Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Trận Watling Street”

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Duyệt lịch sử tương tác
← Thay đổi trướcThay đổi sau →
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Trực quanMã wiki
n replaced: ]] and → và [[ (2), ==References== → ==Tham khảo==, ==External links== → ==Liên kết ngoài== using AWB
Dòng 20: Dòng 20:
|casualties2 = 80.000 tử trận<ref name=Ermatinger/>}}
|casualties2 = 80.000 tử trận<ref name=Ermatinger/>}}


'''Trận Watling Street''' là tên thường gọi của trận đánh quyết định chấm dứt cuộc khởi nghĩa Boudica của người bản địa [[Người Briton|Anh]] chống nền đô hộ [[Đế quốc La Mã|La Mã]], xảy ra khoảng năm 60 hoặc 61 giữa liên quân các bộ tộc đảo Anh do nữ vương [[Boudica]] chỉ huy với lực lượng La Mã do tướng [[Gaius Suetonius Paulinus]] chỉ huy. Dù bị lép vế về quân số, quân đội La Mã với ưu thế vượt trội về kỷ luật và vũ khí đã đánh bại và thảm sát đẫm máu các tộc Anh. Trận đánh đặt dấu chấm hết cho các cuộc khởi nghĩa của người Anh ở phía nam hòn đảo, củng cố nền đô hộ lâu dài của La Mã tới tận năm 410.<ref>{{cite book|last1=Webster|first1=Graham|title=Boudica the British revolt against Rome, AD 60|date=1978|publisher=Routledge|location=London|isbn=0415226066}}</ref>
'''Trận Watling Street''' là tên thường gọi của trận đánh quyết định chấm dứt cuộc khởi nghĩa Boudica của người bản địa [[Người Briton|Anh]] chống nền đô hộ [[Đế quốc La Mã|La Mã]], xảy ra khoảng năm 60 hoặc 61 giữa liên quân các bộ tộc đảo Anh do nữ vương [[Boudica]] chỉ huy với lực lượng La Mã do tướng [[Gaius Suetonius Paulinus]] chỉ huy. Dù bị lép vế về quân số, quân đội La Mã với ưu thế vượt trội về kỷ luật và vũ khí đã đánh bại và thảm sát đẫm máu các tộc Anh. Trận đánh đặt dấu chấm hết cho các cuộc khởi nghĩa của người Anh ở phía nam hòn đảo, củng cố nền đô hộ lâu dài của La Mã tại đây tới tận năm 410.<ref>{{cite book|last1=Webster|first1=Graham|title=Boudica the British revolt against Rome, AD 60|date=1978|publisher=Routledge|location=London|isbn=0415226066}}</ref>


Ngày nay, tư liệu về trận đánh này chỉ còn được tìm thấy trong các trước tác của [[Tacitus]] và [[Dio Cassius]], cả hai đều là sử gia La Mã.<ref name="bulst">{{cite journal|first=Christoph M. |last=Bulst |title=The Revolt of Queen Boudicca in A.D. 60 |journal=Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte |volume=10 |issue=4 |date=October 1961 |pages=496–509|jstor=4434717 }}</ref> Các sử gia hiện đại vẫn chưa xác định được rõ địa điểm trận đánh, chỉ phỏng đoán khu vực giữa [[Londinium]] và [[Viroconium Cornoviorum|Viroconium]] (nay là làng [[Wroxeter]], thuộc hạt [[Shropshire]]), trên con đường được xây từ thời La Mã mà nay gọi là [[Watling Street]]. Tên gọi ''Watling Street'' cũng chỉ xuất hiện từ khi [[người Anglo-Saxon]] thống trị Anh. Do vậy, cái tên '''Watling Street''' do người này nay gán cho trận đánh là sai về niên đại và thiếu bằng chứng hợp lý, chỉ mang tính suy đoán. Dù sao, con đường mà hậu thế gọi là Watling Street là một địa điểm chiến lược quan trọng trong chiến dịch của Suetonius mà trận đánh này là đỉnh điểm.
Ngày nay, tư liệu về trận đánh này chỉ còn được tìm thấy trong các trước tác của [[Tacitus]] và [[Dio Cassius]], cả hai đều là sử gia La Mã.<ref name="bulst">{{cite journal|first=Christoph M. |last=Bulst |title=The Revolt of Queen Boudicca in A.D. 60 |journal=Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte |volume=10 |issue=4 |date=October 1961 |pages=496–509|jstor=4434717 }}</ref> Các sử gia hiện đại vẫn chưa xác định được rõ địa điểm trận đánh, chỉ phỏng đoán khu vực giữa [[Londinium]] và [[Viroconium Cornoviorum|Viroconium]] (nay là làng [[Wroxeter]], thuộc hạt [[Shropshire]]), trên con đường được xây từ thời La Mã mà nay gọi là [[Watling Street]]. Tên gọi ''Watling Street'' cũng chỉ xuất hiện từ khi [[người Anglo-Saxon]] thống trị Anh. Do vậy, cái tên '''Watling Street''' do người này nay gán cho trận đánh là sai về niên đại và thiếu bằng chứng hợp lý, chỉ mang tính suy đoán. Dù sao, con đường mà hậu thế gọi là Watling Street là một địa điểm chiến lược quan trọng trong chiến dịch của Suetonius mà trận đánh này là đỉnh điểm.
Dòng 29: Dòng 29:
Một trong các bộ tộc xưng thần với La Mã là [[Iceni]], sống ở vùng [[Norfolk]] ngày nay. Vua Iceni là [[Prasutagus]] làm di chúc cho các con gái mình và hoàng đế La Mã [[Nero]] cùng thừa kế lãnh địa của ông. Bằng cách này, ông mong giữ thiện chí với La Mã để bộ tộc mình được độc lập. Trái với mong đợi của Prasugatus, người La Mã dùng bạo lực cưỡng đoạt đất của ông và lăng mạ gia đình ông, đánh đập góa phụ ông là [[Boudica]] rồi hãm hiếp hai con gái bà.<ref>Tacitus ''[[Annals (Tacitus)|Annals]]'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.31 14.31]</ref> Một số người quyền quý La Mã như [[Catus Decianus]] và [[Seneca]] cũng chèn ép gay gắt dân Anh phải trả hết các khoản vay trước đó.<ref>Cassius Dio, ''Roman History'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/62*.html#2 62.2]</ref>
Một trong các bộ tộc xưng thần với La Mã là [[Iceni]], sống ở vùng [[Norfolk]] ngày nay. Vua Iceni là [[Prasutagus]] làm di chúc cho các con gái mình và hoàng đế La Mã [[Nero]] cùng thừa kế lãnh địa của ông. Bằng cách này, ông mong giữ thiện chí với La Mã để bộ tộc mình được độc lập. Trái với mong đợi của Prasugatus, người La Mã dùng bạo lực cưỡng đoạt đất của ông và lăng mạ gia đình ông, đánh đập góa phụ ông là [[Boudica]] rồi hãm hiếp hai con gái bà.<ref>Tacitus ''[[Annals (Tacitus)|Annals]]'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.31 14.31]</ref> Một số người quyền quý La Mã như [[Catus Decianus]] và [[Seneca]] cũng chèn ép gay gắt dân Anh phải trả hết các khoản vay trước đó.<ref>Cassius Dio, ''Roman History'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/62*.html#2 62.2]</ref>


Sự đàn áp tàn nhẫn của người La Mã đã gây căm phẫn sâu sắc cho nhiều người tộc Anh. Nâận lúc quan thống đốc La Mã [[Gaius Suetonius Paulinus]] đi đánh đảo Mona ([[Anglesey]], phía bắc xứ [[Wales]]),<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.29 14.29-39], ''Agricola'' [[s:Agricola#14|14-16]]; Cassius Dio, ''Roman History'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/62*.html#1 62.1-12]</ref> tộc Iceni liên kết với tộc [[Trinovantes]] láng giềng tiến hành khởi nghĩa. Họ bầu Boudica làm lãnh đạo và phát quân đánh [[Camulodunum]] ([[Colchester]]). Camulodunum nguyên là thủ đô của dân Trinovantes, đã bị La Mã cấp làm nơi dưỡng cư cho các cựu binh của họ. Các cựu binh La Mã đã thỏa sức cướp đoạt đất đai, ruộng vườn của người bản địa, lại ép họ làm nô lệ vất vả. Đặc biệt, họ phải lao dịch nặng nề để xây cất miếu thờ Claudius, hoàng đế La Mã đã mở màn xâm lược Anh năm 43. Boudica dẫn quân khởi nghĩa đánh Camulodunum rất ác liệt, phá hủy toàn bộ thành phố và giết sạch những người La Mã bị kẹt bên trong. Suetonius đang ở xa, các cựu binh chỉ kịp gọi quan đại diện [[Catus Decianus]] đem 200 binh tới cứu. Số quân này nhanh chóng bị nghiện nát. Decianus trốn chạy vào tỉnh [[Gaule]]. Tướng La Mã [[Petilius Cerialis]] dẫn binh đoàn XIX ''Hispana'' tới cứu nhưng bị Boudica chặn đánh phá tan. Toàn bộ số bộ binh của Cerialis bị tiêu diệt, ông ta đem vài kỵ binh chạy vào đồn, không dám ra đánh.<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.31 14.31-32]</ref>
Sự đàn áp tàn nhẫn của người La Mã đã gây căm phẫn sâu sắc cho nhiều người tộc Anh. Nâận lúc quan thống đốc La Mã [[Gaius Suetonius Paulinus]] đi đánh đảo Mona ([[Anglesey]], phía bắc xứ [[Wales]]),<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.29 14.29-39], ''Agricola'' [[s:Agricola#14|14-16]]; Cassius Dio, ''Roman History'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/62*.html#1 62.1-12]</ref> tộc Iceni liên kết với tộc [[Trinovantes]] láng giềng tiến hành khởi nghĩa. Họ bầu Boudica làm lãnh đạo và phát quân đánh [[Camulodunum]] ([[Colchester]]). Camulodunum nguyên là thủ đô của dân Trinovantes, đã bị La Mã cấp làm nơi dưỡng cư cho các cựu binh của họ. Các cựu binh La Mã đã thỏa sức cướp đoạt đất đai, ruộng vườn của người bản địa, lại ép họ làm nô lệ vất vả. Đặc biệt, họ phải lao dịch nặng nề để xây cất miếu thờ Claudius, hoàng đế La Mã đã mở màn xâm lược Anh năm 43. Boudica dẫn quân khởi nghĩa đánh Camulodunum rất ác liệt, phá hủy toàn bộ thành phố và giết sạch những người La Mã bị kẹt bên trong. Suetonius đang ở xa, các cựu binh chỉ kịp gọi quan đại diện [[Catus Decianus]] đem 200 binh tới cứu. Số quân này nhanh chóng bị nghiện nát. Decianus trốn chạy vào tỉnh [[Gaule]]. Tướng La Mã [[ Petilius Cerialis]] dẫn binh đoàn XIX ''Hispana'' tới cứu nhưng bị Boudica chặn đánh phá tan. Toàn bộ số bộ binh của Cerialis bị tiêu diệt, ông ta đem vài kỵ binh chạy vào đồn, không dám ra đánh.<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.31 14.31-32]</ref>


Sau thắng lợi bước đầu, Boudica dẫn binh đánh phá [[Londinium]] ([[Luân Đôn]] ngày nay). Tin tức về cuộc khởi nghĩa lan rộng buộc Suetonius hối hả mang quân theo đường Watling Street vào giữ Londinium. Thoạt tiên Suetonius định dàn quân đánh một trận ở Londinium, nhưng kiểm điểm lại thấy quân số thưa thớt, nên ông ta vội rút quân khỏi Londinium trước khi Boudica tới. Boudica tiến vào Londinium và đốt sạch thành phố. Sử gia La Mã [[Tacitus]] kể tất cả cư dân La Mã không chạy kịp đều bị tàn sát.<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.33 14.33]</ref> Boudica lại phát triển tấn công tới [[Verulamium]] ([[St Albans|St. Albans]] ngày nay).
Sau thắng lợi bước đầu, Boudica dẫn binh đánh phá [[Londinium]] ([[Luân Đôn]] ngày nay). Tin tức về cuộc khởi nghĩa lan rộng buộc Suetonius hối hả mang quân theo đường Watling Street vào giữ Londinium. Thoạt tiên Suetonius định dàn quân đánh một trận ở Londinium, nhưng kiểm điểm lại thấy quân số thưa thớt, nên ông ta vội rút quân khỏi Londinium trước khi Boudica tới. Boudica tiến vào Londinium và đốt sạch thành phố. Sử gia La Mã [[Tacitus]] kể tất cả cư dân La Mã không chạy kịp đều bị tàn sát.<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.33 14.33]</ref> Boudica lại phát triển tấn công tới [[Verulamium]] ([[St Albans|St. Albans]] ngày nay).
Dòng 38: Dòng 38:
Do bị áp đảo về quân số, Suetonius phải chọn chiến địa hết sức cẩn thận. Ông ta lựa một hẻm núi chật hẹp, mặt trước có đồng trống, mặt sau có rừng rậm. Núi đồi hai bên bảo vệ các cánh sườn quân La Mã, khu rừng đằng sau ngăn chặn mọi nguy cơ đánh tập hậu, còn vùng đồng trống phía trước làm Boudica không thể đặt quân mai phục. Thay vì đó, Boudica phải dốc hết quân đánh trực diện đội quân chuyên nghiệp và tối tân của La Mã. Suetonius còn bày trận pháp rất chặt chẽ, các hàng ngũ đứng sát sao, hai bên sườn đều xếp đầy kỵ binh và bộ binh trợ chiến.<ref name="TacAnn14.32" />
Do bị áp đảo về quân số, Suetonius phải chọn chiến địa hết sức cẩn thận. Ông ta lựa một hẻm núi chật hẹp, mặt trước có đồng trống, mặt sau có rừng rậm. Núi đồi hai bên bảo vệ các cánh sườn quân La Mã, khu rừng đằng sau ngăn chặn mọi nguy cơ đánh tập hậu, còn vùng đồng trống phía trước làm Boudica không thể đặt quân mai phục. Thay vì đó, Boudica phải dốc hết quân đánh trực diện đội quân chuyên nghiệp và tối tân của La Mã. Suetonius còn bày trận pháp rất chặt chẽ, các hàng ngũ đứng sát sao, hai bên sườn đều xếp đầy kỵ binh và bộ binh trợ chiến.<ref name="TacAnn14.32" />


[[Image:boudiccastatue.jpg|thumb|300px| ''[[Boadicea and Her Daughters|Boadicea]]'' by [[Thomas Thornycroft]], depicting Boudica with her daughters in their chariot as she addresses troops before the battle.]]
[[Image:boudiccastatue.jpg|thumb|300px|Tượng đài ''[[Boadicea và các con gái|Boadicea]]'' của [[Thomas Thornycroft]], miêu tả Boudica cùng các con gái trên chiến xa cổ động binh sĩ.]]
Đối diện với họ, Boudica dàn các khối bộ binh và kỵ binh dày đặc, "đông chưa từng có" (theo lời của Tacitus). Quân Anh khí thế rất mạnh, tự tin vào chiến thắng đến độ họ đặt một dãy xe chở vợ con ở cuối trận tuyến, để vợ con họ được tận mục chiến thắng vinh quang của họ.<ref name="TacAnn14.34"/> Đây cũng là việc mà trước kia hai tù trưởng [[người German]] là [[Boiorix]] của tộc [[Cimbri]] và [[Ariovistus]] của tộc [[Suebi]] đã làm khi đánh với các danh tướng La Mã [[Gaius Marius]] và [[Julius Caesar]].<ref>[[Florus]], ''Epitome of Roman History'' [[s:Epitome of Roman History/Book 1#38|1.38]]; [[Julius Caesar]], ''[[Commentarii de Bello Gallico]]'' [[s:Commentaries on the Gallic War/Book1#51|1.51]]</ref> Sử gia Tacitus, viết hơn 50 năm sau, kể rằng Boudica cùng các con gái cưỡi chiến xa, đi đến từng bộ lạc để ủy lạo, truyền cảm cho họ, khẳng định truyền thống của các tộc Anh là chiến đấu dưới sự lãnh đạo của phụ nữ: <blockquote>"'Nhưng giờ đây', bà ấy nói, 'không phải với thân phận là người đàn bà dòng dõi quyền quý, mà là một trong những người [bị áp bức] mà tôi trả thù cho tự do bị cướp đạt, thân thể bị chà đạp, và trinh tiết bị xâm hại của các con gái tôi. La Mã đã quá tham tàn đến mức những người đồng bào của chúng ta, kể cả người già và người còn trinh, đều nhiễm ô uế. Nhưng trời luôn giúp cho sự phục thụ chân chính; một binh đoàn [La Mã] cả gan chống trả đã bị tiêu diệt; số còn lại hoặc chui rúc trong doanh trại, hoặc cùng quãn tìm cách bỏ trốn. Chúng sẽ không trụ được dưới những tiếng hò reo của hàng vạn quân ta, chưa phải kể đến những đợt xung phong và những đòn giáng của ta. Nếu các bạn xét kỹ binh lực hai bên, và các tác nhân cuộc chiến, các bạn sẽ thấy mình phải thắng hoặc chết trong trận đánh này. Đó là quyết định của một người đàn bà; còn đàn ông, họ chỉ đáng sống và làm nô lệ.'"<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0078:book=14:chapter=35&highlight=Boudicea,+with+her+daughters+before+her, Tacitus, ''Annals'']</ref></blockquote>
As their armies deployed, the commanders would have sought to motivate their soldiers. Tacitus, who wrote of the battle more than 50 years later, claims to relate Boudica's speech to her followers: <blockquote>"'But now,' she said, 'it is not as a woman descended from noble ancestry, but as one of the people that I am avenging lost freedom, my scourged body, the outraged chastity of my daughters. Roman lust has gone so far that not our very persons, nor even age or virginity, are left unpolluted. But heaven is on the side of a righteous vengeance; a legion which dared to fight has perished; the rest are hiding themselves in their camp, or are thinking anxiously of flight. They will not sustain even the din and the shout of so many thousands, much less our charge and our blows. If you weigh well the strength of the armies, and the causes of the war, you will see that in this battle you must conquer or die. This is a woman's resolve; as for men, they may live and be slaves.'"<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.02.0078:book=14:chapter=35&highlight=Boudicea,+with+her+daughters+before+her, Tacitus, ''Annals'']</ref></blockquote>
Theo Tacitus, Suetonius cũng động viên sĩ khí bằng những lời lẹ hùng hồn: <blockquote>"Đừng để tâm tới tiếng hét chói tai của lũ man di. Quân chúng nhiều đàn bà hơn đàn ông. Chúng chẳng phải chiến binh-chúng còn không được trang bị đúng kiểu. Ta đã đánh bại chúng trước đó và hễ chúng thấy được võ khí và thấm được tinh thần của ta, chúng sẽ ta vỡ. Hãy bám sát nhau. Hãy quăng lao, rồi xố tới, đánh chúng ngã lăn bằng khiên rồi kết liễu chúng bằng kiếm. Chờ có cướp bóc. Cứ thắng đi rồi các anh sẽ có hết mọi thứ."<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.36 14.36]</ref></blockquote> Tacitus và nhiều sử gia thời đó có khuynh hướng tự chết những bài diễn văn sống động khi chép về những sự kiện lớn. Tuy nhiên, lời diễn văn được gán cho Suetonius ở đây thẳng thừng và thực tiễn một cách khác thường. Cha vợ Tacitus là thống đốc tương lai [[Gnaeus Julius Agricola]] làm việc trong bộ tham mưu của Suetonius trong chiến dịch này; có thể Agricola đã kể lại khá chính xác cho Tacitus.<ref>Cassius Dio (''Roman History'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/62*.html#9 9-11]) gives Suetonius a quite different speech.</ref>


Dù quân các tộc Anh rất đông, sử sách kể họ trang bị rất sơ sài, một phần do tộc Iceni đã bị giải giáp từ trước cuộc khởi nghĩa.<ref name="bulst"/> Boudica thúc quân ồ ạt tràn qua đồng trống, đánh vào mặt quân La Mã. Khi quân Anh còn chưa kịp áp sát, quân La Mã đã phóng [[pilum]], một loại lao thời đó, đốn gục một số quân Anh đang xung phong và phá hỏng khiến của số còn lại, khiến họ phải vứt khiên và phơi thân cho những ngọn lao tiếp theo. Đến lúc quân La Mã hết lao, họ tiến lên đánh giáp lá cà với quân Anh. Đội hình La Mã xếp rất chặt và nhọn ra như một mũi dùi. Nhờ ưu thế vượt trội về binh giáp, khí giới và kỷ cương, người La Mã giành được thế thượng phong. Sau đó, kỵ binh La Mã mang giáo dài vào trận và đập tan quân Anh. Quân Anh tan vỡ cuồng cuồng chạy, nhưng chính dãy xe ở hậu tuyến đã làm hại họ, chặn mất đường thoát của họ. Quân La Mã điên cuồng đuổi theo thảm sát, giết vô số chiến binh, phụ nữ, trẻ em và cả súc vật thồ. Tacitus có nhắc tới một lời đồn rằng quân La Mã chỉ chết hại 400 người mà tắm máu đến 8 vạn quân Anh.<ref name="TacAnn14.37" /> Tuy nhiên, giới làm sử hiện đại bác bổ những cn số như vậy là phóng đại.<ref name="bulst"/><ref>{{cite journal |first=G. B. |last=Townend |title=Some Rhetorical Battle-Pictures in Dio |journal=Hermes |volume=92 |issue=4 |date=1964 |pages=479–80}}</ref>
Although the Britons gathered in considerable force, they are said to have been poorly equipped, as the Iceni had been disarmed before the rebellion.<ref name="bulst"/> They placed their wagon train in a crescent at their end of the field, from which point their families could watch what they may have expected to be an overwhelming victory.<ref name="TacAnn14.34" /> Two Germanic leaders, [[Boiorix]] of the [[Cimbri]] và [[Ariovistus]] of the [[Suebi]], are reported to have done the same thing in their battles against [[Gaius Marius]] và [[Julius Caesar]], respectively.<ref>[[Florus]], ''Epitome of Roman History'' [[s:Epitome of Roman History/Book 1#38|1.38]]; [[Julius Caesar]], ''[[Commentarii de Bello Gallico]]'' [[s:Commentaries on the Gallic War/Book1#51|1.51]]</ref>


⚫
Theo Tacitus, Boudica thua trận đã uống thuốc độc tự sát.<ref name="TacAnn14.37" /> Cassius Dio thì nói bà bị bệnh chết và được an táng long trọng.<ref>Cassius Dio, ''Roman History'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/62*.html#12.6 62.12.6]</ref> Bên La Mã có [[Poenius Postumus]] là đồn trưởng binh đoàn II ''Augustus'', người này rút gươm tự sát vì không kịp dự trận (làm quân sĩ mất cơ hộ được chia sẻ vinh quang).<ref name="TacAnn14.37" />
Tacitus also wrote of Suetonius addressing his legionaries: <blockquote>"Ignore the racket made by these savages. There are more women than men in their ranks. They are not soldiers—they're not even properly equipped. We've beaten them before and when they see our weapons and feel our spirit, they'll crack. Stick together. Throw the javelins, then push forward: knock them down with your shields and finish them off with your swords. Forget about plunder. Just win and you'll have everything."<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.36 14.36]</ref></blockquote> Although Tacitus, like many historians of his day, was given to invent stirring speeches for such occasions, Suetonius' speech here is unusually blunt and practical. Tacitus' father-in-law, the future governor [[Gnaeus Julius Agricola]], was on Suetonius' staff at the time and may have reported it fairly accurately.<ref>Cassius Dio (''Roman History'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/62*.html#9 9-11]) gives Suetonius a quite different speech.</ref>


===Địa điểm===
Boudica led her army forward across the plain and into the narrowing field in a massive frontal attack. As they advanced, they were channeled into a tightly packed mass. Just before the Britons got into close contact with their enemies, the Romans threw their [[pilum|pila]], a type of javelin, to cut down some of the charging Britons and to damage the shields of the others, forcing them to discard their shields and leave themselves exposed. When the Romans had exhausted their missiles, they rushed out and marched forward in a tightly packed wedge-like column. The Romans, with a clear advantage in armour, weapons and discipline, had a decisive advantage in the close-quarters fighting against the tightly packed Britons. The Roman cavalry, lances extended, then entered the battle.

As the Britons' losses increased they tried to retreat, but their flight was blocked by the ring of wagons and they were massacred. The Romans killed not only the warriors but also the women, children, and even pack animals. Tacitus relates a rumor that 80,000 Britons fell against the loss of only 400 Romans.<ref name="TacAnn14.37" /> However, the figures quoted for the campaign in the ancient sources are regarded by modern historians as extravagant.<ref name="bulst"/><ref>{{cite journal |first=G. B. |last=Townend |title=Some Rhetorical Battle-Pictures in Dio |journal=Hermes |volume=92 |issue=4 |date=1964 |pages=479–80}}</ref>

⚫
Boudica is said by Tacitus to have poisoned herself;<ref name="TacAnn14.37" /> Cassius Dio says she fell ill, died and was given a lavish burial.<ref>Cassius Dio, ''Roman History'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Cassius_Dio/62*.html#12.6 62.12.6]</ref> [[Poenius Postumus]], prefect of the 2nd Legion, which had failed to join the battle (thus robbing his men of a share of the glory), committed suicide by falling on his sword.<ref name="TacAnn14.37" />

===Location===
The site of the battle is not identified by either historian, although Tacitus gives a brief description.<ref name="TacAnn14.37" /> A wide variety of sites, all consistent with an army attacking from the area of London toward the Roman forces concentrating from the direction of Cornwall and Wales, has been suggested. One legend places it at Battle Bridge Road in [[King's Cross, London]], although from reading Tacitus it is unlikely Suetonius returned to the city.
The site of the battle is not identified by either historian, although Tacitus gives a brief description.<ref name="TacAnn14.37" /> A wide variety of sites, all consistent with an army attacking from the area of London toward the Roman forces concentrating from the direction of Cornwall and Wales, has been suggested. One legend places it at Battle Bridge Road in [[King's Cross, London]], although from reading Tacitus it is unlikely Suetonius returned to the city.


Dòng 66: Dòng 62:
*on Watling Street, just south of [[Dunstable]], Bedfordshire.<ref>{{cite journal |first=Barry |last=Horne |title=Did Boudica and Paulinus meet south of Dunstable |journal=South Midlands Archaeology |volume= 44 |date=2014 |pages=89–93}}</ref>
*on Watling Street, just south of [[Dunstable]], Bedfordshire.<ref>{{cite journal |first=Barry |last=Horne |title=Did Boudica and Paulinus meet south of Dunstable |journal=South Midlands Archaeology |volume= 44 |date=2014 |pages=89–93}}</ref>


== Sau trận đánh ==
==Aftermath==
It is said that the emperor [[Nero]] was so shaken by these events that he considered withdrawing from Britain altogether,<ref>[[Suetonius]], ''Nero'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Nero*.html#18 18], [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Nero*.html#39 39-40]</ref> but with the revolt brought to a decisive end, the occupation of Britain continued.
Theo sử gia La Mã [[Suetonius]], cuộc khởi nghĩa Boudica đã làm hoàng đế [[Nero]] choáng váng, từng đòi rút quân khỏi Anh.<ref>[[Suetonius]], ''Nero'' [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Nero*.html#18 18], [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Nero*.html#39 39-40]</ref> Nhưng với trận Watling Street, cuộc khởi nghĩa bị dập tắt hoàn toàn và người La Mã tiếp tục cai trị Anh.


Fearing Suetonius' punitive policies would provoke further rebellion, Nero replaced him with the more conciliatory [[Publius Petronius Turpilianus]].<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.38 38-39]</ref>
Sau trận Watling Street, Suetonius tiếp tục thực hiện chính sách cai trì hà khắc. Nero không muốn gây thêm bất ổn, bèn triệu hồi Suetonius và phong [[Publius Petronius Turpilianus]], một người ôn hòa hơn, làm thống đốc.<ref>Tacitus, ''Annals'' [http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Tac.+Ann.+14.38 38-39]</ref>


The defeat of Boudica ensured Roman rule in southern Britain; however, northern Britain remained volatile. In AD 69 [[Venutius]], a [[Brigantes]] noble, would lead another less well documented revolt, initially as a tribal rivalry but soon becoming anti-Roman.<ref>Tacitus, ''[[Histories (Tacitus)|Histories]]'', [[s:The Histories (Tacitus)/Book 3#45|3.45]]</ref>
Thất bại của Boudica đã củng cố nền đô hộ lâu dài của La Ma ở phía nam Anh; tuy nhiên, vùng phía bắc Anh vẫn chưa yên hẳn. Năm 69, có quý tộc người [[Brigantes]] là [[Venutius]] phát động một cuộc khởi nghĩa khác. Vụ này không được ghi chép đầy đủ, chỉ biết là từ một tranh chấp nội bộ chuyển thành khởi nghĩa chống La Mã.<ref>Tacitus, ''[[Histories (Tacitus)|Histories]]'', [[s:The Histories (Tacitus)/Book 3#45|3.45]]</ref>


==Tham khảo==
==Tham khảo==

Phiên bản lúc 05:35, ngày 1 tháng 8 năm 2019

Trận Watling Street

Bản đồ Anh thuộc La Mã, đoạn màu đỏ là đường Watling Street. Watling Street là một địa điểm mang tính chiến lược trong chiến dịch và được phỏng đoán là nơi có trận đánh cuối cùng.
Thời gianNam 60 hoặc 61
Địa điểm
Có lẽ ở Trung du Anh Quốc
Kết quả

Thắng lợi quyết định của La Mã

  • Khởi nghĩa Boudica bị dập tắt
  • Nền đô hộ của La Mã được củng cố
Tham chiến
La Mã Các bộ tộc Celt ở Anh, trong đó có tộc Iceni và Trinovantes
Chỉ huy và lãnh đạo
Gaius Suetonius Paulinus Boudica
Lực lượng
10.000 quân[1] 230.000 quân[2]
Thương vong và tổn thất
400 tử trận[1] 80.000 tử trận[1]

Trận Watling Street là tên thường gọi của trận đánh quyết định chấm dứt cuộc khởi nghĩa Boudica của người bản địa Anh chống nền đô hộ La Mã, xảy ra khoảng năm 60 hoặc 61 giữa liên quân các bộ tộc đảo Anh do nữ vương Boudica chỉ huy với lực lượng La Mã do tướng Gaius Suetonius Paulinus chỉ huy. Dù bị lép vế về quân số, quân đội La Mã với ưu thế vượt trội về kỷ luật và vũ khí đã đánh bại và thảm sát đẫm máu các tộc Anh. Trận đánh đặt dấu chấm hết cho các cuộc khởi nghĩa của người Anh ở phía nam hòn đảo, củng cố nền đô hộ lâu dài của La Mã tại đây tới tận năm 410.[3]

Ngày nay, tư liệu về trận đánh này chỉ còn được tìm thấy trong các trước tác của Tacitus và Dio Cassius, cả hai đều là sử gia La Mã.[4] Các sử gia hiện đại vẫn chưa xác định được rõ địa điểm trận đánh, chỉ phỏng đoán khu vực giữa Londinium và Viroconium (nay là làng Wroxeter, thuộc hạt Shropshire), trên con đường được xây từ thời La Mã mà nay gọi là Watling Street. Tên gọi Watling Street cũng chỉ xuất hiện từ khi người Anglo-Saxon thống trị Anh. Do vậy, cái tên Watling Street do người này nay gán cho trận đánh là sai về niên đại và thiếu bằng chứng hợp lý, chỉ mang tính suy đoán. Dù sao, con đường mà hậu thế gọi là Watling Street là một địa điểm chiến lược quan trọng trong chiến dịch của Suetonius mà trận đánh này là đỉnh điểm.

Bối cảnh

Năm 43, La Mã đem quân đánh vùng đông nam Anh, mở màn quá trình xâm chiến hòn đảo này.[5] Họ dùng võ lực tắm máu và xóa sổ một số bộ tộc Anh, mặt khác giữ vài bộ tộ khác làm phiên bang, được tự trị nhưng phải thần phục La Mã.[6]

Một trong các bộ tộc xưng thần với La Mã là Iceni, sống ở vùng Norfolk ngày nay. Vua Iceni là Prasutagus làm di chúc cho các con gái mình và hoàng đế La Mã Nero cùng thừa kế lãnh địa của ông. Bằng cách này, ông mong giữ thiện chí với La Mã để bộ tộc mình được độc lập. Trái với mong đợi của Prasugatus, người La Mã dùng bạo lực cưỡng đoạt đất của ông và lăng mạ gia đình ông, đánh đập góa phụ ông là Boudica rồi hãm hiếp hai con gái bà.[7] Một số người quyền quý La Mã như Catus Decianus và Seneca cũng chèn ép gay gắt dân Anh phải trả hết các khoản vay trước đó.[8]

Sự đàn áp tàn nhẫn của người La Mã đã gây căm phẫn sâu sắc cho nhiều người tộc Anh. Nâận lúc quan thống đốc La Mã Gaius Suetonius Paulinus đi đánh đảo Mona (Anglesey, phía bắc xứ Wales),[9] tộc Iceni liên kết với tộc Trinovantes láng giềng tiến hành khởi nghĩa. Họ bầu Boudica làm lãnh đạo và phát quân đánh Camulodunum (Colchester). Camulodunum nguyên là thủ đô của dân Trinovantes, đã bị La Mã cấp làm nơi dưỡng cư cho các cựu binh của họ. Các cựu binh La Mã đã thỏa sức cướp đoạt đất đai, ruộng vườn của người bản địa, lại ép họ làm nô lệ vất vả. Đặc biệt, họ phải lao dịch nặng nề để xây cất miếu thờ Claudius, hoàng đế La Mã đã mở màn xâm lược Anh năm 43. Boudica dẫn quân khởi nghĩa đánh Camulodunum rất ác liệt, phá hủy toàn bộ thành phố và giết sạch những người La Mã bị kẹt bên trong. Suetonius đang ở xa, các cựu binh chỉ kịp gọi quan đại diện Catus Decianus đem 200 binh tới cứu. Số quân này nhanh chóng bị nghiện nát. Decianus trốn chạy vào tỉnh Gaule. Tướng La Mã Petilius Cerialis dẫn binh đoàn XIX Hispana tới cứu nhưng bị Boudica chặn đánh phá tan. Toàn bộ số bộ binh của Cerialis bị tiêu diệt, ông ta đem vài kỵ binh chạy vào đồn, không dám ra đánh.[10]

Sau thắng lợi bước đầu, Boudica dẫn binh đánh phá Londinium (Luân Đôn ngày nay). Tin tức về cuộc khởi nghĩa lan rộng buộc Suetonius hối hả mang quân theo đường Watling Street vào giữ Londinium. Thoạt tiên Suetonius định dàn quân đánh một trận ở Londinium, nhưng kiểm điểm lại thấy quân số thưa thớt, nên ông ta vội rút quân khỏi Londinium trước khi Boudica tới. Boudica tiến vào Londinium và đốt sạch thành phố. Sử gia La Mã Tacitus kể tất cả cư dân La Mã không chạy kịp đều bị tàn sát.[11] Boudica lại phát triển tấn công tới Verulamium (St. Albans ngày nay).

Đang khi Boudica tiến chiếm Verulamium, Suetonius xốc lại quân ngũ. Tacitus thuật lại rằng Suetonius tụ tập 1 vạn quân, gồm binh đoàn Legio XIV Gemina do ông trực tiếp chỉ huy, cùng một số thầnh phần thuộc Legio XX Valeria Victrix và tất cả số quân trợ chiến sẵn có.[12] Quân đô hộ còn có binh đoàn II Augusta đóng gần Exeter nhưng không kịp hội quân với Suetonius.[13] Một binh đoàn khác là IX Hispana trước đó đã bị tận diệt khi cố giải cứu Camulodunum.[14] Sử gia La Mã Cassius Dio kể quân số các bộ tộc Anh lên tới 23 vạn người.[2]

Trận đánh

Do bị áp đảo về quân số, Suetonius phải chọn chiến địa hết sức cẩn thận. Ông ta lựa một hẻm núi chật hẹp, mặt trước có đồng trống, mặt sau có rừng rậm. Núi đồi hai bên bảo vệ các cánh sườn quân La Mã, khu rừng đằng sau ngăn chặn mọi nguy cơ đánh tập hậu, còn vùng đồng trống phía trước làm Boudica không thể đặt quân mai phục. Thay vì đó, Boudica phải dốc hết quân đánh trực diện đội quân chuyên nghiệp và tối tân của La Mã. Suetonius còn bày trận pháp rất chặt chẽ, các hàng ngũ đứng sát sao, hai bên sườn đều xếp đầy kỵ binh và bộ binh trợ chiến.[14]

Tượng đài Boadicea của Thomas Thornycroft, miêu tả Boudica cùng các con gái trên chiến xa cổ động binh sĩ.

Đối diện với họ, Boudica dàn các khối bộ binh và kỵ binh dày đặc, "đông chưa từng có" (theo lời của Tacitus). Quân Anh khí thế rất mạnh, tự tin vào chiến thắng đến độ họ đặt một dãy xe chở vợ con ở cuối trận tuyến, để vợ con họ được tận mục chiến thắng vinh quang của họ.[12] Đây cũng là việc mà trước kia hai tù trưởng người German là Boiorix của tộc Cimbri và Ariovistus của tộc Suebi đã làm khi đánh với các danh tướng La Mã Gaius Marius và Julius Caesar.[15] Sử gia Tacitus, viết hơn 50 năm sau, kể rằng Boudica cùng các con gái cưỡi chiến xa, đi đến từng bộ lạc để ủy lạo, truyền cảm cho họ, khẳng định truyền thống của các tộc Anh là chiến đấu dưới sự lãnh đạo của phụ nữ:

"'Nhưng giờ đây', bà ấy nói, 'không phải với thân phận là người đàn bà dòng dõi quyền quý, mà là một trong những người [bị áp bức] mà tôi trả thù cho tự do bị cướp đạt, thân thể bị chà đạp, và trinh tiết bị xâm hại của các con gái tôi. La Mã đã quá tham tàn đến mức những người đồng bào của chúng ta, kể cả người già và người còn trinh, đều nhiễm ô uế. Nhưng trời luôn giúp cho sự phục thụ chân chính; một binh đoàn [La Mã] cả gan chống trả đã bị tiêu diệt; số còn lại hoặc chui rúc trong doanh trại, hoặc cùng quãn tìm cách bỏ trốn. Chúng sẽ không trụ được dưới những tiếng hò reo của hàng vạn quân ta, chưa phải kể đến những đợt xung phong và những đòn giáng của ta. Nếu các bạn xét kỹ binh lực hai bên, và các tác nhân cuộc chiến, các bạn sẽ thấy mình phải thắng hoặc chết trong trận đánh này. Đó là quyết định của một người đàn bà; còn đàn ông, họ chỉ đáng sống và làm nô lệ.'"[16]

Theo Tacitus, Suetonius cũng động viên sĩ khí bằng những lời lẹ hùng hồn:

"Đừng để tâm tới tiếng hét chói tai của lũ man di. Quân chúng nhiều đàn bà hơn đàn ông. Chúng chẳng phải chiến binh-chúng còn không được trang bị đúng kiểu. Ta đã đánh bại chúng trước đó và hễ chúng thấy được võ khí và thấm được tinh thần của ta, chúng sẽ ta vỡ. Hãy bám sát nhau. Hãy quăng lao, rồi xố tới, đánh chúng ngã lăn bằng khiên rồi kết liễu chúng bằng kiếm. Chờ có cướp bóc. Cứ thắng đi rồi các anh sẽ có hết mọi thứ."[17]

Tacitus và nhiều sử gia thời đó có khuynh hướng tự chết những bài diễn văn sống động khi chép về những sự kiện lớn. Tuy nhiên, lời diễn văn được gán cho Suetonius ở đây thẳng thừng và thực tiễn một cách khác thường. Cha vợ Tacitus là thống đốc tương lai Gnaeus Julius Agricola làm việc trong bộ tham mưu của Suetonius trong chiến dịch này; có thể Agricola đã kể lại khá chính xác cho Tacitus.[18]

Dù quân các tộc Anh rất đông, sử sách kể họ trang bị rất sơ sài, một phần do tộc Iceni đã bị giải giáp từ trước cuộc khởi nghĩa.[4] Boudica thúc quân ồ ạt tràn qua đồng trống, đánh vào mặt quân La Mã. Khi quân Anh còn chưa kịp áp sát, quân La Mã đã phóng pilum, một loại lao thời đó, đốn gục một số quân Anh đang xung phong và phá hỏng khiến của số còn lại, khiến họ phải vứt khiên và phơi thân cho những ngọn lao tiếp theo. Đến lúc quân La Mã hết lao, họ tiến lên đánh giáp lá cà với quân Anh. Đội hình La Mã xếp rất chặt và nhọn ra như một mũi dùi. Nhờ ưu thế vượt trội về binh giáp, khí giới và kỷ cương, người La Mã giành được thế thượng phong. Sau đó, kỵ binh La Mã mang giáo dài vào trận và đập tan quân Anh. Quân Anh tan vỡ cuồng cuồng chạy, nhưng chính dãy xe ở hậu tuyến đã làm hại họ, chặn mất đường thoát của họ. Quân La Mã điên cuồng đuổi theo thảm sát, giết vô số chiến binh, phụ nữ, trẻ em và cả súc vật thồ. Tacitus có nhắc tới một lời đồn rằng quân La Mã chỉ chết hại 400 người mà tắm máu đến 8 vạn quân Anh.[13] Tuy nhiên, giới làm sử hiện đại bác bổ những cn số như vậy là phóng đại.[4][19]

Theo Tacitus, Boudica thua trận đã uống thuốc độc tự sát.[13] Cassius Dio thì nói bà bị bệnh chết và được an táng long trọng.[20] Bên La Mã có Poenius Postumus là đồn trưởng binh đoàn II Augustus, người này rút gươm tự sát vì không kịp dự trận (làm quân sĩ mất cơ hộ được chia sẻ vinh quang).[13]

Địa điểm

The site of the battle is not identified by either historian, although Tacitus gives a brief description.[13] A wide variety of sites, all consistent with an army attacking from the area of London toward the Roman forces concentrating from the direction of Cornwall and Wales, has been suggested. One legend places it at Battle Bridge Road in King's Cross, London, although from reading Tacitus it is unlikely Suetonius returned to the city.

Most historians favor potential location sites in The Midlands, probably along the Roman road between Londinium and Viroconium (Wroxeter), which became the Anglo-Saxon Watling Street and subsequently the A5.

Plausible suggestions include;

Sau trận đánh

Theo sử gia La Mã Suetonius, cuộc khởi nghĩa Boudica đã làm hoàng đế Nero choáng váng, từng đòi rút quân khỏi Anh.[31] Nhưng với trận Watling Street, cuộc khởi nghĩa bị dập tắt hoàn toàn và người La Mã tiếp tục cai trị Anh.

Sau trận Watling Street, Suetonius tiếp tục thực hiện chính sách cai trì hà khắc. Nero không muốn gây thêm bất ổn, bèn triệu hồi Suetonius và phong Publius Petronius Turpilianus, một người ôn hòa hơn, làm thống đốc.[32]

Thất bại của Boudica đã củng cố nền đô hộ lâu dài của La Ma ở phía nam Anh; tuy nhiên, vùng phía bắc Anh vẫn chưa yên hẳn. Năm 69, có quý tộc người Brigantes là Venutius phát động một cuộc khởi nghĩa khác. Vụ này không được ghi chép đầy đủ, chỉ biết là từ một tranh chấp nội bộ chuyển thành khởi nghĩa chống La Mã.[33]

Tham khảo

  1. ^ a b c The Roman Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes].
  2. ^ a b Cassius Dio, Roman History 62.8.2
  3. ^ Webster, Graham (1978). Boudica the British revolt against Rome, AD 60. London: Routledge. ISBN 0415226066.
  4. ^ a b c Bulst, Christoph M. (tháng 10 năm 1961). “The Revolt of Queen Boudicca in A.D. 60”. Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte. 10 (4): 496–509. JSTOR 4434717.
  5. ^ Cassius Dio, Roman History 19-22
  6. ^ Tacitus, Agricola 14
  7. ^ Tacitus Annals 14.31
  8. ^ Cassius Dio, Roman History 62.2
  9. ^ Tacitus, Annals 14.29-39, Agricola 14-16; Cassius Dio, Roman History 62.1-12
  10. ^ Tacitus, Annals 14.31-32
  11. ^ Tacitus, Annals 14.33
  12. ^ a b Tacitus, Annals 14.34
  13. ^ a b c d e Tacitus, Annals 14.37
  14. ^ a b Tacitus, Annals 14.32
  15. ^ Florus, Epitome of Roman History 1.38; Julius Caesar, Commentarii de Bello Gallico 1.51
  16. ^ Tacitus, Annals
  17. ^ Tacitus, Annals 14.36
  18. ^ Cassius Dio (Roman History 9-11) gives Suetonius a quite different speech.
  19. ^ Townend, G. B. (1964). “Some Rhetorical Battle-Pictures in Dio”. Hermes. 92 (4): 479–80.
  20. ^ Cassius Dio, Roman History 62.12.6
  21. ^ Frere, Sheppard (1967). Britannia: a History of Roman Britain. London: Routledge & Kegan Paul. tr. 91.
  22. ^ Carroll, Kevin K. (1979). “The Date of Boudicca's Revolt”. Britannia. 10: 197. doi:10.2307/526056. JSTOR 526056.
  23. ^ British History Online, Paulerspury pp 111-117, last paragraph.
  24. ^ Rogers, Byron (11 tháng 10 năm 2003). “The original Iron Lady rides again”. Daily Telegraph.
  25. ^ Evans, Martin Marix. “Boudica's last battle”. Osprey Publishing. Bản gốc lưu trữ 27 tháng Chín năm 2007. Đã bỏ qua tham số không rõ |deadurl= (gợi ý |url-status=) (trợ giúp)
  26. ^ Appleby, Grahame A. (2009). “The Boudican Revolt: countdown to defeat”. Hertfordshire Archaeology and History. 16: 57–65.
  27. ^ Pegg, John (2010). “Landscape Analysis and Appraisal: Church Stowe, Northamptonshire”. Chú thích journal cần |journal= (trợ giúp)
  28. ^ Steve, Kaye (September–October 2010). “Can Computerised Terrain Analysis Find Boudica's Last Battlefield?”. British Archaeology (114). Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 8 năm 2016. Truy cập ngày 5 tháng 7 năm 2016. Đã bỏ qua tham số không rõ |dead-url= (gợi ý |url-status=) (trợ giúp)
  29. ^ Kaye, Steve (tháng 2 năm 2015). “Finding the site of Boudica's last battle: multi-attribute analysis of sites identified by template matching” (PDF). Banda Arc Geophysics.
  30. ^ Horne, Barry (2014). “Did Boudica and Paulinus meet south of Dunstable”. South Midlands Archaeology. 44: 89–93.
  31. ^ Suetonius, Nero 18, 39-40
  32. ^ Tacitus, Annals 38-39
  33. ^ Tacitus, Histories, 3.45

Liên kết ngoài

Bản mẫu:Coord unknown

Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Trận_Watling_Street&oldid=54723173”