Chữ Pahawh Hmông

Pahawh Hmong; 𖬖𖬰𖬝𖬵 𖬄𖬶𖬟 𖬌𖬣𖬵;
Thể loại	bán âm tiết (vần trước phụ âm sau; thể tương ứng của một abugida lấy nguyên âm làm trung tâm)
Sáng lập	Yang Shong Lue
Thời kỳ	1959–ngày nay
Hướng viết	Trái sang phải
Các ngôn ngữ	Hmông trắng, Hmông xanh
Hệ chữ viết liên quan
Nguồn gốc	nhân tạo Pahawh Hmong; 𖬖𖬰𖬝𖬵 𖬄𖬶𖬟 𖬌𖬣𖬵;
ISO 15924
ISO 15924	Hmng, 450
Unicode
Dải Unicode	U+16B00–U+16B8F; Final Accepted Script Proposal

Chữ Pahawh Hmông (RPA: Phajhauj Hmoob, Chữ Hmông Việt: Faxhâux Hmôngz, IPA: pʰâ hâu m̥ɔ́ŋ, còn được gọi là Ntawv Pahawh, Ntawv Keeb, Ntawv Caub Fab, Ntawv Soob Lwj) là một bộ chữ bán âm tiết bản địa, được Yang Shong Lue ^[1] phát minh vào năm 1959, dành cho viết hai thổ ngữ Hmông là Hmông trắng (Hmong Daw, RPA: Hmoob Dawb) và Hmông xanh (Hmong Njua hay H'mong Leng, RPA: Hmoob Leeg).^[2]

Bộ chữ Pahawh Hmông Lưu trữ 2015-07-02 tại Wayback Machine hiện có mã unicode là U+16B00–U+16B8F ^[3].

Lịch sử

Chữ Pahawh Hmông là sản phẩm của một phong trào thiên sai bản xứ, dựa trên ý tưởng rằng trong suốt lịch sử thì Chúa Trời đã ban sức mạnh cho người Hmông thông qua những món quà là chữ viết, và rồi đã thu hồi nó như là sự trừng phạt của Chúa Trời.

Năm 1959 Yang Shong Lue (RPA: Yaj Soob Lwj), một lãnh đạo tinh thần người Hmông ở Lào tạo ra chữ Pahawh. Yang là một nông dân mù chữ, trước đây không biết chữ của một ngôn ngữ nào. Sinh ra tại bản Fi Tong (Huồi Tụ) vùng tây Nghệ An (Nay thuộc xã Huồi Tụ, huyện Kỳ Sơn), miền Bắc Việt Nam, giáp với vùng Nong Het của Lào. Vào năm 1959, ông đã xưng là Con Chúa Trời, Đấng Cứu thế của người Hmông và Khmu, và Đức Chúa Trời đã tiết lộ chữ Pahawh cho ông, để khôi phục lại chữ viết cho những người Hmông và Khmu ^[4].

Trong mười hai năm tiếp theo, ông và các đệ tử của ông đã dạy nó như một phần của một phong trào phục hưng văn hóa dân tộc Hmông, chủ yếu ở Lào sau khi Yang chạy trốn khỏi bắc Việt Nam. Phiên bản Khmu dường như đã biến mất. Bản tiếng Hmông liên tục được sửa đổi, có tới bốn phiên bản ngày càng tinh tế hơn.

Tuy nhiên ảnh hưởng của Yang ngày càng tăng, dẫn đến nghi kỵ từ các nhóm người Hmông hỗ trợ Chính phủ Hoàng gia Lào, bao gồm cả các thành viên của quân đội Vang Pao. Năm 1971 nhằm ngăn chặn sư cạnh tranh và chống đối, tướng Vang Pao đã dùng cả hối lộ và ra lệnh cho Yang Nos Toom (Zax Naos Tôngv) ám sát Yang Shong Lue ở bản Nam Chia ^[5].

Các hiểu biết về giai đoạn sau của chữ Pahawh được biết đến thông qua đệ tử là Vang Chia Koua, người trao đổi thư từ với Yang khi còn ở trong tù ^[5].

Âm vị

Nguyên âm

𖬀𖬶	𖬀	𖬀𖬰	𖬀𖬲	𖬁	𖬁𖬰	𖬁𖬲
Keeb Cênhz	Keem Cênhv	Keej Cênhx	Keev Cênhr	Kee Cênh	Kees Cênhs	Keeg Cênhl
[ẽ˥ / eŋ˥]	[ẽˀ˩ / eŋˀ˩]	[ẽ˦˥ / eŋ˦˥]	[ẽ˥˧ / eŋ˥˧]	[ẽ˦ / eŋ˦]	[ẽ˦ / eŋ˨]	[ẽ˧˦˥ / eŋ˧˦˥]
𖬂𖬲	𖬂	𖬂𖬰	𖬂𖬶	𖬃	𖬃𖬰	𖬃𖬲
Kib Ciz	Kim Civ	Kij Cix	Kiv Cir	Ki Ci	Kis Cis	Kig Cil
[i˥]	[iˀ˩]	[i˦˥]	[i˥˧]	[i˦]	[i˨]	[i˧˦˥]
𖬄𖬰	𖬄	𖬄𖬶	𖬄𖬲	𖬅	𖬅𖬰	𖬅𖬲
Kaub Câuz	Kaum Câuv	Kauj Câux	Kauv Câur	Kau Câu	Kaus Câus	Kaug Câul
[au̯˥]	[au̯ˀ˩]	[au̯˦˥]	[au̯˥˧]	[au̯˦]	[au̯˨]	[au̯˧˦˥]
𖬆𖬰	𖬆	𖬆𖬶	𖬆𖬲	𖬇	𖬇𖬰	𖬇𖬲
Kub Cub	Kum Cuv	Kuj Cux	Kuv Cur	Ku Cu	Kus Cus	Kug Cul
[u˥]	[uˀ˩]	[u˦˥]	[u˥˧]	[u˦]	[u˨]	[u˧˦˥]
𖬈𖬰	𖬈	𖬈𖬲	𖬉	𖬉𖬰	𖬉𖬲	𖬉𖬶
Keb Cêz	Kem Cêl	Kej Cêx	Kev Cêr	Ke Cê	Kes Cês	Keg Cêl
[e˥]	[eˀ˩]	[e˦˥]	[e˥˧]	[e˦]	[e˨]	[e˧˦˥]
𖬊𖬰	𖬊	𖬊𖬶	𖬊𖬲	𖬋	𖬋𖬰	𖬋𖬲
Kaib Caiz	Kaim Caiv	Kaij Caix	Kaiv Cair	Kai Cai	Kais Cais	Kaig Cail
[ai̪˥]	[ai̪ˀ˩]	[ai̪˦˥]	[ai̪˥˧]	[ai̪˦]	[ai̪˨]	[ai̪˧˦˥]
𖬌	𖬌𖬰	𖬌𖬲	𖬍𖬰	𖬍	𖬍𖬲	𖬍𖬶
Koob Côngz	Koom Côngv	Kooj Côngx	Koov Côngr	Koo Công	Koos Côngs	Koog Côngl
[ɔ̃˥ / ɔŋ˥]	[ɔ̃ˀ˩ / ɔŋˀ˩]	[ɔ̃˦˥ / ɔŋ˦˥]	[ɔ̃˥˧ / ɔŋ˥˧]	[ɔ̃˦ / ɔŋ˦]	[ɔ̃˨ / ɔŋ˨]	[ɔ̃˧˦˥ / ɔŋ˧˦˥]
𖬎	𖬎𖬰	𖬎𖬲	𖬎𖬶	𖬏	𖬏𖬰	𖬏𖬲
Kawb Cơưz	Kawm Cơưv	Kawj Cơưx	Kawv Cơưr	Kaw Cơư	Kaws Cơưs	Kawg Cơưl
[aɨ̪˥]	[aɨ̪ˀ˩]	[aɨ̪˦˥]	[aɨ̪˥˧]	[aɨ̪˦]	[aɨ̪˨]	[aɨ̪˧˦˥]
𖬐𖬶	𖬐	𖬐𖬰	𖬐𖬲	𖬑	𖬑𖬲	𖬑𖬶
Kuab Cuôb	Kuam Cuôv	Kuaj Cuôx	Kuav Cuôr	Kua Cuô	Kuas Cuôs	Kuag Cuôl
[u̯ə˥]	[u̯əˀ˩]	[u̯ə˦˥]	[u̯ə˥˧]	[u̯ə˦]	[u̯ə˨]	[u̯ə˧˦˥]
𖬒𖬰	𖬒	𖬒𖬲	𖬒𖬶	𖬓𖬰	𖬓𖬲	𖬓
Kob C(a)oz	Kom C(a)ov	Koj C(a)ox	Kov C(a)or	Ko C(a)o	Kos C(a)os	Kog C(a)ol
[ɔ˥]	[ɔˀ˩]	[ɔ˦˥]	[ɔ˥˧]	[ɔ˦]	[ɔ˨]	[ɔ˧˦˥]
𖬔	𖬔𖬰	𖬔𖬶	𖬔𖬲	𖬕	𖬕𖬰	𖬕𖬲
Kiab Ciêz	Kiam Ciêv	Kiaj Ciêx	Kiav Ciêr	Kia Ciê	Kias Ciês	Kiag Ciêl
[i̯ə˥]	[i̯əˀ˩]	[i̯ə˦˥]	[i̯ə˥˧]	[i̯ə˦]	[i̯ə˨]	[i̯ə˧˦˥]
𖬖𖬲	𖬖	𖬖𖬰	𖬗	𖬗𖬰	𖬗𖬲	𖬗𖬶
Kab Caz	Kam Cav	Kaj Cax	Kav Car	Ka Ca	Kas Cas	Kag Cal
[a˥]	[aˀ˩]	[a˦˥]	[a˥˧]	[a˦]	[a˨]	[a˧˦˥]
𖬘𖬰	𖬘	𖬘𖬲	𖬙	𖬙𖬰	𖬙𖬲	𖬙𖬶
Kwb Cưz	Kwm Cưv	Kwj Cưx	Kwv Cưr	Kw Cư	Kws Cưs	Kwg Cưl
[ɨ˥]	[ɨˀ˩]	[ɨ˦˥]	[ɨ˥˧]	[ɨ˦]	[ɨ˨]	[ɨ˧˦˥]
𖬚𖬲	𖬚	𖬚𖬰	𖬛	𖬛𖬰	𖬛𖬲	𖬛𖬶
Kaab Cangz	Kaam Cangv	Kaaj Cangx	Kaav Cangr	Kaa Cang	Kaas Cangs	Kaag Cangl
[ã˥/aŋ˥]	[ãˀ˩/aŋˀ˩]	[a˦˥/aŋ˦˥]	[a˥˧/aŋ˥˧]	[a˦/aŋ˦]	[a˨/aŋ˨]	[a˧˦˥/aŋ˧˦˥]

Phụ âm

𖬜	𖬜𖬰	𖬜𖬵	𖬝	𖬝𖬰	𖬝𖬵
Vau Vâu	Nrau Râu	Fau Phâu	Ntsau Ntsâu	Tsau Tsâu	Phau Fâu
[v-]	[ɳʈ-]	[F-]	[ntʃ-]	[tʃ-]	[pʰ-]
𖬢	𖬢𖬰	𖬢𖬵	𖬞	𖬞𖬰	𖬞𖬵
Nkau Gâu	Ntxau Nzâu	Rhau Rhâu	Lau Lâu	Dau Đâu	Dhau Đhâu
[ŋk-]	[ⁿdz-]	[tʰ-]	[L-]	[ʔd-]	[ʔdʰ-]
𖬡	𖬡𖬰	𖬡𖬵	𖬩	𖬩𖬰	𖬩𖬵
Rau Trâu	Nphau Mfâu	Nplhau Mflâu	Hnau Hnâu	Khau Khâu	Ntau Ntâu
[t-]	[mpʰ-]	[mpʰl-]	[ʰn̥-]	[kʰ-]	[nt-]
𖬬	𖬬𖬰	𖬬𖬵	𖬠	𖬠𖬰	𖬠𖬵
Nau Nâu	Nqau Ngâu	Nqhau Nkrâu	Mlau Mnâu	Hmlau Hmnâu	Gau Ghâu
[n-]	[nq-]	[nqʰ-]	[ml-]	[ʰml-]	[ŋ-]
𖬮	𖬮𖬰	𖬮𖬵	𖬯	𖬯𖬰	𖬯𖬵
Xau Xâu	Au Âu	Nyau Nhâu	Cau Châu	Ntshau Ntshâu	Txau Txâu
[s-]	[au]	[ɲ-]	[c-]	[ntʃʰ-]	[ts-]
𖬥	𖬥𖬰	𖬥𖬵	𖬤	𖬤𖬰	𖬤𖬵
Hlau Hlâu	Zau Jâu	Ntxhau Nxâu	Yau Zâu	Ncau Ndâu	Sau Sâu
[ʰl-]	[ʒ-]	[ntsʰ-]	[j-]	[ɲc-]	[ʃ-]
𖬦	𖬦𖬰	𖬦𖬵	𖬟	𖬟𖬰	𖬟𖬵
Mau Mâu	Txhau Cxâu	Qau Kâu	Hau Hâu	Thau Thâu	Plau Plâu
[m-]	[tsʰ-]	[q-]	[h-]	[tʰ-]	[pl-]
𖬪	𖬪𖬰	𖬪𖬵	𖬫	𖬫𖬰	𖬫𖬵
Plhau Flâu	Tshau Tshâu	Pau Pâu	Nthau Nthâu	Nplau Blâu	Nkhau Nkhâu
[pʰl-]	[tʃʰ-]	[p-]	[ntʰ-]	[mpl-]	[ŋkʰ-]
𖬧	𖬧𖬰	𖬧𖬵	𖬨	𖬨𖬰	𖬨𖬵
Chau Qâu	Xyau Shâu	Tau Tâu	Nchau Nqâu	Nrhau Nrâu	Npau Bâu
[ch-]	[ç-]	[t-]	[ɲcʰ-]	[ɳtʰ-]	[mb-]
𖬣	𖬣𖬰	𖬣𖬵	𖬭	𖬭𖬰	𖬭𖬵
Qhau Qhâu	Hnyau Hnhâu	Hmau Hmâu	'au 'âu	Ndlau Nđrâu	Ndlhau Nđlâu
[qh-]	[ʰɲ-]	[ʰm-]	[ø]	[ndl-]	[ndʰl-]

Mã Unicode

Bảng Unicode chữ Pahawh Hmông Official Unicode Consortium code chart: Pahawh Hmong Version 13.0
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F
U+16B0x	𖬀	𖬁	𖬂	𖬃	𖬄	𖬅	𖬆	𖬇	𖬈	𖬉	𖬊	𖬋	𖬌	𖬍	𖬎	𖬏
U+16B1x	𖬐	𖬑	𖬒	𖬓	𖬔	𖬕	𖬖	𖬗	𖬘	𖬙	𖬚	𖬛	𖬜	𖬝	𖬞	𖬟
U+16B2x	𖬠	𖬡	𖬢	𖬣	𖬤	𖬥	𖬦	𖬧	𖬨	𖬩	𖬪	𖬫	𖬬	𖬭	𖬮	𖬯
U+16B3x	𖬰	𖬱	𖬲	𖬳	𖬴	𖬵	𖬶	𖬷	𖬸	𖬹	𖬺	𖬻	𖬼	𖬽	𖬾	𖬿
U+16B4x	𖭀	𖭁	𖭂	𖭃	𖭄	𖭅
U+16B5x	𖭐	𖭑	𖭒	𖭓	𖭔	𖭕	𖭖	𖭗	𖭘	𖭙		𖭛	𖭜	𖭝	𖭞	𖭟
U+16B6x	𖭠	𖭡		𖭣	𖭤	𖭥	𖭦	𖭧	𖭨	𖭩	𖭪	𖭫	𖭬	𖭭	𖭮	𖭯
U+16B7x	𖭰	𖭱	𖭲	𖭳	𖭴	𖭵	𖭶	𖭷						𖭽	𖭾	𖭿
U+16B8x	𖮀	𖮁	𖮂	𖮃	𖮄	𖮅	𖮆	𖮇	𖮈	𖮉	𖮊	𖮋	𖮌	𖮍	𖮎	𖮏

Tham khảo

^ Trong bài viết này dùng cách viết tên riêng người Đông Á là họ trước tên sau, ví dụ Vàng Pao.
^ Pahawh Hmong alphabet. omniglot. Truy cập 1/04/2019.
^ “N4175: Final proposal to encode the Pahawh Hmong script in the UCS” (PDF). Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 15 tháng 2 năm 2020. Truy cập ngày 3 tháng 7 năm 2014.
^ Anne Fadiman. "Note on Hmong Orthography, Pronunciation, and Quotations." The Spirit Catches You and You Fall Down. Farrar, Straus and Giroux. 1997. p. 291.
^ ^a ^b Vang, Chia Koua, Yang, Gnia Yee, Smalley, W. A. (1990) The Life of Shong Lue Yang: Hmong "Mother of Writing" (Keeb Kwm Soob Lwj Yaj: Hmoob 'Niam Ntawv') Lưu trữ 2016-06-12 tại Wayback Machine. Southeast Asian Refugee Studies. Occasional Papers 9. Minneapolis: University Of Minnesota, Center for Urban and Regional Affairs.

Everson, Michael. “Preliminary proposal for encoding Pahawh Hmong” (PDF). Truy cập ngày 3 tháng 7 năm 2014.
Ratliff, Martha. 1996. "The Pahawh Hmong Script," in The World's Writing Systems, edited by Peter T. Daniels và Bright, William. University of Oxford Press: New York, NY, pp. 619–624.
Rogers, Henry. 2005. Writing Systems: A Linguistic Approach. Blackwell Publishing. pp. 260–262.
Smalley, William Allen, Chia Koua Vang (Txiaj Kuam Vaj ), and Gnia Yee Yang (Nyiaj Yig Yaj ). 1990. Mother of Writing: The Origin and Development of a Hmong Messianic Script. University of Chicago Press: Chicago.

Liên kết ngoài

Hmong script software Lưu trữ 2009-10-19 tại Wayback Machine - font Unicode chuẩn miễn phí
Omniglot

[1] Trong bài viết này dùng cách viết tên riêng người Đông Á là họ trước tên sau, ví dụ Vàng Pao.

[pahawh-omniglot-2] Pahawh Hmong alphabet. omniglot. Truy cập 1/04/2019.

[3] “N4175: Final proposal to encode the Pahawh Hmong script in the UCS” (PDF). Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 15 tháng 2 năm 2020. Truy cập ngày 3 tháng 7 năm 2014.

[Fadiman291-4] Anne Fadiman. "Note on Hmong Orthography, Pronunciation, and Quotations." The Spirit Catches You and You Fall Down. Farrar, Straus and Giroux. 1997. p. 291.

[ChiaKoua-5] Vang, Chia Koua, Yang, Gnia Yee, Smalley, W. A. (1990) The Life of Shong Lue Yang: Hmong "Mother of Writing" (Keeb Kwm Soob Lwj Yaj: Hmoob 'Niam Ntawv') Lưu trữ 2016-06-12 tại Wayback Machine. Southeast Asian Refugee Studies. Occasional Papers 9. Minneapolis: University Of Minnesota, Center for Urban and Regional Affairs.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

x t s Chữ viết Hmông
Hệ chữ	Pollard Hutton Pahawh Hmông Hmông Latin hóa (RPA) Chữ Nyiakeng Puachue Hmông Chữ Tây Xiang Chữ Hmông Việt Tiếng Hmu (Hmông Đen) Tiếng H'Mông
Chuẩn hoá	Bảng ký tự ngữ âm quốc tế (IPA)