Tiếng Chatino cao nguyên

Tiếng Chatino cao nguyên
Tiếng Chatino Sierra
Sử dụng tại	México
Khu vực	Oaxaca
Tổng số người nói	17.800
Phân loại	Oto-Mangue Zapotec Chatino Zacatepec–Cao nguyên Tiếng Chatino cao nguyên
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	tùy trường hợp: ctp – cao nguyên Tây cly – cao nguyên Đông (Lachao-Yolotepec) cya – Nopala
Glottolog	east2736  = Zacatepec–Highlands
ELP	Western Highland Chatino

Tiếng Chatino cao nguyên là một trong những ngôn ngữ Trung bộ châu Mỹ bản địa nằm trong nhóm Chatino thuộc ngữ hệ Oto-Mangue. Phương ngữ của ngôn ngữ này khá đa dạng; Ethnologue 16 đếm ra ba nhóm phương ngữ như sau:

• Chatino cao nguyên Đông (phương ngữ Lachao-Yolotepec)
• Chatino Tây (phương ngữ Yaitepec, Panixtlahuaca, và Quiahije)
• Chatino Nopala

Các phương ngữ lân cận giữa ba nhóm này có thể được hiểu biết lẫn nhau khoảng 80%; sự đa dạng giữa ba phương ngữ của tiếng Chatino Tây gần lớn như nhau.

Ngữ âm

Tiếng Chatino Yaitepec

Tiếng Chatino Yaitepec có các phụ âm âm vị như sau (Rasch 2002):

Phụ âm

		Môi-môi	Lợi		Ngạc cứng	Ngạc mềm		Thanh hầu
			đơn giản	vh.		đơn giản	mh.	đơn giản	mh.	vh.
Tắc	vô thanh	p	t		c	k	kʷ	ʔ
	hữu thanh		d		ɟ	ɡ	ɡʷ
Tắc-xát	vô thanh		t͡s		t͡ʃ
	hữu thanh		d͡z
Xát	vô thanh		s		ʃ			h	hʷ	hʲ
	hữu thanh		z		ʒ
Mũi	đơn giản	m	n	nʲ
	thêm âm thanh hầu đứng trước		ʔn	ʔnʲ
Bên			l	lʲ
Rhotic			ɾ
Tiếp cận	đơn giản				j		w
	thêm âm thanh hầu đứng trước				ʔj		ʔw

• Các âm /d͡z, ʒ/ hiếm khi được sử dụng.
• Các âm xát khác /ð, ɣ/ có thể xuất hiện trong từ mượn tiếng Tây Ban Nha.
• /hʷ/ phát âm là một âm môi-răng [f] khi đứng trước phụ âm.
• Các âm mũi phát âm là [n̩, m̩] khi đứng trước phụ âm.
• Âm /m/ cũng có thể được viết là nw về mặt chính tả. Chữ cái này phát âm là [ŋʷ] khi đứng trước /k/; mặt khác nó phát âm là [m].
• /w/ có thể được phát âm [β] khi đứng trước âm /j, i, e/ hoặc tại vị trí đầu từ.
• /n/ đồng hóa thành [ŋ] khi đứng trước phụ âm vòm mềm /k, ɡ/.
• /k/ phát âm là [kʲ] khi đứng trước /e/.
• /j/ phát âm là [j̊] khi đứng trước một phụ âm vô thanh.

Nguyên âm

	Trước		Giữa	Sau
	miệng	mũi		miệng	mũi
Đóng	i	ɪ̃		u	ũ
Giữa	e	ɛ̃	(ə)	o	ɔ̃
Mở			a

• Một âm schwa bổ sung [ə] được phát âm giữa phụ âm.

Rasch (2002) phân tích mười thanh điệu: bốn thanh điệu cấp cao /˥/, giữa /˦/, thấp-giữa /˨/, và thấp /˩/; hai thanh điệu cao dần /˦˥/ và /˨˦/; và ba thanh điệu thấp dần /˥˦/, /˦˨/, /˨˩/, cũng như thanh /˦˩/ (thanh này hạn chế sử dụng), tìm thấy trong một số từ vựng và dạng động từ hoàn chỉnh.

Chữ cái

Có nhiều bảng chữ cái thực tế cho tiếng Chatino, hầu như dựa trên bảng chữ cái tiếng Tây Ban Nha. Tiêu biểu là ⟨x⟩ = /ʃ/, ⟨ch⟩ = /tʃ/, và /k/ được phát âm là ⟨c⟩ trước nguyên âm sau và ⟨qu⟩ trước nguyên âm trước.

Trong tiếng Chatino Quiahije, và có lẽ hầu hết các phương ngữ tiếng Chatino cao nguyên, các chữ hoa hướng lên A–L được dùng làm thanh điệu trong từ vựng: ᴬ ᴮ ꟲ ᴰ ᴱ ꟳ ᴳ ᴴ ᴵ ᴶ ᴷ ᴸ, với các chữ cái bổ sung (M và S hướng lên trên) cho biến điệu.

Tham khảo

• Rasch, Jeffrey Walker. 2002. The basic morpho-syntax of Yaitepec Chatino. Ph.D. thesis. Rice University.