mạo, mũ trụ. Vua thì dùng màu vàng. Phẩm phục các quan thì tùy theo cấp bậc, dùng màu đỏ hay màu tía.Cung đình thì mặc áo cổn miện

Văn quan dùng bì ngoa mũi tròn,võ quan dùng bì ngoa mũi nhọn.Vua chúa dùng bì ngoa như văn quan,thêm hoa văn

Nữ nhân hoàng tộc dùng phượng tích khi lễ phục

Thế kỷ 21

Vào thập niên 1930 họa sĩ Cát Tường trong nhóm Tự lực Văn đoàn đã cách tân áo dài theo hướng tây hóa

Vào các ngày lễ,Áo dài trắng đã trở thành trang phục cho học sinh trung học ở Việt Nam.Một số nữ nhân viên,giáo viên,hướng dẫn viên du lịch cũng mặc Áo dài khi làm việc.Ngày nay Hoa hậu trái đất cũng mặc Áo dài[12] .Áo dài đã trở thành biểu tượng quốc gia,đại diện cho các giá trị văn hóa Việt Nam.

Trong đời sống thường nhật ngày nay, trang phục đã theo phong cách phương tây

Tham khảo

  • Đào Duy Anh. Việt Nam văn hóa sử cương. Houston, TX: Xuân Thu, ?. trang 172-6.
  • Trần Quang Đức. Ngàn năm áo mũ. Nhã Nam, 2013.

Chú thích