Tây Ban Nha chinh phục Đế quốc Inca
| Cuộc chinh phục Peru của Tây Ban Nha | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Một phần của Tây Ban Nha thuộc địa hóa châu Mỹ | |||||||||
 Từ trái sang phải, từ trên xuống dưới: 1.Trece de la Fama (13 Kẻ Can Trường) 2.Francisco Pizarro trong cuộc thám hiểm thứ hai đến Peru 3.Trận Cajamarca, hoàng đế Atahualpa bị bắt sống bởi quân Tây Ban Nha 4.Huascar bị ám sát 5.Người Tây Ban Nha đòi vàng chất đầy một phòng, bạc chất đầy hai phòng 6.Atahualpa bị xử tử và rửa tội 7.Trận vây hãm Cusco 8.Đền thờ thần Mặt trời bị cướp bóc 8.Trận Tiocajas | |||||||||
| |||||||||
| Tham chiến | |||||||||
|
Chính phủ bù nhìn Inca (từ năm 1533)
|
Đế quốc Inca (1532–36) Nhà nước Tân Inca (1537–72) | ||||||||
| Chỉ huy và lãnh đạo | |||||||||
|
Giai đoạn 1 (1532–35):
| |||||||||
Cuộc chinh phục Đế quốc Inca của Tây Ban Nha, còn gọi là Cuộc chinh phục Peru, là một trong những chiến dịch quan trọng nhất trong quá trình Tây Ban Nha thuộc địa hóa châu Mỹ. Sau nhiều năm thăm dò sơ khảo và tranh chấp quân sự, 168 binh sĩ Tây Ban Nha dưới quyền conquistador Francisco Pizarro, các anh em của ông và đồng minh bản địa bắt giữ được Sapa Inca Atahualpa tại trận Cajamarca năm 1532. Sau cái chết của Atahualpa, cuộc chinh phục dai dẳng mới thực sự bắt đầu nhưng đã kết thúc với chiến thắng của Tây Ban Nha vào năm 1572, sáp nhập hoàn toàn lãnh thổ rộng lớn của Đế quốc Inca vĩ đại một thuở thành Phó vương quốc Peru, một phần của Đế quốc Tây Ban Nha. Cuộc chinh phục Đế quốc Inca (tên bản địa là "Tahuantinsuyu"[1] hoặc "Tawantinsuyu"[2] trong tiếng Quechua, nghĩa là "Vương quốc bốn phần"),[3] kéo theo các chiến dịch bành trướng sang vùng Chile, Colombia ngày nay và Lưu vực sông Amazon.
Khi người Tây Ban Nha tới được biên giới của Đế quốc Inca vào năm 1528, cương vực lãnh thổ của nó trải rộng ngàn dặm, lớn nhất và đồ sộ nhất trong số các nền văn minh ở châu Mỹ thời bấy giờ. Đế quốc có biên phía bắc là dòng Ancomayo (nay có tên là sông Patía tọa lạc ở miền nam Colombia), trải dài xuống phía nam tới sông Maule (hiện thuộc Chile), lấy dòng sông làm biên giới tự nhiên với tộc Mapuche; phía tây thì giáp Thái Bình Dương còn phía đông thì giáp bìa rừng Amazon; hầu hết lãnh thổ của họ bị chi phối bởi dãy núi Andes hiểm trở. Trong chưa đầy một thế kỷ, người Inca đã mở rộng đế chế của họ từ khoảng 400.000 km2 vào năm 1448 lên 1.800.000 km2 (690.000 sq mi) vào năm 1528, ngay trước khi người Tây Ban Nha đổ bộ. Do nền văn hóa và địa lý đa dạng của vùng đất rộng lớn này, người Inca cho phép nhiều khu vực của đế quốc được quyền tự trị bởi các thủ lĩnh địa phương dưới sự giám sát của các quan chức Inca. Nhờ cơ chế hành chính do người Inca thiết lập, mọi bộ phận của đế quốc đều phải tuân phục Sapa Inca (tương đương Hoàng đế).[4] Nhiều học giả ước tính dân số của Đế quốc Inca vào cỡ 16.000.000 người.[5]
Dòng sự kiện[sửa | sửa mã nguồn]
- 1526–1529 – Francisco Pizarro và Diego de Almagro tiếp xúc lần đầu tiên với Đế quốc Inca tại Tumbes, thành trì phía bắc của người Inca dọc bờ Thái Bình Dương.
- k. 1528 – Sapa Inca Huayna Capac băng hà do mắc phải đậu mùa. Cái chết của ông châm ngòi cho cuộc nội chiến đẫm máu giữa hai anh em cùng cha khác mẹ Atahualpa và Huáscar
- 1528–1529 – Pizarro trở về Tây Ban Nha và được hoàng hậu Isabel của Bồ Đào Nha bảo hộ cho cuộc chinh phục Peru sắp đến
- 1531–1532 – Pizarro thám hiểm Peru lần ba. Các conquistador liên minh và chiêu mộ quân từ các tộc bản địa (Huanca, Chanka, Cañari và Chachapoya) bị bóc lột dưới chế độ Mitma (một kiểu lao động cưỡng bức) của người Inca. Atahualpa bị bắt tại trận Cajamarca.
- 1533 – Atahualpa bị xử tử sau khi ông ra lệnh cho quân giết Huáscar; Pizarro hành quân tới Cuzco và phong Manco Inca 17 tuổi là Tân vương Inca
- 1535 – Pizarro thành lập Lima; De Almagro rời Peru đi thám hiểm Chile
- 1536 – Gonzalo Pizarro cướp vợ của Manco Inca, Cura Olcollo. Manco nổi dậy vây thành Cuzco. Juan Pizarro bị giết, và Manco lệnh cho tướng Quizo Yupanqui tấn công Lima
- 1537 – Almagro trở về từ Chile và chiếm Cuzco từ tay Hernando và Gonzalo Pizarro. Rodrigo Orgóñez cướp bóc Vitcos và bắt con trai của Manco Inca, Titu Cusi. Manco chạy về Vilcabamba, được tái lập thành thủ đô của nhà nước Tân Inca
- 1538 – Hernando Pizarro xử tử Diego de Almagro
- 1539 – Gonzalo Pizarro xâm lược và cướp bóc thành Vilcabamba; Manco Inca chạy thoát nhưng Francisco Pizarro cho giết vợ của Manco
- 1541 – Francisco Pizarro bị ám sát bởi Diego de Almagro II và phe trung thành với De Almagro
- 1544 – Manco Inca bị giết bởi lính Tây Ban Nha phe Diego de Almagro. Người Inca tuy vậy không khuất phục
- 1572 – Phó vương của Peru, Francisco Toledo, tuyên chiến với nhà nước Tân-Inca; Vilcabamba thất thủ và Túpac Amaru, quốc vương Inca cuối cùng, bị bắt và hành quyết ở Cuzco. Thành Vilcabamba bị bỏ hoang; người Tây Ban Nha di dân Vilcabamba về thị trấn Thiên chúa giáo San Francisco de la Victoria de Vilcabamba[6]:xiii–xv
Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]
- ^ Gordon Brotherston (1995). “Indigenous Literatures and Cultures in Twentieth-Century Latin America”. Trong Leslie Bethell (biên tập). The Cambridge History of Latin America. X. Cambridge University Press. tr. 287. ISBN 978-0-521-49594-3.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết)
- ^ Rebecca Storey; Randolph J. Widmer (2006). “The Pre-Columbian Economy”. Trong Victor Bulmer-Thomas; John Coatsworth; Roberto Cortes-Conde (biên tập). The Cambridge Economic History of Latin America: Volume 1, The Colonial Era and the Short Nineteenth Century . Cambridge University Press. tr. 95. ISBN 978-0-521-81289-4.
- ^ Kenneth J. Andrien (2001). Andean Worlds: Indigenous History, Culture, and Consciousness Under Spanish Rule, 1532–1825. University of New Mexico Press. tr. 3. ISBN 978-0-8263-2359-0.
The largest of these great imperial states was the Inca Empire or Tawantinsuyu—the empire of the four parts—which extended from its capital in Cusco to include this entire Andean region of 984,000 square kilometers.
- ^ Covey (2000).
- ^ Means (1932).
- ^ MacQuarrie (2007).
Thư mục[sửa | sửa mã nguồn]
- Andrien, Kenneth J. (2001). Andean Worlds: Indigenous History, Culture, and Consciousness Under Spanish Rule, 1532-1825 [Thế giới Andes: Lịch sử, văn hóa, và ý thức bản địa dưới sự cai trị của Tây Ban Nha] (bằng tiếng Anh). New Mexico, Hoa Kỳ: NXB Đại học New Mexico. ISBN 9780826323583.
- Bauer, Brian S.; Halac-Higashimori, Madeleine & Cantarutti, Gabriel E. (2015). Voices from Vilcabamba: Accounts Chronicling the Fall of the Inca Empire [Giọng nói từ Vilcabamba: Tường thuật theo dòng thời gian về sự sụp đổ của Đế quốc Inca] (bằng tiếng Anh). Colorado, Hoa Kỳ: NXB Đại học Colorado. ISBN 9781607324256.
- Bauer, Brian S.; Santa Cruz, Javier Fonseca & Silva, Miriam Aráoz (2015). Vilcabamba and the Archaeology of Inca Resistance [Vilcabamba và khảo cổ cuộc kháng chiến Inca] (bằng tiếng Anh). Los Angeles, Hoa Kỳ: NXB Viện Khảo cổ học Cotsen. ISBN 9781938770623.
- Betanzos, Juan de (1996) [1550]. Hamilton, Roland & Buchanan, Dana (biên tập). Narrative of the Incas [Tường thuật của người Inca] (bằng tiếng Anh). Colorado, Hoa Kỳ: NXB Đại học Colorado. ISBN 9780292755604.
- Cook, Noble David (1998). Born to Die: Disease and New World Conquest, 1492-1650 [Sinh ra để chết: Dịch bệnh và cuộc chinh phục Tân Thế giới, 1492-1650] (bằng tiếng Anh). New Mexico, Hoa Kỳ: Nhà xuất bản Đại học Cambridge. ISBN 9780521627306.
- Covey, R. Alan (2020). Inca Apocalypse: The Spanish Conquest and the Transformation of the Andean World [Khải huyền Inca: Cuộc chinh phục của Tây Ban Nha và sự biến chuyển của thế giới Andes] (bằng tiếng Anh). New York, Hoa Kỳ: NXB Đại học Oxford. ISBN 9780190299125.
- D’Altroy, Terence N. (2015). The Incas (bằng tiếng Anh) (ấn bản 2). Oxford, Vương quốc Anh: Wiley-Blackwell. ISBN 9781444331158.
- Gareis, Iris (1999). “Repression and cultural change: The 'Extirpation of Idolatry' in colonial Peru” [Truy bức và thay đổi xã hội: Sự 'tuyệt chủng cục bộ của tục thờ ngẫu tượng' ở Peru thời thực dân]. Trong Cervantes, Fernando; Griffiths, Nicholas (biên tập). Spiritual Encounters: Interactions Between Christianity and Native Religions in Colonial America [Cuộc gặp gỡ tâm linh: Tiếp xúc giữa Kitô giáo và tôn giáo bản địa ở Châu Mỹ thực dân] (bằng tiếng Anh). Nebraska, Hoa Kỳ: NXB Đại học Nebraska. ISBN 9780803270817.
- Hamming, John (1970). The Conquest of the Incas [Cuộc chinh phục người Inca] (bằng tiếng Anh). New York, Hoa Kỳ: Harcourt Brace & Company. ISBN 0156223007.
- Leon, Pedro de Cieza de (1999). Cook, Alexandra Parma & Cook, Noble David (biên tập). The Discovery and Conquest of Peru: Chronicles of the New World Encounter [Sự khám phá và chinh phục Peru: Biên niên sử cuộc tiếp xúc Tân Thế giới] (bằng tiếng Anh). Bắc Carolina, Hoa Kỳ: NXB Đại học Duke. ISBN 9780822382508.
- MacCormack, Sabine (2021). Religion in the Andes: Vision and Imagination in Early Colonial Peru [Tôn giáo ở Andes: Tầm nhìn và trí tưởng tượng ở Peru sơ kỳ thực dân] (bằng tiếng Anh). New Jersey, Hoa Kỳ: NXB Đại học Princeton. ISBN 9781400843695.
- MacQuarrie, Kim (2008). The Last Days of the Incas [Những ngày cuối của người Inca] (bằng tiếng Anh). New York, Hoa Kỳ: Simon & Schuster. ISBN 0743260503.
- Restall, Mathew (2021) [2003]. Seven Myths of the Spanish Conquest [Bảy lầm tưởng về cuộc Chinh phục Tây Ban Nha] (bằng tiếng Anh). Oxford, Anh: NXB Đại học Oxford. ISBN 9780197537299.
- Yupanqui, Titu Cusi (2005) [1570]. Bauer, Ralph (biên tập). An Inca Account of the Conquest of Peru [Tường thuật Inca về cuộc chinh phục Peru] (bằng tiếng Anh). Colorado, Hoa Kỳ: NXB Đại học Colorado. ISBN 9781457109690.
Đọc thêm[sửa | sửa mã nguồn]
- Prescott, William H. (2009) [1850]. The History of the Conquest of Peru [Lịch sử cuộc chinh phục Peru] (bằng tiếng Anh). Auckland, New Zealand: Floating Press. ISBN 9781775413905.
- Rostworowski, María (1999). History of the Inca Realm [Lịch sử vương quốc Inca] (bằng tiếng Anh). Iceland, Harry B. biên dịch. Cambridge, Vương quốc Anh: NXB Đại học Cambridge. ISBN 9780521637596.