Sóng thần Garth
Sóng thần Garth[1] là một con sóng thần thời tiền sử xảy ra ở quần đảo Shetland, có lẽ đã xảy ra vào thời điểm khoảng 5.500 năm trước đây. Nguồn gốc của nó hiện không rõ; các nguyên nhân có thể là va chạm, động đất và sạt lở ngầm tương tự như Slide Storegga đã xảy ra 8.100 năm trước. Sóng thần này đã đạt độ cao hơn 10 mét (33 ft) tại quần đảo Shetland. Nó có thể đã tác động đến các cộng đồng dân cư ven biển trong khu vực; mộ chôn cất hàng loạt có niên đại cùng khoảng thời gian đó ở Quần đảo Shetland và Orkney đã được lý giải là thi thể chôn cất từ các trường hợp tử vong do sóng thần.
Thời gian và kích thước[sửa | sửa mã nguồn]
Trận sóng thần đã diễn ra cách đây khoảng 5.500 năm và còn được gọi là "sự kiện 5.500 BP".[2] Nó tạo ra một tường nước cao hơn 10 mét (33 ft) tại Quần đảo Shetland.[3] Sóng thần này là một trong ba cơn sóng thần được cho là đã tấn công Scotland trong Thế Holocen[4] mặc dù sự xuất hiện của cơn sóng thần 5.500 BP và những cơn sóng thần sau đó được coi là không chắc chắn.[5]
Trầm tích[sửa | sửa mã nguồn]
Trầm tích từ sóng thần đã được lấy mẫu tại Garth, South Nesting, ở Garth Loch và Loch of Benston;[6] ban đầu nó được phát hiện tại Sullum Voe, Shetland.[2] Thêm bằng chứng nữa về những thay đổi môi trường có thể do sóng thần 5.500 năm trước đã được xác định tại West Voe.[7] Trầm tích của nó giống với trầm tích được tạo ra bởi sóng thần từ sự kiện Slidegga Slide 8.100 năm trước. Bằng chứng có thể từ cơn sóng thần này cũng đã được tìm thấy ở Bergsøy, Na Uy,[3][8] và dấu vết tiềm năng đã được tìm thấy trong các hồ ven biển của Na Uy. Không có bằng chứng nào về sóng thần đã được tìm thấy ở Scotland hoặc quần đảo Orkney, nơi được quần đảo Shetland che chắn khỏi một cơn sóng thần bắt nguồn từ sườn dốc lục địa Na Uy.[9] Sự thay đổi cảnh quan ở quần đảo Orkney xảy ra cách đây 5.500 năm có thể là hậu quả của sóng thần hoặc của thời kỳ hoạt động bão gia tăng vào thời điểm đó.[10]
Nguồn gốc[sửa | sửa mã nguồn]
Sóng thần Garth có thể đã được tạo ra bởi một trận động đất, một trận lở đất dưới nước hoặc một vụ va chạm thiên thạch.[3] Một vụ lở đất trong bức tường phía sau của Storegga Slide diễn ra cách đây 5.700 năm và 900 kilômét khối (220 mi khối) Trænadjupet trượt xa hơn về phía bắc diễn ra cách đây 4.400 năm, có khả năng là nguồn gốc của đợt sóng thần này,[11] trong khi trận lở đất ở Afen trong Kênh Faroe–Shetland có lẽ qui mô quá nhỏ,[3] mặc dù không thể loại trừ khả năng nó cũng có thể là nguyên nhân.[9]
Tác động đến con người[sửa | sửa mã nguồn]
Có bằng chứng cho thấy sóng thần Garth đã ảnh hưởng đến các cộng đồng ở Bắc Đại Tây Dương, dẫn đến số người chết đáng kể.[12] Khoảng 5.000 - 5.500 năm trước, một số hang ổ được xây dựng ở quần đảo Orkney.[13] Mặc dù kết quả từ việc xác định niên đại bằng phóng xạ carbon là không chắc chắn, nhưng chúng cho thấy khả năng những ngôi mộ này có thể đã được xây dựng để giữ các thi thể của một sự kiện gây tử vong hàng loạt.[14] Có thể những ngôi mộ này được xây dựng cho các nạn nhân của sóng thần Garth.[15] Tương tự như vậy, một số chôn cất hàng loạt tại Sumburgh ở quần đảo Shetland có thể là những ngôi mộ tập thể cho các nạn nhân sóng thần.[7] Sóng thần lịch sử như trận động đất và sóng thần ở Ấn Độ Dương năm 2004 đã giết chết hàng ngàn người, dẫn đến việc xây dựng những ngôi mộ tập thể cho những người thiệt mạng theo cách tương tự.[16] Việc từ bỏ đột ngột của một khu định cư thời đại đồ đá tại Hamre, Na Uy 5.500 năm trước và sự hiện diện của một trầm tích overwash cũng được coi là khả năng liên quan đến sóng thần Garth.[17]
Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]
- ^ Nielsen 2020, tr. 1.
- ^ a b Cain, Goff & McFadgen 2019, tr. 732.
- ^ a b c d Bondevik và đồng nghiệp 2005, tr. 1773.
- ^ Hall, A. M.; Hansom, J. D.; Williams, D. M.; Jarvis, J. (ngày 7 tháng 11 năm 2006). “Distribution, geomorphology and lithofacies of cliff-top storm deposits: Examples from the high-energy coasts of Scotland and Ireland”. Marine Geology (bằng tiếng Anh). 232 (3): 148. Bibcode:2006MGeol.232..131H. doi:10.1016/j.margeo.2006.06.008. ISSN 0025-3227.
- ^ Smith, David E.; Barlow, Natasha L. M.; Bradley, Sarah L.; Firth, Callum R.; Hall, Adrian M.; Jordan, Jason T.; Long, David (2018). “Quaternary sea level change in Scotland” (PDF). Earth and Environmental Science Transactions of the Royal Society of Edinburgh (bằng tiếng Anh). 110 (1–2): 31. doi:10.1017/S1755691017000469. ISSN 1755-6910.
- ^ Bondevik và đồng nghiệp 2005, tr. 1765.
- ^ a b Cain, Goff & McFadgen 2019, tr. 745.
- ^ Nielsen 2020, tr. 2.
- ^ a b Cain, Goff & McFadgen 2019, tr. 733.
- ^ Cain, Goff & McFadgen 2019, tr. 743.
- ^ Bondevik và đồng nghiệp 2005, tr. 1772.
- ^ Cain, Goff & McFadgen 2019, tr. 714.
- ^ Cain, Goff & McFadgen 2019, tr. 734.
- ^ Cain, Goff & McFadgen 2019, tr. 735.
- ^ Cain, Goff & McFadgen 2019, tr. 740.
- ^ Cain, Goff & McFadgen 2019, tr. 717.
- ^ Romundset, Anders; Fredin, Ola; Høgaas, Fredrik (tháng 4 năm 2015). “A Holocene sea-level curve and revised isobase map based on isolation basins from near the southern tip of Norway”. Boreas. 44 (2): 398. doi:10.1111/bor.12105.
Nguồn[sửa | sửa mã nguồn]
- Bondevik, Stein; Mangerud, Jan; Dawson, Sue; Dawson, Alastair; Lohne, Øystein (ngày 1 tháng 8 năm 2005). “Evidence for three North Sea tsunamis at the Shetland Islands between 8000 and 1500 years ago”. Quaternary Science Reviews (bằng tiếng Anh). 24 (14): 1757–1775. Bibcode:2005QSRv...24.1757B. doi:10.1016/j.quascirev.2004.10.018. ISSN 0277-3791.
- Cain, Genevieve; Goff, James; McFadgen, Bruce (ngày 1 tháng 6 năm 2019). “Prehistoric Coastal Mass Burials: Did Death Come in Waves?”. Journal of Archaeological Method and Theory (bằng tiếng Anh). 26 (2): 714–754. doi:10.1007/s10816-018-9386-y. ISSN 1573-7764.
- Nielsen, Svein Vatsvåg (1 tháng 10 năm 2020). “Wave? What wave? Testing for impact of the Garth tsunami (3500 BCE) on Neolithic coastal settlements in Western Norway”. Journal of Archaeological Science: Reports (bằng tiếng Anh). 33: 102464. doi:10.1016/j.jasrep.2020.102464. ISSN 2352-409X.