Tiếng Archi

Tiếng Archi
аршаттен чIат
Sử dụng tại	Nga
Khu vực	Archib, Dagestan
Tổng số người nói	970
Phân loại	Đông Bắc Kavkaz Lezgi Tiếng Archi
Hệ chữ viết	Cyrillic script (developed in 2006 based on the Avar alphabet)
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	aqc
Glottolog	arch1244
ELP	Archi

Bản đồ phân bố của tiếng Archi (vùng màu đỏ)

Tiếng Archi là một ngôn ngữ Đông Bắc Kavkaz được nói bởi người Archi tại làng Archib, nam Dagestan, Nga, và sáu làng nhỏ hơn xung quanh.

Ngôn ngữ này đáng chú ý về số lượng âm vị lớn và với sự hiện diện của âm xát cạnh lưỡi ngạc mềm vô thanh và âm xát cạnh lưỡi ngạc mềm hữu thanh, cũng như âm tắc xát cạnh lưỡi ngạc mềm vô thanh, âm tắc xát cạnh lưỡi ngạc mềm tống ra. Nó có bốn lớp danh từ và có một hệ thống hình thái học biến tố đa dạng và mang tính bất quy tắc ở mọi cấp độ. Nếu tính toán, từ một gốc động từ duy nhất có thể biến tố thành 1.502.839 dạng.

Ngữ âm

Tiếng Archi cũng như những ngôn ngữ liên quan có một hệ thống âm vị phức tạp. Nó có 26 âm vị nguyên âm, và tùy theo phân tích, từ 74 đến 82 phụ âm.

Nguyên âm

Tiếng Archi có sáu nguyên âm cơ sở (/i e ə a o u/). Tất cả trừ /ə/ đều có năm dạng: ngắn, yết hầu hóa, mang thanh cao, dài với thanh cao và yết hầu hóa với thanh cao (tức /a/, /aˤ/, /á/, /áː/, and /áˤ/). Trong tất cả, chỉ /ə/ và /íˤ/ không đứng đầu từ. Một số ví dụ về âm /íˤ/ là /díˤt͡ʃa/ ('trở nên béo') và /iˤntíˤmmaj/ ('óc, não').

Phụ âm

Trong số các ngôn ngữ phi click, tiếng Archi hiện có hệ thống phụ âm lớn nhất (tiếng Ubykh của hệ Tây Bắc Kavkaz có nhiều hơn, nhưng nay đã biến mất). Bảng dưới là tất cả những phụ âm được ghi nhận trong Archi Language Tutorial và Archi Dictionary.

Phụ âm tiếng Archi

		Môi		Răng				Sau chân răng				Vòm	Ngạc mềm				Lưỡi gà								Yết hầu	Thanh hầu
		lenis	fortis	lenis		fortis		lenis		fortis			lenis		fortis		lenis				fortis
				thường	môi hóa	thường	môi hóa	thường	môi hóa	thường	môi hóa		thường	môi hóa	thường	môi hóa	thường	môi hóa	yết hầu hóa	yết hầu hóa +môi hóa	thường	môi hóa	yết hầu hoá	yết hầu hóa +môi hóa
Mũi		m		n
Tắc	hữu thanh	b		d	dʷ								ɡ	ɡʷ
	vô thanh	p	pː	t	tʷ	tː							k	kʷ	kː	kːʷ	q	qʷ	qˤ	qˤʷ					ʡ	ʔ
	tống ra	pʼ		tʼ									kʼ	kʷʼ			qʼ	qʷʼ	qˤʼ	qˤʷʼ	qːʼ		qːˤʼ
Tắc xát	vô thanh			t͡s	t͡sʷ	t͡sː		t͡ʃ	t͡ʃʷ				k͡ʟ̝̊	k͡ʟ̝̊ʷ
	tống ra			t͡sʼ	t͡sʷʼ	t͡sːʼ		t͡ʃʼ	t͡ʃʷʼ	t͡ʃːʼ			k͡ʟ̝̊ʼ	k͡ʟ̝̊ʷʼ
Xát	vô thanh			s	sʷ	sː	sːʷ	ʃ	ʃʷ	ʃː	ʃːʷ		ʟ̝̊	ʟ̝̊ʷ	ʟ̝̊ː	ʟ̝̊ːʷ	χ	χʷ	χˤ	χˤʷ	χː	χːʷ	χːˤ	χːˤʷ	ʜ	h
	hữu thanh			z	zʷ			ʒ	ʒʷ				ʟ̝				ʁ	ʁʷ	ʁˤ	ʁˤʷ
Rung				r
Tiếp cận		w		l								j

Trong số trên, những âm được tô màu cam không đứng đầu từ (dù /pː/, /tː/, và /kː/ nói chung khá thường gặp), và âm tô màu xanh lá không có mặt trong Tutorial nhưng xuất hiện trong một mục trong từ điển (/mot͡sːór/, 'đồng cỏ alpine mùa hè'), và những âm tô màu xanh lam xuất hiện trong Tutorial nhưng không có trong từ điển.

Một số âm rất hiếm. Ví dụ, /ʁˤʷ/ chỉ nằm giữa từ trong một mục từ điển duy nhất (/íʁˤʷdut/, 'nặng') và hai mục đầu từ. Tương tự, /ʟ̝/ chỉ có trong hai mục từ điển: /náʟ̝dut/ ('non, chưa chín') và /k͡ʟ̝̊ʼéʟ̝dut/ ('cong').

Âm xát cạnh lưỡi ngạc mềm vô thanh /ʟ̝̊/, âm xát cạnh lưỡi ngạc mềm hữu thanh /ʟ̝/, âm tắc xát cạnh lưỡi ngạc mềm hữu thanh /k͡ʟ̝̊/ và âm tắc xát cạnh lưỡi ngạc mềm tống ra /k͡ʟ̝̊ʼ/ đều là những âm vị cực kỳ hiếm trên thế giới.