Xem mã nguồn của Tô Lịch

{{dablink|Mục từ này nói về vị thần được đặt lấy tên đặt cho sông. Về con sông, xem [[sông Tô Lịch]]}}
'''Tô Lịch''' ([[tiếng Trung Quốc|chữ Hán]]:蘇瀝) là vị thần của [[sông Tô Lịch]] (Tô Lịch giang thần). Nhiều khi vị thần này được đồng nhất với thần [[Long Đỗ]] - tức vị thần của núi Long Đỗ ([[núi Nùng]]); cả hai đều được phong là [[Thành hoàng]] của đất [[Thăng Long]] xưa.

== Nguồn gốc ==
Hai chữ Tô Lịch lần đầu tiên được sử sách ghi chép là vào thế kỷ VI, trong các sách ''Lương thư, Trần thư'' của [[Trung Quốc]], nói vắn tắt về sự kiện: Nam Việt đế [[Lý Nam Đế|Lý Bí]] cho đắp dựng một tòa thành bên một dòng sông xưa trên đất Hà Nội cổ ([[545]]), được gọi là "Tô Lịch giang thành" (Thành sông Tô Lịch).<ref>[[Vũ Khiêu]] (2004 - chủ biên), ''Danh nhân Hà Nội'', Nhà xuất bản Hà Nội, tr. 668-671</ref> Như vậy, lần đầu trong sử sách, Tô Lịch xuất hiện là danh xưng của một con sông. Tuy nhiên, tên con sông lại bắt nguồn từ một người, tên Tô Lịch, sống vào cuối thế kỷ thứ III, đầu thế kỷ thứ IV, về sau được tôn làm thần, phong lên tới chức Thành hoàng Thăng Long.

Trong cuốn sách ''[[Việt điện u linh tập|Việt điện u linh]]'' của [[Lý Tế Xuyên]] từ thế kỷ XIV, Tô Lịch lại được nhắc tới trong truyện "'''Bảo quốc Trấn linh Định bang Quốc đô Thành hoàng đại vương'''". Cuốn sách này dẫn theo những thư tịch cổ hơn là ''Báo cực truyện'' và ''Giao Châu ký'', nhắc lại chuyện về Tô Lịch đại vương, như sau:

{{cquote|Vương họ Tô, huý là Lịch, sinh thời từng làm quan ở Long Đỗ,<ref>Long Đỗ (Độ): tên gọi để chỉ chung miền đất Long Thành - Hà Thành, tức nội đô - nội thành Thăng Long - Hà Nội. Tên gọi này bắt nguồn từ tên của núi Long Đỗ (Độ), tức núi Nùng, ngọn núi linh thiêng nằm ở trung tâm của thành cổ Hà Nội.</ref> tiên tổ cư ngụ ở đó đã lâu đời, dựng làng bên bờ một con sông nhỏ. Gia đình của Vương lấy sự thanh bạch và hoà thuận, hiếu thảo làm trọng, ba đời cùng nhân nhượng mà ở chung với nhau, không chút riêng biệt.

Thời nhà Tấn đô hộ, triều đình xét những nhà có hiếu, gia đình Vương được khen. Gặp năm mất mùa đói kém, nhà Vương sẵn lòng cho dân vay thóc, triều đình lại ban khen, nhân đó, cho lấy hai chữ Tô Lịch làm tên làng.<ref>Trích theo Nguyễn Khắc Thuần, "[http://www.quehuong.org.vn/vi/nr050307131435/nr050307110202/nr050307153046/ns051003141951 Việt sử giai thoại]", Nhà xuất bản Giáo dục. Bản trực tuyến truy cập 2008-12-07.</ref>}}.

Một phiên bản của cuốn ''[[Lĩnh Nam chích quái]]'' cũng chép về người tên Tô Lịch: "Nước ta có người họ Tô tên Lịch xưa sống ở Long Đỗ, nay là mé ven sông, ba đời nhân nhượng mà sống chung với nhau. Đời Tấn được cử làm chức Hiếu liêm, cắm cờ ở trước cổng xóm, vì vậy người đời bèn gọi xóm ấy là xóm Tô Lịch".

== Phong thần ==
Năm Trường Khánh thứ hai (822) đời [[Đường Mục Tông]],<ref>Chuyện dời thành của Lý Nguyên Gia, sách ''[[Khâm định Việt sử Thông giám cương mục|Cương mục]]'', dẫn theo ''An Nam kỷ yếu'', ghi là năm Trường Khánh thứ 4 (824).</ref> [[Lý Nguyên Hỷ]] (hay Lý Nguyên Gia) lúc đấy là quan đô hộ giữ đất [[Long Biên]], thấy ngoài cửa Bắc thành có dòng nước chảy ngược (nghịch thủy),<ref>Tức nước sông Tô chảy vào sông Hồng, trên thực tế là do vào mùa mưa, nước từ đồng đổ vào sông Tô, khiến mặt nước sông Tô cao hơn sông Hồng.</ref> sợ dân chúng có lòng phản nghịch nên mới dời phủ trị tới bên bờ sông. Sau khi chuyển thành tới, Lý Nguyên Hỷ bèn mời các bậc phụ lão tới bàn bạc, rồi cho xây một ngôi đền lớn, tôn Tô Lịch làm Thần chủ của cả thành. Sách ''Việt điện u linh'' chép lại truyện trên, có đoạn là khi Lý Nguyên Hỷ xây xong đền, cho mở tiệc náo nhiệt, "trăm điệu múa đều có, đàn địch vang trời", thì tối hôm đó, Tô Lịch đã hiện lên trong giấc mộng:

{{cquote|...Đêm ấy, Nguyên Hỷ đang yên lặng nằm bên cửa sổ, bỗng nhiên một trận thanh phong vùn vụt đến, bụi cuốn cát bay, rèm lay án động. Rồi thấy có một người cưỡi một con nai trắng từ trên không hạ xuống, râu mày bạc phơ, áo mão thì rành rạnh, lần đến bảo Nguyên Hỷ rằng:
- ''Nhờ ơn sứ quân uỷ cho ta làm chủ thành này, nếu sứ quân có giáo hóa được cư dân trong thành cho hết lòng hết sức thẳng ngay, thì mới sung được nhiệm vụ của quan thủ mục, mới xứng với trách nhiệm của một bậc tuần lương.''

Nguyên Hỷ bái tạ xin vâng, nhưng hỏi đến họ tên thì không đáp. Bỗng nhiên tỉnh dậy mới hay đó là mộng.<ref>Lý Tế Xuyên, ''Việt điện u linh tập''. Dựa theo bản dịch của Ngọc Hồ, Nhất Tâm (1992), Nhà xuất bản Cửu Long, tr. 104-105</ref>}}

Đến khi [[Cao Biền]] xây thành Đại La (866), vị thần này lại xuất hiện thêm lần nữa. Sách ''Lĩnh Nam chích quái'' cũng chép truyện sông Tô Lịch, tuy nhiên trong đó lại đồng hóa hai vị thần Tô Lịch và Long Đỗ. Trong sách này, khi chơi trên con sông quanh thành Đại La, Biền gặp vị thần tự xưng là Tô Lịch, nên mới đặt tên sông là Tô Lịch. Sách viết:

{{cquote|...[Cao] Biền thông hiểu thiên văn địa lý, xem hình thế đất mà xây thành [[Đại La]] ở phía tây Lô Giang, chu vi 30 dặm để ở. Có dòng sông con từ [[Lô Giang]] chảy vào phía Tây Bắc, cuốn quanh phía nam, ôm lấy thành Đại La rồi lại nhập vào sông cái. Hồi đó đang giữa tháng sáu nước mưa lên cao: Biền cưỡi thuyền nhẹ thuận dòng vào tiểu giang đi khoảng một dặm, bỗng thấy một cụ già râu tóc bạc phơ, dung mạo dị kỳ, tắm ở giữa dòng sông, cười nói tự nhiên. Biền hỏi họ tên. Đáp: ta họ Tô tên Lịch. Biền lại hỏi: Nhà ở đâu? Đáp: Nhà ở trong sông này. Dứt lời, lấy tay đập nước bắn tung mù mịt, bỗng nhiên không thấy đâu nữa. Biền biết là thần, bèn đặt tên sông là Tô Lịch.

Một buổi sớm khác, Biền ra đứng ở bờ sông Lô Giang, phía đông thành Đại La, thấy trận gió lớn nổi lên, sóng nước cuồn cuộn, mây trời mù mịt, có một dị nhân đứng trên mặt nước, cao hơn hai trượng, mình mặc áo vàng, đầu đội mũ tím, tay cầm hốt vàng rực rỡ một khoảng trời, chập chờn lên xuống trên khoảng không. Mặt trời cao ba con sào, khí mây hãy còn mù mịt, Biền rất kinh dị, muốn yểm thần. Đêm nằm mộng thấy thần nhân tới nói rằng: "Chớ yểm ta, ta là tinh ở [[Long Đỗ]], đứng đầu các địa linh,<ref>Về quan hệ giữa thần Long Đỗ và thần Tô Lịch, xem bài [[Long Đỗ]].</ref> ông xây thành ở đây, ta chưa được gặp, cho nên tới xem đó thôi, ta có sợ gì bùa phép?" Biền kinh hãi. Sáng hôm sau, Biền lập đàn niệm chú, lấy kim đồng thiết phù để yểm. Đến hôm ấy, sấm động ầm ầm, gió mưa dậm dật, đất trời u ám, thần tướng hò reo, kinh thiên động địa. Trong khoảnh khắc, kim đồng thiết phù bật ra khỏi đất, biến thành tro, bay tan trên không. Biền càng kinh hãi, than rằng: "Xứ này có thần linh dị, ở lâu tất chuốc lấy tai vạ". Sau Ý Tông triệu Biền về, quả nhiên Biền bị giết và Cao Tầm được cử sang thay.}}

Sách ''Việt điện u linh'' không chép lại chuyện này, chỉ ghi rằng: "Kịp đến lúc Cao Biền xây thành Đại La, nghe Vương linh dị, lập tức đem lễ điện tế bái chức '''Đô phủ Thành hoàng Thần quân'''".

Khi [[Lý Thái Tổ]] dời đô (1010), thường nằm mơ thấy một ông lão râu bạch, đến bên bệ rồng, hô vạn tuế, chúc mừng nhà vua. Vua cười hỏi: "''Tôn thần cũng giữ được hương lửa trăm năm hay sao?''". Ông liền đáp: "''Mong muốn hoàng đồ như Thái Sơn bàn thạch, thánh thọ vô cương, trong triều ngoài quận thái hòa, bọn thần không chỉ hương hỏa một trăm năm mà thôi''".

Sau khi tỉnh dậy, bèn sai quan Thái chúc đem rượu tế, phong thần làm '''Quốc đô Thăng Long Thành hoàng Đại vương'''.

Đến niên hiệu [[Trần Nhân Tông|Trùng Hưng]] năm đầu ([[1285]]), Trần Nhân Tông sắc phong cho thần Tô Lịch hai chữ "Bảo quốc"; năm Trùng Hưng thứ tư ([[1288]]), lại gia phong thêm hai chữ "Hiển linh". Năm [[Trần Anh Tông|Hưng Long]] thứ 21 ([[1313]]), Tô Lịch được phong thêm hai chữ "Định bang" nữa.

== Thờ phụng ==
Do nhiều khi bị đồng hóa với thần Long Đỗ, nên theo ''[[Từ điển bách khoa Việt Nam]]'', nơi thờ chính của thần sông Tô Lịch là ở [[đền Bạch Mã]], trấn Đông trong [[Thăng Long tứ trấn]]. 

Tuy nhiên cũng có nơi như đình Tân Khai, thờ riêng cả hai vị thần Bạch Mã (Long Đỗ) và Tô Lịch.<ref>Nguyễn Thị Thanh, "[http://www.hoankiem.gov.vn/city_info/anzeige/news/aktuelles/show.cfm?region_id=70&keyword=&id=2616 Các vị thần thờ trong Đình Tân Khai]{{Liên kết hỏng|date = ngày 2 tháng 4 năm 2021 |bot=InternetArchiveBot }}", trang quận Hoàn Kiếm. Truy cập 2008-12-07.</ref> 

Ngoài ra còn có hội Đình Gừng (tên nôm làng Khương Hạ, nay thuộc phường [[Khương Đình]], quận [[Thanh Xuân]], [[Hà Nội]]) thờ thần Tô Lịch và Lê Dương Vệ, tổ chức vào 12 tháng 2 âm lịch hàng năm. 

Đình Liên Ngạc (phường Đông Ngạc, Bắc Từ Liêm, Hà Nội) thờ thần Tô Lịch cùng Tháp Nương công chúa, 12/2 ÂL hằng năm rước nước, rước kiệu ra giữa sông Hồng lấy nước về thờ, 13/2 ÂL chính hội. 

Làng Thuần Lương (tên Nôm: Làng Ngói), xã Hùng Thắng, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương là ngôi làng duy nhất ở ngoài Thăng Long - Hà Nội ở giữa [[tam giác]] châu thổ sông Hồng thờ nhân vật lịch sử Tô Lịch làm Thần thành hoàng làng.{{cần dẫn nguồn}}

== Chú thích ==
{{Tham khảo}}

[[Thể loại:Thần thánh Việt Nam]]
[[Thể loại:Nhân vật truyền thuyết Việt Nam]]