Lịch sử báo chí Việt Nam

Lịch sử báo chí Việt Nam bắt đầu từ khi người Pháp đặt nền móng thực dân tại Nam Kỳ vào khoảng năm 1862. Lịch sử báo chí Việt Nam phát triển qua nhiều giai đoạn khác nhau với khá nhiều thăng trầm do tác động của các điều kiện lịch sử, xã hội.

Từ sơ khai đến thời Pháp thuộc

Trước khi báo chí ra đời, nhu cầu thông tin được giải quyết bằng nhiều phương thức khác nhau, như thằng mõ, những cuộc "giảng thập điều" trong sinh hoạt đình làng, hay Quảng Văn đình trong thời kỳ phong kiến. Những phong tục tập quán cổ truyền (trước Cách mạng tháng Tám) đã góp một phần không nhỏ vào việc ca tụng và phổ biến chế độ phong kiến và quân chủ. Trước thế kỷ 15, ngành in ấn tại Việt Nam chưa xuất hiện, toàn bộ sách vở đều nhập từ Trung Quốc, những tác phẩm văn học hay tiểu thuyết đều được chép bằng tay. Sau khi Lương Như Hộc được giao sứ mạng sang Trung Quốc học hỏi nghề in ấn loát thì ngành in mới du nhập vào Việt Nam. Về hình thức chữ viết, tin tức chủ yếu được phổ biến qua những bản báo cáo và sử biên gửi về cho vua chúa, vai trò của hình thức này gần giống với nền báo chí hiện đại. Song "báo chí hiện đại" tại Việt Nam chỉ thực sự xuất hiện khi thực dân Pháp xâm lăng và áp đặt môi trường văn minh phương Tây cưỡng chế.

Đô đốc Bonard, người chỉ huy quân viễn chinh Pháp đã đem theo máy in, thợ in xuất bản tờ công báo đầu tiên ngày 29 tháng 9 năm 1861

Trước khi thực dân Pháp xâm chiếm Nam Kỳ lục tỉnh, chữ Quốc ngữ suốt 300 năm chế tác về cơ bản đã hoàn chỉnh và có khả năng đi vào đời sống. Từ cuối thế kỷ 16 trở về trước, cùng với việc phát hiện con đường vòng quanh thế giới, chủ nghĩa thực dân ra đời và đua nhau xâm lược thuộc địa. Cùng với trào lưu xâm lược, các giáo sĩ Thiên Chúa giáo cũng đi khắp nơi để truyền đạo. Từ thế kỷ 16–17, các giáo sĩ Bồ Đào Nha thuộc Dòng Tên cùng giới trí thức phong kiến người Việt La Mã hóa hầu hết những từ vựng tiếng Việt vào cuốn Từ điển Việt–Bồ–La. Sau vài lần chỉnh sửa bởi Alexandre de Rhodes, đến năm 1838, giáo sĩ Jean-Louis hoàn thiện thêm và cho in thành sách Từ điển Việt–Bồ–La, mở đầu cho sự ra đời của chữ Quốc ngữ tại Việt Nam. Sau sự kiện này, người Pháp đánh giá Alexandre de Rhodes là người "đã làm cho nước Pháp có vai trò quan trọng bậc nhất trên bán đảo Đông Dương". Trong công cuộc thực dân, lẫn trong hành lí của người Pháp, cỗ máy in – phương tiện đầu tiên của kỹ thuật in hoạt bản dần được du nhập vào Việt Nam. Ngay trong cuộc xâm lược 3 tỉnh miền tây Nam Kì, tờ công báo tiếng Pháp Bulletin officiel de l’Expédition de la Cochinchine ra đời, đặt nền móng cho những tờ công báo sau này của chính quyền thực dân. Ngoài tiếng Pháp, người Pháp còn xuất bản một tờ báo tiếng Hán (tiền thân của tờ Gia Định báo) nhằm vào giới quan lại không hợp tác với người Pháp. Năm 1869, sau khi thôn tính hoàn tất Nam Kỳ lục tỉnh (Hòa ước 1862), người Pháp bắt buộc thay thế chữ Nho bằng chữ Quốc ngữ và chữ Pháp trong công văn và hệ thống giáo dục, quá trình này diễn ra đến năm 1910. Từ đó, chữ Quốc ngữ trở thành phương tiện chính của người Việt, chữ Hán ngày càng mờ nhạt, người dùng ít dần. Trong quá trình cai trị của thực dân Pháp, mỗi vùng lãnh thổ có một thể chế chính trị riêng, chế độ báo chí theo đó cũng không giống nhau.

Nam Kỳ

Nam Kỳ là nơi thai nghén của nền báo chí Việt Nam, nhưng ngay từ lúc thành hình, làng báo đã bị lệ thuộc vào những luật lệ cho chính quyền Pháp đặt ra. Theo kế hoạch "tách Nam Kỳ khỏi vấn đề Việt Nam", sau hiệp ước Quý Mùi 1883 và Giáp Thân 1884, Nam Kỳ trở thành xứ thuộc địa trực trị của Pháp tại Viễn Đông. Theo đó, Nam Kỳ sẽ được hưởng Luật tự do báo chí ban hành ngày 29 tháng 7 năm 1881, vì luật này áp dụng cho chính nước Pháp và nước thuộc địa. Theo Luật 1881, mọi việc in ấn sách báo đều tự do, kể cả tiếng bản xứ hay tiếng Pháp, chỉ cần viên quản lý mang quốc tịch Pháp, đã thành niên và có đăng ký thủ tục với Sở Biện lý. Nhưng chính quyền Pháp thấy ngay sự "nguy hiểm" của bộ luật trên, ngày 30 tháng 12 năm 1898 Toàn quyền Đông Dương ban hành sắc lệnh mới, quyền tự do báo chí tại Nam Kỳ hoàn toàn bị bãi bỏ. Sắc lệnh 1898 bác bỏ hiệu lực pháp lý của Luật tự do báo chí 1881 của quốc hội Pháp. Sắc lệnh này yêu cầu những tờ báo in bằng "bất cứ một thứ tiếng nào ngoài tiếng Pháp" đều phải xin giấy phép của viên Toàn quyền,. Theo ông Nguyễn An Ninh,

Bắc Kỳ

Trái với thông lệ "văn hóa đi từ phía Bắc đi xuống", nghề làm báo Việt Nam từ phía Nam đi lên. Báo chí Hà Nội thụt lùi khoảng 20 năm so với Sài Gòn.

Giai đoạn 1865 - 1930

Tờ báo quốc ngữ đầu tiên

Khai sinh sớm nhất trong làng báo Quốc ngữ Việt Nam được cho là Gia Định báo. Tờ báo tổng hợp này có khuôn khổ 25 x 32 cm, ra hàng tuần tại Sài Gòn và tồn tại suốt 44 năm sau khi phát hành số đầu vào ngày 15 tháng 4 năm 1865.

Tờ báo quốc ngữ tư nhân đầu tiên

Nguyệt san Thông loại khóa trình (báo kiểu sách đọc thêm, giải trí mang mục đích giáo dục) do Trương Vĩnh Ký chủ trì, khuôn khổ 16 x 23,5 cm, phát hành hàng tháng tại Nam Kỳ trong những năm 1888-1889, được cho là tờ báo quốc ngữ tư nhân đầu tiên. Số báo số 1 ra vào tháng 5, 1888.

Tờ báo phụ nữ đầu tiên

Báo Nữ giới chung (tiếng chuông của nữ giới) xuất bản vào thứ Sáu hàng tuần tại Sài Gòn bắt đầu năm 1918 là tờ báo đầu tiên chuyên về phụ nữ. Số báo đầu tiên ra mắt ngày 1 tháng 2 năm 1918. Lê Đức làm chủ nhiệm và Sương Nguyệt Anh, con gái của Nguyễn Đình Chiểu làm chủ bút.

Tờ báo kinh tế đầu tiên

Báo Nông cổ mín đàm (nghĩa là ngồi uống trà bàn chuyện làm ruộng và đi buôn) khuôn khổ 20 x 30 cm, phát hành vào thứ Năm hàng tuần tại Sài Gòn, được nhiều người cho là tờ báo kinh tế đầu tiên với số 1 ra ngày 1 tháng 8 năm 1901.

Nhà báo Việt Nam đầu tiên

Trương Vĩnh Ký được cho là nhà báo Việt Nam đầu tiên, là một học giả lớn, thạo 26 ngoại ngữ, là tác giả của hơn 100 bộ sách, hàng nghìn bài viết, có chân trong nhiều hội khoa học quốc tế, cống hiến xuất sắc cho các chuyên ngành: văn hóa, ngôn ngữ, địa lý, nhân chủng học. Ông được cho là đã thành lập, làm tổng biên tập những tờ báo Quốc ngữ đầu tiên, đồng thời được đánh giá là cây bút chủ chốt của rất nhiều báo khác và được coi là người đặt nền móng cho báo chí quốc ngữ Việt Nam.

Nữ tổng biên tập đầu tiên

Được cho là Nguyễn Xuân Khuê, thường được biết qua bút danh Sương Nguyệt Anh, con gái thứ tư của nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu, quê ở Ba Tri-Bến Tre. Nhận lời mời của các đồng nghiệp, đầu năm 1918 bà lên Sài Gòn làm tổng biên tập tờ Nữ giới chung và phụ trách tờ báo này trong suốt thời gian tồn tại của nó.

Trang quảng cáo trên báo sớm nhất

Khó thể biết chính xác mẩu quảng cáo đầu tiên xuất hiện khi nào trong lịch sử báo chí Việt Nam, nhưng trang quảng cáo sớm nhất được cho là đã xuất hiện vào đầu năm 1882. Số báo thứ nhất của năm 1882, Gia Định báo đã dành toàn bộ trang cuối để đăng quảng cáo cho Nhà thuốc Pharmacie Reynaud, và ông Tho, hội viên Hội đồng Quản hạt đã cho rằng:

“ Tờ báo chẳng cho người Annam biết gì cả, ngoại trừ tên một số thuốc nhảm chữa nhiều bịnh. ” — Ông Tho phát biểu trong một cuộc họp ngày 2 tháng 12 năm 1896 có tranh luận về Gia Định báo, theo Procès verbaux du Conseil Colonial năm 1896 tr. 152.

Từ đó, quảng cáo trở thành một trang cố định, xuất hiện thường kỳ trên Gia Định báo và hoạt động quảng cáo cũng dần phổ biến ở nhiều báo khác.

Lịch trình báo chí xuất hiện ở Nam Kỳ

1. Gia Định Báo: Số 1 ra ngày 15 tháng 4 năm 1865
2. Phan Yên Báo: Xuất bản năm 1868, do ông Diệp Văn Cương chủ trương biên tập
3. Nam Kỳ nhựt trình: Tuần báo, xuất bản số đầu vào năm 1883
4. Thông loại khóa trình: Số 1 và 2 không ghi tháng phát hành, số 3 có ghi Juillet 1888
5. Nông cổ mín đàm: Tuần báo, có 8 trang, khổ 27 cm x 20 cm Số 1 ra ngày 1 tháng 8 năm 1901.
6. Nhật báo Tỉnh: Tuần báo, phát hành vào ngày Thứ Năm hàng tuần, từ năm 1905 đến 1912.
7. Lục Tỉnh tân văn: Năm 1907, Trần Chánh Chiếu làm chủ bút, phát hành hàng tuần
8. Nữ giới chung: Số 1 ra ngày 1 tháng 2 năm 1918 do Lê Đức làm chủ nhiệm và Sương Nguyệt Anh làm chủ bút.
9. Công luận Báo: Lê Sum làm chủ bút, phát hành vào ngày Thứ Ba và Thứ Sáu
10. Trung lập Báo: Phi Vân Trần Văn Chim tác giả Đồng Quê làm chủ bút.

Lịch trình báo chí xuất hiện ở Bắc Kỳ

1. Đại Nam Đồng văn Nhật báo: ra mắt năm 1892 nhưng là báo in chữ Nho
2. Đại Việt Tân báo: tờ báo bằng chữ Quốc ngữ đầu tiên ở miền Bắc, phát hành năm 1905. Đúng ra đây là tờ báo song ngữ, có phần Quốc ngữ và phần Hán văn
3. Đăng cổ Tùng báo: số ra mắt ngày 28 tháng 3 năm 1907 do Nguyễn Văn Vĩnh làm chủ bút.

Giai đoạn 1954-1975

Miền Bắc

Báo chí Miền Bắc trong giai đoạn này do nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa kiểm soát. Trước khi Phong trào Nhân Văn - Giai Phẩm bị đàn áp vẫn tồn tại báo do tư nhân xuất bản nhưng sau sự kiện này chỉ còn báo của Đảng Lao động Việt Nam, nhà nước và các tổ chính chính trị - xã hội do Đảng Lao động kiểm soát. Báo chí miền Bắc hoạt động theo tôn chỉ của Lenin "báo chí không những là người tuyên truyền tập thể, cổ động tập thể mà còn là người tổ chức tập thể". Chính quyền miền Bắc quản lý báo chí, trực tiếp điều hành một số tờ báo. Tại miền Bắc hình thành một nền báo chí phù hợp với mô hình chủ nghĩa xã hội trong điều kiện miền Bắc lúc đó. Báo chí miền Bắc chủ yếu vẫn là hệ thống báo Đảng, nhà nước và các tổ chức quần chúng, ngoài ra còn có báo của một số ngành nghề, báo của địa phương. Về mặt thể loại có một số loại như chính trị xã hội, văn hóa - văn nghệ, khoa học - kỹ thuật...

Miền Nam

Vào đầu thập niên 1970 có 36 tờ nhật báo ra hàng ngày. Tính bình quân là 56 ấn bản mỗi 1000 dân.

Giai đoạn 1986 đến nay

Xem thêm thông tin: Báo điện tử Việt Nam

Xem thêm thông tin: Danh sách báo chí Việt Nam

Mặc dầu thời kỳ Đổi mới đã thay đổi một số cơ cấu trong truyền thông báo chí tại Việt Nam, chính phủ vẫn giữ vai trò chủ đạo để định hướng cho báo chí. Theo đó thì ở Việt Nam không có báo chí do tư nhân sở hữu. Trong số 706 tờ báo gồm 178 báo và 528 tạp chí thì tất cả đều là cơ quan của nhà nước. Theo Linh mục Anton Lê Ngọc Thanh, qua thống kê nhà nước, vào năm 2016 có hơn 18 ngàn nhà báo được cấp thẻ. Tuy nhiên, tất cả họ đều bị khống chế bởi đường lối và chính sách.

Theo thông tin từ Bộ Thông tin và Truyền thông Việt Nam, tính đến ngày 25/12/2014, cả nước Việt Nam có 838 cơ quan báo chí in với 1.111 ấn phẩm báo chí (trong đó các cơ quan Trung ương có 86 báo in và 507 tạp chí; địa phương có 113 báo in và 132 tạp chí); 67 đài phát thanh, truyền hình Trung ương và địa phương; trong đó có 02 đài quốc gia, 01 đài truyền hình kỹ thuật số, 64 đài phát thanh, truyền hình địa phương; 90 báo và tạp chí điện tử, 215 trang tin điện tử tổng hợp của các cơ quan báo chí.

Ngày 20 tháng 6 năm 2018, Thủ tướng Chính phủ Việt Nam Nguyễn Xuân Phúc cho biết vào thời điểm này có hơn 36.000 người đang làm việc trong lĩnh vực báo chí ở Việt Nam với gần 850 cơ quan báo chí, hơn 18.000 nhà báo được cấp thẻ và hơn 22.000 hội viên Hội Nhà báo Việt Nam.

Xem thêm

• Truyền thông Việt Nam

Chú thích

• Nguyễn Khánh Đàm (1942). Lịch trình tiến hóa sách báo quốc ngữ. Nhà in Tân Dân.
• Huỳnh Văn Tòng (1973). Lịch sử báo chí Việt-Nam từ khởi thủy đến 1930. Nhà in Trí Đăng.
• Đỗ Quang Hưng (2000) [1992]. Lịch sử báo chí Việt Nam (1865 -1945). Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội.
• Trương Hữu Quýnh (2009). Đại cương lịch sử Việt Nam. Tập I: Từ thời kì nguyên thuỷ đến năm 1858 (ấn bản 12). Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam.
• Huỳnh Văn Tòng (2016). Báo chí Việt Nam từ khởi thủy đến 1945. Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh. ISBN 978-604-58-5099-2.
• Phan Đăng Thanh (2017). Lịch sử các chế độ báo chí ở Việt Nam. Tập 1: Trước Cách mạng Tháng Tám 1945 (1858-1945). Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh. ISBN 978-604-58-5956-8.
• Nguyễn Thị Trường Giang (2020). Giáo trình lịch sử báo chí. 1. Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội. ISBN 978-604-9969-67-6.