Ô Đống Mác

Ô Đống Mác tên chữ là Thanh Lãng, là một cửa ô của Hà Nội xưa, nằm sau thành Lãng Yên. Ô Đống Mác là một cửa ngõ của kinh thành Thăng Long, Cửa Ô Đông Mác hiện tại đã mất hết hình tích cũ. Đống Mác xưa là cửa ô vô cùng quan trọng vì là cửa khẩu kiểm soát tầu thuyền đi vào địa phận kinh thành Thăng Long.

Vị trí

Hiện nay, Ô Đông Mác nằm ở cuối phố Lò Đúc, giao nhau với đường Trần Khát Chân và đường Kim Ngưu, phía đông nam Hà Nội.

Là một trong những điểm bắt đầu của con đường thiên lý Bắc-Nam xưa, cửa ô này là nơi có thể đến bằng đường bộ lẫn đường thủy vào thành Thăng Long, nên thường có quân lính canh gác khá nghiêm ngặt. Trong Thượng kinh ký sự, Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, nhân lúc chờ chúa Trịnh lâu chưa gọi, có nói đến việc ông xin với quan chánh Đường Hoàng Đình Bảo về Cẩm Giàng, thăm quê ông, đi theo đường từ bến Thanh Trì để sang sông, phía Bát Tràng về Hải Dương, có ghi lại như sau: "Ngày 10-9, từ sáng tinh mơ còn trăng, tôi đi ra cửa ô Ông Mạc, cửa thành chưa mở, lính canh thấy có thẻ "Hành quân phù" (thẻ cấp cho đi đường của Phủ Chúa) mới mở cho đi".

Tên gọi

Ô Đông Mác là tên cửa ô thời xưa, thời chúa Trịnh Sâm, (thế kỷ 18) có tên là ô Ông Mạc. Bản đồ Hà Nội năm 1831 gọi đây là cửa ô Thanh Lãng. Tới bản đồ năm 1866, cửa ô này được gọi là cửa ô Lãng Yên. Sang thế kỷ 20, người dân quen gọi là ô Đông Mác.

Theo nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc, Đông Mác còn có tên là Ông Mạc. Vì năm 1782, từ nội thành về bến Thanh Trì, Hải Thượng Lãn Ông đã đi qua cửa ô này và ghi trong Thượng kinh ký sự: "Ngày 10/9, từ sáng tinh mơ, tôi qua cửa ô Ông Mạc. Cửa chưa mở….".

Trong sách “Quần thư tham khảo” của Phạm Đình Hổ viết như sau: “Ông làm quan trong triều, nhà riêng ở Nam Xá, thành Đại La, tục gọi là dinh Ông Mạc”. Đất Ông Mạc bao gồm mấy làng Lương Yên - Lãng Yên xưa (phố Lê Quý Đôn và Lương Yên ngày nay).

Nhà nghiên cứu Hoàng Đạo Thúy trong cuốn “Người và cảnh Hà Nội” viết: “Đường dọc thứ hai của vùng này là phố Lò Đúc, đi từ phố Phan Chu Trinh đến cửa ô Đống Mác. Xưa  phố này có nhiều lò đúc đồng, sau chuyển lên Ngũ Xá. Người ta kể cái tên Đống Mác là từ tên Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi mà ra, vì ông Mạc có nhà riêng ở đây”.

Thế nhưng dân gian  lại giải thích khác, với danh nghĩa “Phù Lê diệt Trịnh”, năm 1786, Nguyễn Huệ sai Nguyễn Hữu Chỉnh làm tiên phong Bắc tiến. Quân Trịnh rệu rã nhanh chóng thua trận, các danh tướng phần nhiều nghe tin Phú Xuân thất thủ đã khiếp sợ, đến khi nghe quân Tây Sơn kéo ra, đa số đã vứt bỏ binh khí chạy  trốn. Quân Tây Sơn không cần tiến đánh cửa ô này  vì binh lính nhà Trịnh đã bỏ lại giáo mác thành đống. Từ đó, cửa ô này có tên là ô Đống Mác. Sau đó, ô Đống Mác lại đổi tên là ô Thanh Lãng. Đến đời vua Tự Đức, ô Thanh Lãng được đổi thành ô Lãng Yên. Dù đã bị đổi tên, nhưng vì nhớ công lao quân Tây Sơn nên dân chúng Thăng Long vẫn gọi ô Đống Mác và tên ấy vẫn được sử dụng cho đến ngày nay.