Tiếng Lingala

Lingala
	TiếngNgala
	lingála
Sử dụng tại	Cộng hòa Dân chủ Congo, Cộng hòa Congo, Cộng hòa Trung Phi, Angola
Khu vực	Sông Congo
Tổng số người nói	Người bản ngữ: ước tính 10-15 triệu người (2017); Người nói L2: khoảng 25 triệu người (2017)
Phân loại	Niger-Congo Đại Tây Dương–Congo Benue–Congo Bantoid Nam Bantu (Khu C) Bangi–Ntomba (C.30) Bangi–Moi Bangi Lingala; ; ; ; ; ; ; ;
Phương ngữ	Bangala
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	Cộng hòa Dân chủ Congo, Cộng hòa Congo
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	ln
ISO 639-2	lin
ISO 639-3	lin
Glottolog	ling1263
Linguasphere	99-AUI-f
	Bản đồ phân bố người nói tiếng Lingala, vùng người bản ngữ màu xanh đậm
Guthrie code	C30B
	Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Lingala (Ngala) là một ngôn ngữ Bantu nói rộng khắp miền tây bắc Cộng hòa Dân chủ Congo cùng một phần lớn Cộng hòa Congo. Ngoài ra, còn có người nói tiếng Lingala ở Angola và Cộng hòa Trung Phi.

Lịch sử[sửa | sửa mã nguồn]

Hồi thế kỷ XIX, trước khi Nhà nước Tự do Congo ra đời, người Bangala ('người sông') là tập hợp các tộc người Bantu sinh sống giao thương dọc một góc sông Congo, từ Irebu ở cửa sông Ubangi đến sông Mongala. Họ nói nhiều ngôn ngữ tương tự nhau (ví dụ, tiếng Losengo), song ngôn ngữ của thông thương là tiếng Bangi. Do vậy, người dân sống kế người Bangala lầm tưởng rằng tiếng Bangi là ngôn ngữ của người Bangala, đặt cho nó cái tên Lingala, kết quả là những nhà truyền giáo châu Âu cũng theo lệ này.

Vào hai thập niên cuối thế kỷ XIX, sau khi lực lượng Leopold II của Bỉ chiếm cứ được vùng này và bắt đầu khai thác tài nguyên, tầm sử dụng tiếng Bangi càng mở rộng. Chính quyền thực dân lấy tiếng Bangi làm ngôn ngữ hành chính. Dạng tiếng Bangi này được đơn giản hoá (so với các ngôn ngữ Bantu địa phương khác) ở ngữ pháp, hình thái và số âm vị, theo đó là sự tiếp nhận từ mượn. Điều này cho phép nó dễ dàng lan rộng trong quần chúng nhân dân Congo.

Chừng năm 1900, các nhà truyền giáo CICM bắt đầu tìm cách "thanh lọc" tiếng Lingala nhằm làm nó "thuần Bantu" trở lại.

Tầm quan trọng của tiếng Lingala như một ngôn ngữ nói được nâng lên theo tầm quan trọng của hai trung tâm kinh tế-chính trị trong vùng: Kinshasa và Brazzaville.

Âm vị học[sửa | sửa mã nguồn]

Nguyên âm[sửa | sửa mã nguồn]

	Trước	Sau
Đóng	i	u
Nửa đóng	e	o
Nửa mở	ɛ	ɔ
Mở	a

IPA	Ví dụ (IPA)	Ví dụ (văn viết)	Nghĩa	Ghi chú
i	/lilála/	lilála	(màu) cam, (cây) cam
u	/kulutu/	kulútu	người lớn (tuổi)
e	/eloᵑɡi/	elongi	mặt
o	/mobáli/	mobáli	nam, trai	phát âm hơi cao hơn so với o thường: [o̝]
ɛ	/lɛlɔ́/	lɛlɔ́	hôm nay
ɔ	/ᵐbɔ́ᵑɡɔ/	mbɔ́ngɔ	tiền
a	/áwa/	áwa	ở đây

Phụ âm[sửa | sửa mã nguồn]

	Môi		Chân răng		Sau chân răng			Ngạc mềm
Mũi		m		n			ɲ
Tắc	p	b	t	d				k	g
Xát	f	v	s	z	ʃ	(ʒ)
Tiếp cận		w		l			j

IPA	Ví dụ (IPA)	Ví dụ (văn viết)	Meaning
p	/napɛ́si/	napɛ́sí	tôi cho
ᵐp	/ᵐpɛᵐbɛ́ni/	mpɛmbɛ́ni	gần
b	/boliᵑɡo/	bolingo	yêu
ᵐb	/ᵐbɛlí/	mbɛlí	dao
t	/litéja/	litéya	bài học
ⁿt	/ⁿtɔ́ᵑɡɔ́/	ntɔ́ngó	bình minh
d	/daidai/	daidai	dính
ⁿd	/ⁿdeko/	ndeko	anh em, họ hàng
k	/mokɔlɔ/	mokɔlɔ	ngày
ᵑk	/ᵑkóló/	nkóló	(người) chủ
ɡ	/ɡalamɛ́lɛ/	galamɛ́lɛ	ngữ pháp
ᵑɡ	/ᵑɡáí/	ngáí	tôi
m	/mamá/	mamá	mẹ
n	/bojini/	boyini	ghét
ɲ	/ɲama/	nyama	động vật
f	/fɔtɔ́/	fɔtɔ́	ảnh, hình
v	/veló/	veló	xe đạp
s	/sɔ̂lɔ/	sɔ̂lɔ	thực sự
ⁿs	/ɲɔ́ⁿsɔ/	nyɔ́nsɔ	tất cả
z	/zɛ́lɔ/	zɛ́lɔ	cát
ⁿz	/ⁿzáᵐbe/	nzámbe	thần, thánh, chúa
ʃ	/ʃakú/	cakú hay shakú	vẹt xám châu Phi
l	/ɔ́lɔ/	ɔ́lɔ	(kim loại) vàng
j	/jé/	yé	anh/cô ta [tân ngữ]
w	/wápi/	wápi	đâu, ở đâu

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Lingala”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
^ Jouni Filip Maho, 2009. New Updated Guthrie List Online

Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]

Van Everbroeck, René C.I.C.M. (1985) Lingala – Malóba ma lokóta/Dictionnaire. Editions l'Epiphanie. B.P. 724 LIMETE (Kinshasa).
Edama, Atibakwa Baboya (1994) Dictionnaire bangála–français–lingála. Agence de Coopération Culturelle et Technique SÉPIA.
Etsio, Edouard (2003) Parlons lingala / Tobola lingala. Paris: L'Harmattan. ISBN 2-7475-3931-8
Bokamba, Eyamba George et Bokamba, Molingo Virginie. Tósolola Na Lingála: Let's Speak Lingala (Let's Speak Series). National African Language Resource Center (ngày 30 tháng 5 năm 2005) ISBN 0-9679587-5-X
Guthrie, Malcolm & Carrington, John F. (1988) Lingala: grammar and dictionary: English-Lingala, Lingala-English. London: Baptist Missionary Society.
Meeuwis, Michael (1998) Lingala. (Languages of the world vol. 261). München: LINCOM Europa. ISBN 3-89586-595-8
Meeuwis, Michael (2010) A Grammatical Overview of Lingála. (Lincom Studies in African Linguistics vol. 81). München: LINCOM Europa. ISBN 978-3-86288-023-2.
Samarin, William J. (1990) 'The origins of Kituba and Lingala', Journal of African Languages and Linguistics, 12, 47-77.
Bwantsa-Kafungu, J'apprends le lingala tout seul en trois mois'. Centre de recherche pédagogique, Centre Linguistique Théorique et Appliquée, Kinshasa 1982.
Khabirov, Valeri. (1998) "Maloba ma nkota Russ-Lingala-Falanse. Русско-лингала-французский словарь". Moscow: Institute of Linguistics-Russian Academy of Sciences (соавторы Мухина Л.М., Топорова И.Н.), 384 p.
Weeks, John H. (Jan–Jun 1909). “Anthropological Notes on the Bangala of the Upper Congo River”. Journal of the Royal Anthropological Institute (– ^{Scholar search}) |format= cần |url= (trợ giúp). 39: 97–136. doi:10.2307/2843286. hdl:2027/umn.31951002029415b. JSTOR 2843286. weeks1909.

Liên kết ngoài[sửa | sửa mã nguồn]

[Glottolog-1] Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Lingala”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.

[Guthrie-2] Jouni Filip Maho, 2009. New Updated Guthrie List Online

[1]

[2]