Trần Văn Thủy

Nghệ sĩ Nhân dân

Trần Văn Thủy
Thông tin cá nhân
Sinh
Tên khai sinh	Trần Văn Thủy
Ngày sinh	1940 (83–84 tuổi)
Nơi sinh	Nam Định
Giới tính	nam
Quốc tịch	Việt Nam
Đảng chính trị	Đảng Cộng sản Việt Nam
Nghề nghiệp	Đạo diễn điện ảnh phóng viên nhà văn
Thầy giáo	Roman Lazarevich Karmen
Lĩnh vực	Phim tài liệu
Sự nghiệp điện ảnh
Đào tạo	Điện ảnh Quốc gia Toàn Liên Bang
Tác phẩm	Hà Nội trong mắt ai Chuyện tử tế Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai
Website
Trần Văn Thủy trên IMDb

Trần Văn Thủy (sinh năm 1940) là một đạo diễn người Việt Nam. Trong chiến tranh Việt Nam ông làm phóng viên chiến trường. Ông đã đạo diễn trên 20 phim tài liệu, trong đó có nhiều phim đoạt giải cao trong các liên hoan phim Quốc gia và Quốc tế. Ông đã được phong danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân.

Đầu đời

Trần Văn Thủy sinh ngày 21 tháng 11 năm 1940 ở xóm 2, Hải Phong, Hải Hậu, tỉnh Nam Định. Cha là Trần Văn Vỵ. Tuy ông Vỵ từng làm công chức của chính quyền Pháp, nhưng vẫn ngấm ngầm ủng hộ Việt Minh. Mẹ ông là Đỗ Thị Hiếu (1913–2015). Trong gia đình có bảy người con, Trần Văn Thủy là con trai thứ hai. Vào năm 1949 người anh, Vĩnh, lớn hơn Trần Văn Thủy bốn tuổi, bị trúng đạn và chết trong một trận càn, cho nên Trần Văn Thủy trở thành con cả trong gia đình.

Trong thời kỳ thơ ấu, Trần Văn Thủy học được bơi lội và hằng ngay hăng hái đi bơi. Sở trường này về sau trở nên rất quan trọng đối với việc giữ được mạng sống trong quãng thời gian làm phóng viên chiến tranh. Cho đến năm 1954, khi lên 14 tuổi, ông được học theo chương trình trường Pháp. Theo lời của Trần Văn Thủy, cha ông là một người hết sức nhân từ, thường xót người nghèo khó, dùm bọc người sa cơ. Trần Văn Thủy cũng nói là những hoạt động từ thiện của mình về sau là theo gương cha, người đã nhắc nhở ông khi ông còn bé. Sau năm 1954, gia đình của Trần Văn Thủy gặp nhiều khó khăn, vì cha đã làm việc cho chính quyền Pháp. Anh em của Trần Văn Thủy, bất kể đạt được điểm cao như thế nào trên các bài thi, không thể nào vào đại học được vì vấn đề "lý lịch". Xin việc làm cũng khó.

Sau khi tốt nghiệp phổ thống trung học, Trần Văn Thủy xin học một lớp nhân loại học do Bộ Văn hóa tổ chức. Năm 1960 học xong, ông về công tác tại Sở Văn hóa Khu tự trị Tây Bắc, nghiên cứu về dân tộc học. Thời gian làm tại Ty Văn hóa Lai Châu, ông đã nhận ra tác động của điện ảnh tới công chúng và nảy sinh hứng thú. Tới tháng 8 năm 1965, Trần Văn Thủy trúng tuyển vào lớp quay phim khóa Chống mỹ cứu nước của Trường Điện ảnh Việt Nam. Chương trình lẽ ra nên kéo dài hai năm và kết thúc vào năm 1967, nhưng chỉ sau một nửa khóa, đến tháng 8 năm 1966 ông đã được cử vào miền Nam, ra chiến trường làm phóng viên quay phim tại chiến trường khu Năm.

Sự nghiệp

1966–1980: Dưới thời Chiến tranh Việt Nam và sang Liên Xô

Trần Văn Thủy làm phóng viên chiến tranh ở Khu 5 từ năm 1966 đến 1969, liên miên quay phim trên chiến trường tỉnh Quảng Đà. Cuộc sống của ông hết sức nguy hiểm và phải chịu đựng sự thiếu thốn mọi điều. Ông đã dành rất nhiều tâm huyết vào công việc mặc cho điều kiện sinh hoạt khó khăn, bệnh tật, bom đạn, đến mức khi đã xong việc, tuy rất ốm yếu và cân nặng còn 42 kg, ông đã tự lên đường về miền Bắc mang theo 27 hộp phim âm bản mà ông đã quay tại miền Nam, sau đó phải vào điều trị suốt ba tháng liên tiếp. Dù vậy, nhiều người khi đó đã nghi ngờ ông "lừa dối", không phải là người quay phim, biên kịch, đạo diễn cho những thước phim ông quay. Việc tráng phim khi đó đã gặp nhiều khó khăn do đây là phim của Tây Đức, vốn không tráng được với kĩ thuật hiện thời. Tuy nhiên, nhà quay phim Lương Kế Đoàn đã sáng tạo ra một cách tráng phim khác cho cuốn phim, tạo nên hiệu đặc biệt cho bộ phim và đã được đạo diễn điện ảnh nổi tiếng Liên Xô Roman Karmen khen ngợi. Ông đã rất vất vả trong vài tháng sau đó để tự mình hoàn thành việc dựng phim thành một tác phẩm hoàn chỉnh và cũng là đầu tay của ông: Những người dân quê tôi. Bộ phim sau này đã được trao giải Bồ câu Bạc tại Liên hoan phim tài liệu quốc tế Leipzig (DOK Leipzig) năm 1970.

Sau khi trở về công tác tại Trường Điện ảnh Việt Nam từ tháng 8 năm 1970, đến năm 1972 Trần Văn Thủy tiếp tục đi Liên Xô để học đạo diễn điện ảnh ở trường Điện ảnh Quốc gia Toàn Liên Bang ở Moskva, dưới sự hướng dẫn của Roman Karmen, người trước đó từng trao giải cho đạo diễn với bộ phim Những người dân quê tôi vào năm 1970 tại DOK Leipzig. Khi ông mới đến phỏng vấn, vị đạo diễn này dành lời đánh giá cao phim Những người dân quê tôi, cũng như đặc cách cho ông làm sinh viên của trường, bất chấp sự phản đối từ những người khác, và sau này ông đã ủng hộ những khát vọng nghề nghiệp của Trần Văn Thủy một cách nhiệt tình.

Dưới sự chỉ dẫn và hỗ trợ về phương tiện của thầy Karmen, ông đã thực hiện bộ phim Ở đó, nơi mà chúng tôi đã sống (cần thêm tên gốc tiếng Nga) khi đi thực tập ở Siberia. Tuy chỉ là bài tập năm thứ hai, bộ phim đã được trao giải Hoa cẩm chướng đỏ bởi nhà trường. Ông sau đó đã tốt nghiệp trường loại xuất sắc và về Việt Nam sớm hơn một năm do không phải làm phim tốt nghiệp.

Tháng 9 năm 1977, ông trở về Việt Nam, làm việc tại hãng phim Tài liệu Trung ương thuộc Bộ Văn hóa, ngoài ra cũng có những giai đoạn sống và làm việc ở nước ngoài.

Trong thời gian này, ông đã được giao thực hiện bộ phim tài liệu về xung đột (sau này là chiến tranh) biên giới Việt Nam – Trung Quốc năm 1979 mang tên Phản bội. Bộ phim này dài 9 cuốn (90 phút), vào thời điểm đó được nhiều người xem là khó làm và khó hấp dẫn người xem. Việc thực hiện bộ phim có được sự hỗ trợ nhiệt tình từ Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch. Thời điểm bộ phim hoàn thành, Xưởng phim Tài liệu Khoa học Trung ương chưa đưa ra hoặc một quyết định gì cụ thể về bộ phim, tuy nhiên Nguyễn Cơ Thạch sau khi được mời xem phim đã khen ngợi bộ phim "hấp dẫn" dù khó làm. Mặt hình thức thể hiện của bộ phim từng bị cho là bắt chước cách làm phim của dự án phim tài liệu lớn, dài 4 tập bởi hai đạo diễn Đông Đức Walter Heynowski và Gerhard Scheumann Phi công mặc quần áo ngủ. Dù vậy, chính hai đạo diễn này khi xem bộ phim đã phát biểu rằng:

Phản bội không hề bắt chước thủ pháp của Phi công mặc quần áo ngủ. Phản bội có cách làm rất thích hợp với đề tài, hơn nữa, tôi muốn nói một điều quan trọng rằng thủ pháp không phải là tài sản của riêng ai

Sau khi công chiếu, bộ phim đã được đem đi tham dự nhiều liên hoan phim quốc tế. Bộ phim cũng tạo nên ngoại lệ tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 5 (1980). Theo quy chế của liên hoan, chỉ có duy nhất một giải Bông sen vàng được trao cho một bộ phim. Ai cũng nghĩ giải này sẽ được trao cho bộ phim tài liệu của Bùi Đình Hạc Nguyễn Ái Quốc đến với Lê Nin, nhưng sự đón nhận tích cực của người xem với Phản bội khi đó đã khiến ban giám khảo quyết định trao cả hai giải Bông sen vàng cho cả hai tác phẩm. Sau này, đây được coi là bộ phim tài liệu dài nhất và hấp dẫn nhất của lịch sử phim tài liệu chính luận Việt Nam.

1982–1987: Thành công vang dội với Hà Nội trong mắt ai và Chuyện tử tế

Sau thành công lớn với Phản bội, cả năm 1981 ông đã không có hoạt động nghệ thuật mới. Đến năm 1982, Trần Văn Thủy được cấp trên giao làm đạo diễn cho một bộ phim tài liệu về Hà Nội mang tên Hà Nội năm cửa ô. Sau khi đọc kịch bản được duyệt, do Đào Trọng Khánh chấp bút, ông đã quyết định sửa lại hoàn toàn thành một nội dung khác sau khi tìm hiểu thực tế đời sống xã hội lúc bấy giờ. Thông qua các nhân vật và câu chuyện lịch sử của thành phố trong quá khứ, ông đã dần tạo nên nội dung cho bộ phim. Phim cũng có xuất hiện của những người đương thời là nghệ sĩ guitar mù Văn Vượng và họa sĩ Bùi Xuân Phái, với các cảnh quay được thực hiện xung quanh thành phố thời bao cấp. Khác với phong cách chính luận của các bộ phim tài liệu khi đó, Hà Nội trong mắt ai khắc họa nên một thủ đô mang "âm hưởng tha thiết, trong sáng và có chút ngậm ngùi từ tình yêu dành cho nó [...] với vẻ đẹp về chiều sâu tư tưởng, về cách trị nước yên dân trong quá khứ".

Sau khi hoàn thành, Hà Nội trong mắt ai đã sớm vấp phải rắc rối của các cơ quan kiểm duyệt khi đó. Bộ phim bị cho là "mượn chuyện xưa để nói chuyện nay", đụng chạm tới quan chức và bị một số lãnh đạo trong lĩnh vực tư tưởng văn hóa cho là "có vấn đề". Trong văn bản của Đại hội Hội Điện ảnh lần thứ 2 soạn trước khi diễn ra đại hội, bộ phim của ông đã bị "kết tội" với ba ý gồm phim là do "thế lực thù địch xúi bẩy"; "dạy Đảng cầm quyền"; "không đi theo đường lối của Đảng [...] gieo rắc vào quần chúng những hoài nghi bi quan và tiêu cực". Tuy không có một văn bản nào chính thức, nhưng bộ phim đã bị cấm chiếu, dù có sự can thiệp của một số chính khách, học giả đương thời như Phạm Văn Đồng, Nguyên Văn Linh, Hoàng Xuân Hãn,... Trong thời gian này, ông cũng làm tiếp một bộ phim khác mang tên Chuyện tử tế, bất chấp sự ngăn cản từ gia đình. Khác với tác phẩm trước, lần này bộ phim đi sau vào những thân phận cơ cực của những người nghèo khổ. Bộ phim được ông hoàn thành vào năm 1985, trong hoàn cảnh gia đình rất khó khăn và bị công an chính quyền theo dõi nhưng sớm sau đó cũng chung số phận với Hà Nội trong mắt ai khi không thể tới được công chúng.

Với Hà Nội trong mắt ai, Chuyện tử tế..., khác với phim tài liệu mang tính tuyên truyền trước đó, tác giả đã bộc lộ quan điểm riêng. Lần đầu tiên người ta được nghe những lời nói thật về nhân tình thế thái.
Đó chính là thiên chức thiêng liêng của người làm phim tài liệu mà trước đó người ta ít thấy. Trần Văn thủy, bằng lòng dũng cảm, chính trực của một nghệ sĩ đã vượt thoát khỏi dàn đồng ca mà cất lên tiếng nói thống thiết của nhân dân.

Nguyễn Thước,

Năm 1987, sau khi Việt Nam bước vào giai đoạn Đổi Mới, Trần Văn Thủy đã được Nguyễn Văn Linh ủng hộ bộ phim Hà Nội trong mắt ai, sau đó ông đã cho tập hợp những cán bộ quản lý văn hóa văn nghệ, chủ tịch, tổng thư ký các hội văn học nghệ thuật cùng xem phim để cho phiếu chiếu hay không chiếu phim và tất cả mọi người đều thông qua việc chiếu phim. Cùng lúc này, Nguyễn Văn Linh cũng gặp riêng Trần Văn Thủy, đề nghị ông làm tiếp phần 2 của phim tài liệu này. Vì vậy mà cả hai tác phẩm vốn nằm kho từ lâu đã có dịp được ra mắt cùng một lúc. Thời điểm mới ra mắt vào 1987, cả hai tác phẩm đã được khán giả đón nhận nồng nhiệt. Các buổi chiếu rạp của bộ phim tại Hà Nộluôn trong tình trạng kín chỗ, người dân thậm chí phải xếp hàng để mua vé xem tác phẩm tài liệu về Hà Nội này. Đây được xem là sự kiện chưa từng có đối với thể loại phim tài liệu sản xuất trong nước, vốn ít được quan tâm và thường chỉ chiếu kèm phim truyện hoặc chiếu miễn phí.

Hà Nội trong mắt ai về sau đã được công chiếu lại hàng ngàn lần và đoạt giải Bông sen vàng hạng mục Phim tài liệu cũng như nhiều hạng mục khác như biên kịch, đạo diễn, quay phim tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 8 năm 1988, trong khi đó Chuyện tử tế cũng đã đoạt giải Bồ câu vàng tại Liên hoan phim tài liệu quốc tế Leizpig vào năm 1988, bất chấp việc phim từng bị chính quyền Việt Nam ngăn không cho chiếu tại nước ngoài.

Nhiều khán giả và báo chí nước ngoài đã gọi Chuyện tử tế là "một quả bom đến từ Việt Nam nổ tung ở thành phố Leizpig". Cả hai bộ phim cho đến nhiều thập kỷ sau đó vẫn được cho là còn giữ nguyên tính thời sự, là bộ đôi tác phẩm thành công nhất và nổi tiếng nhất của đạo diễn Trần Văn Thủy. Riêng đối với Chuyện tử tế, phim đã được chiếu tại vô số liên hoan phim khác nhau trên thế giới, tạo nên một lượng tín đồ người xem từ quốc tế cũng như người Việt hải ngoại và được nhiều đài truyền hình từ các nước mua bản quyền về chiếu. Đến năm 2008, Chuyện tử tế được chọn chiếu tại Liên hoan phim Viennale của Áo trong chương trình vinh danh những nhân vật đặc biệt và lịch sử điện ảnh có tên "Lessions and lesions: Vietnam".

Sau này, cả hai bộ phim đã đem về cho ông giải thưởng Bùi Xuân Phái – Vì tình yêu Hà Nội vào năm 2022.

1988–nay: Viết sách và làm phim

Vào năm 1989, ông đã được mời làm thành viên Ban giám khảo liên hoan phim DOK Leipzig năm 1989. Sau sự nổi tiếng của Chuyện tử tế, ông đã được nhiều hãng phim, đài truyền hình đặt hàng làm phim. Năm 1992, ông nhận lời mời hợp tác với đài NHK (Nhật Bản) để làm một bộ phim tài liệu về con người Việt Nam mang tên Có một làng quê. Ông đã về làng gốm Phù Lãng, tỉnh Bắc Ninh để thực hiện phim. Trong quá trình ghi hình, ông đã được nhà đài cho thuê trực thăng để quay phim. Bộ phim được hoàn thành vào năm 1994 và công chiếu trên truyền hình cùng năm.

Trong giai đoạn cuối thập niên 90, ông đã thực hiện hai dự án phim lớn, lấy chủ đề xoay quanh thân phận con người thời hậu chiến. Năm 1996, ông đã thực hiện một bộ phim nữa nói về đề tài cuộc sống của gia đình lính Việt Nam thời hậu chiến Chuyện từ góc công viên. Khác với những bộ phim tài liệu trước đó có sử dụng lời bình, bộ phim này ông đã không sử dụng lời bình, không có nhạc – là phương pháp làm phim tài liệu hiện đại vốn còn rất sơ khai tại Việt nam khi ấy. Năm 1998, vào đúng ngày tưởng niệm 30 năm cuộc thảm sát Mỹ Lai, ông đã xuất xưởng bộ phim tài liệu dài 32 phút có tên Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai, với nhân vật chính là một cựu chiến binh người Mỹ Mike Boehm luôn cố gắng đem đến tiếng vĩ cầm cho người dân sinh sống nơi đây và nhưng người đã khuất. Bộ phim này đã đạt nhiều giải thưởng lớn ở cả trong nước và quốc tế, trong đó có giải phim ngắn hay nhất tại Liên hoan phim châu Á-Thái Bình Dương lần thứ 43 (1999) và giải Bông sen bạc Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 12 cùng năm, cũng như đem về cho Trần Văn Thủy giải "Đạo diên xuất sắc" thứ hai của Liên hoan phim Việt Nam. Phim đã được thí điểm và sau đó là chính thức đưa vào chương trình giảng dạy dưới dạng chuyện kể của các học sinh lớp 5 trên khắp Việt Nam.

Từ năm 1989 – 1990, ông và ê-kíp đã đi phỏng vấn, khảo sát và nghiên cứu về cộng đồng người Việt ở các nước Tây Âu bằng camera ghi hình. Đến năm 2002, sau khi nghỉ hưu vào năm 2001, Viện William Joiner Center (WJC) thuộc Trường Đại học Massachusetts Boston đã có lời ngỏ mời Trần Văn Thủy sang Mỹ tham gia chương trình "Nghiên cứu về cộng đồng người Việt". Sau hai lời mời, ông đã quyết định sang Mỹ trong sáu tháng và tại đây ông được tiếp xúc với nhiều hoàn cảnh, bị ám ảnh bởi những thân phận phải đi tha hương sau 1975 và từ đó dành toàn bộ công sức vào chương trình mà ông tham gia và làm công trình nghiên cứu. Trong quá trình sáng tác, ông đã đi phỏng vấn những người bạn văn chương, tri thức để phỏng vấn và trò chuyện cởi mở về cuộc sống và suy nghĩ của người Việt tại Mỹ. Vào năm 2003, sau khi hoàn thành xong bản thảo nghiên cứu dài trên 200 trang, hai tuần trước khi về nước, Trần Văn Thủy đã có dịp gặp nhà văn Nguyên Ngọc và được ông thúc giục in công trình thành sách và cùng năm, cuốn sách đầu tay của ông mang tên Nếu đi hết biển đã ra đời. Cuốn sách được in ở California sau khi phát hành gây nên tranh cãi phản ứng dữ dội trong cộng đồng người Việt ở Mỹ và sự không công nhận từ chính quyền Việt Nam. Nếu đi hết biển sau đó được tiếp tục tái bản tại Mỹ một lần nữa vào năm 2004. Cuốn sách này đã không được phổ biến tại Việt Nam; cũng từng có nhà xuất bản tại Việt Nam muốn in sách ra nhưng được Trần Văn Thủy yêu cầu phải giữ "đúng từng dấu chấm, dấu phẩy".

Vào ngày 20 tháng 5 năm 2013, ông và đồng tác giả Lê Thanh Dũng đã ra mắt cuốn hồi ký dài 29 chương, 480 trang về cuộc đời ông mang tên Chuyện nghề của Thủy, do Nhà xuất bản Hội nhà văn và Công ty sách Phương Nam ấn hành. Ý định viết cuốn sách này khởi đầu từ việc hai chuyên gia người Mỹ là Michael Ronov và Dean Wilson sang phỏng vấn ông để viết một bài luận với tựa đề "Tran Van Thuy's Story of Kindness: Spirituality and Political Discourse"; ông cùng Lê Thanh Dũng sau đó đã dành ra suốt 10 tháng tiến hành sắp xếp lại các thông tin mà ông đã nói với hai học giả và bổ sung thêm những điều chưa kể. Trong cuốn sách cũng có một số chương của Nếu đi hết biển mà ông đưa vào. Các buổi ra mắt sách được tổ chức trên khắp cả nước và thu hút nhiều người tham gia, đi qua lần lượt năm tỉnh, thành phố lớn là Thành phố Hồ Chí Minh, Nha Trang, Đà Nẵng, Huế và Hà Nội. Trước đó, ý tưởng cho ra đời cuốn sách đã nảy ra từ sự kiện một tác giả người Mỹ sang Việt Nam để tìm hiểu về ông và bộ phim tài liệu Chuyện tử tế của ông. Trần Văn Thủy là người kể lại, còn Lê Thanh Dũng soạn thành sách. Cuốn sách đã có được sự đón nhận và phê bình tích cực từ độc giả sau đó đã được trao giải "Phát hiện mới" tại Giải Sách hay năm 2013 và được tái bản lại nhiều lần. Lê Thanh Dũng đã chuyển ngữ cuốn sách sang tiếng Anh với tựa đề In Whose Eyes, do nhà xuất bản Đại học Massachusetts ấn hành vào năm 2016.

Cùng thời điểm bản tiếng anh của Chuyện nghề của Thủy được in tại Mỹ, ông cũng cho ấn hành cuốn sách với tựa Trong đống tro tàn, một cuốn tạp bút gồm 16 tiểu luận dài 430 trang, bàn luận về những vấn đề chính trị và những câu chuyện có thật về thân phận con người. Cuốn sách do nhà xuất bản Người Việt Books ấn hành.

Ngoài vai trò đạo diễn, ông cũng là biên kịch của nhiều bộ phim tài liệu khác nhau.

Năm 2023, bộ phim tài liệu Mẹ ngóng con về do Trần Văn Thủy lập ý tưởng và bố cục đã được công chiếu trong chương trình VTV Đặc biệt dịp Tết của Đài Truyền hình Việt Nam. Ông có tham gia cùng đoàn phim và đã sang nhiều nước châu Âu theo đoàn phim trong quá trình phim được thực hiện.

Phong cách sáng tác và quan điểm

Bất kỳ một sản phẩm văn hóa nào không có tư tưởng thì không nên gọi là tác phẩm. Còn một tác phẩm rời xa thân phận con người không bao giờ có thể thành kiệt tác.

Cái xứ mình có quá nhiều chuyện hay, không phải đóng diễn, bịa đặt. Tôi vẫn thường nói với các học trò của tôi rằng, cái dở nhất của người làm phim tài liệu chúng ta là cuộc đời vốn thật thì ta làm thành giả. Bình thường cuộc đời rất hồn nhiên, ta mang phương tiện, máy móc... đến, hô bật đèn lên, bấm máy đi... thế là tất cả mọi thứ "chết cứng" hết cả lại, nó không thật nữa.

Trần Văn Thủy

Trong các tác phẩm điện ảnh của mình, Trần Văn Thủy đều hướng tới con người xoáy sâu vào tâm tư, số phận cá nhân của họ. Đối với ông, điểm xuất phát của những bộ phim tài liệu ông làm là lòng yêu nước; ông luôn đề cao "sự thật" và "con người" trong tư tưởng và trong cả những bộ phim tài liệu của mình. Ông chú trọng vào nỗi đau và khát vọng của dân chúng, cũng như luôn dành một sự quan tâm đặc biệt về cách mà các tác phẩm nghệ thuật phản ánh hiện thực xã hội. Cũng vì lối đi này, ông đã gặp phải cản trở từ các cấp cơ quan kiểm duyệt của chính quyền. Thậm chí, chỉ tính đến năm 2016, vẫn còn những bộ phim do ông thực hiện chưa được phép công chiếu rộng rãi ra công chúng.

Đạo diễn Trần Văn Thủy cho biết người gây ảnh hưởng đến sự nghiệp làm phim của ông là đạo diễn nổi tiếng người Liên Xô Roman Karmen. Tất cả các bộ phim ông từng thực hiện đầu là phim tài liệu, trong đó tự viết kịch bản và viết lời bình, mà theo ông là vì "có thể trình bày được cái gì mình nghĩ cho cuộc đời mình [...] lương tâm mình thanh thản và mình cảm thấy nó vui lòng". Trong một cuộc phỏng vấn, ông nhận định rằng "[phim tài liệu] phải truyền tải được một thông điệp gì đó về lẽ sống, về cách ứng xử, về bổn phận [...] lấy mục tiêu con người, xoay quanh con người". Ông tự nhận mình chưa bao giờ làm phim mang tính khoa trương, tụng ca. Đối với đạo diễn Trần Văn Thủy, bên cạnh "đúng và đủ", tính hấp dẫn của một tác phẩm phim tài liệu cũng được ông chú trọng và là "tiêu chí đầu tiên" của đạo diễn.

Ông luôn dành một sự quan tâm nhất định và quan điểm trực diện về chính trị, ở lĩnh vực điện ảnh đã có thể thấy rõ qua những bộ phim ông làm về đời sống xã hội Việt Nam, điển hình là hai bộ phim tài liệu Hà Nội trong mắt ai và Chuyện tử tế. Ở lĩnh vực văn chương, cuốn sách đầu tay đầu tay của ông Nếu đi hết biển có nói về vấn đề hòa hợp dân tộc Việt Nam, viết về những câu chuyện và phỏng vấn các văn nghệ sĩ, giới tri thức tại hải ngoại, trong số đó có những người theo chủ nghĩa chống Cộng. Cuốn sách từng bị phê phán cũng vì đưa ra một cái nhìn trực diện vào vấn đề nhạy cảm ít ai muốn nhắc đến. Lối khai thác này cũng được áp dụng tương tự với cuốn hồi ký về cuộc đời ông Chuyện nghề của Thủy xuất bản một thập kỷ sau đó.

Đánh giá

Những người làm phim như Thủy là những người đặc biệt nhất, can đảm nhất. Có thể nói không ngần ngại rằng anh là người làm phim tài liệu chính luận giỏi nhất nước ta. Trần Văn Thủy có một cái gì đó hơi giống Trịnh Công Sơn, bởi sự hòa quyện tuyệt vời giữa hình ảnh và lời bình, nâng giá trị của phim tư liệu lên rất nhiều...

Nguyên Ngọc,

Trong giới phim tài liệu Việt Nam, Trần Văn Thủy đã trở thành "một cây đa, cây đề" và được mệnh danh là "đạo diễn phim tài liệu số một của Việt Nam" và là "Francis Coppola của Việt Nam".

Tác phẩm

Năm	Phim	Vai trò			Hãng sản xuất	Ghi chú	Tham khảo
		Đạo diễn	Biên kịch	Quay phim
1968	Những người dân quê tôi				Trường Điện ảnh Việt Nam	bộ phim đầu tay, quay ở chiến trường Quảng Đà; có sự đóng góp của liệt sĩ Tý (bút danh Triều Phương), sau này được Trần Văn Thủy đưa lên làm đồng tác giả bộ phim
1977	Nơi chúng tôi đã sống				Trường Đại học Điện ảnh Moskva	quay tại Liên Xô
1979	Phản bội					phim nói về Chiến tranh biên giới Việt-Trung 1979; hiện các bản phim hoàn toàn không thể tìm thấy và được cho là bị "giấu đi" vì lý do chính trị sau đó
1982	Hà Nội trong mắt ai					cùng công chiếu năm 1987; cả hai bộ phim đều được quay dưới định dạng phim 35mm Chuyện tử tế được xem là tập 2 của Hà Nội trong mắt ai
1985	Chuyện tử tế
1986	Có hai câu tục ngữ					phim thực hiện ở Liên Xô
1989-1990	Thầy mù xem voi					phim được thực hiện ở một số nước Tây Âu; gồm 2 tập
1993-1994	Một cõi tâm linh					phim làm cho kênh Channel Four (Vương quốc Anh)
1994	Có một làng quê
1996	Chuyện từ góc công viên
1998	Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai
1999	Nam Retour sur image					tham gia vào quá trình chỉ đạo phim. Do Quak Production (Pháp) sản xuất
2003	Chuyện từ một góc phố nhỏ
2006-2007	Mạn đàm về người Man Di hiện đại					phim nói về nhà báo Nguyễn Văn Vĩnh, dài 4 tập với tổng thời lượng 215 phút
2015	Alexander Yersin					đồng đạo diễn Đào Thanh Tùng và Nguyễn Sĩ Bằng
2023	Mẹ ngóng con về				Đài Truyền hình Việt Nam	chiếu trong chương trình VTV Đặc biệt; phim do ông lên ý tưởng, đề tài

• Phiên chợ tình, 1992
• Hải Hậu—Một Vùng Quê Văn Hoá, 1998.
• Huế—Những di tích xưa, 1999
• Huế—Lịch sử, 1999
• Huế—Văn Hóa, 1999
• Giáo sư Hoàng Minh Giám, 2000.
• Nhà thờ Phát Diệm, 2001
• Lời Của Đá, 2004
• Vọng khúc ngàn năm (3 tập), 2011

Kịch bản

• Nhà Giáo Nguyễn Lân, 2001

Phim có sự hợp tác của Trần Văn Thủy

• The Vietnam Peace (tham gia với tư cách cộng tác viên của Đài ABC Úc), 1991

Sách

• Nếu Đi Hết Biển, 2003
• Chuyện Nghề Của Thủy (viết với Lê Thanh Dũng), 2013.
• In Whose Eyes (bản dịch Anh ngữ của Chuyện Nghề Của Thủy), 2016
• Trong Đống Tro Tàn (16 tiểu luận), 2016

Vinh danh

Năm 2001, ông đã được xét tặng danh hiệu Nghệ sĩ nhân dân.

Tháng 5 năm 2003, tại Hội thảo điện ảnh tài liệu Quốc tế The Robert Flaherty tổ chức ở Thành phố New York, ông cùng đạo diễn người Nhật Bản Toshimoto (check tên) đã được vinh danh là "Chứng nhân của thế giới" ("Witnessing the World"). Ông cũng từng được ghi tên vào cuốn "Từ điển danh nhân" (check thông tin) của Nhật Bản.

Năm 2021, Trần Văn Thủy cùng Nghệ sĩ nhân dân Đào Trọng Khánh đã được đề cử xét tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh ở lĩnh vực phim điện ảnh, phim truyền hình, tuy nhiên ông đã không thông qua sự đồng thuận của hội đồng xét duyệt. Cụm tác phẩm trong hồ sơ của đạo diễn, gồm Phản bội, Chuyện tử tế, Hà Nội trong mắt ai, Chuyện từ góc công viên và Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai, đã không tích đủ 80% số phiếu đồng ý từ các thành viên Hội đồng chuyên ngành cấp Nhà nước, gây nên những ý kiến trái chiều từ người trong nghề và dư luận. Theo tiết lộ của Trần Văn Thủy, lý do cho việc ông không thông qua sự đồng thuận của hội đồng là vì một bức thư của đạo diễn phim khoa học Nguyễn Lương Đức gửi đến Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch từ trước đó, cáo buộc bộ phim Phản bội do ông thực hiện lấy nguyên xi từ bản gốc của phim Liên Xô và chỉ lồng tiếng thuyết minh vào. Việc bộ phim là một tác phẩm nói về chiến tranh biên giới cũng được cho là lý do khiến cơ quan thẩm quyền bị rơi vào thế khó xử vì sẽ bị Trung Quốc phản đối nếu trao giải cho ông nhờ cụm những tác phẩm này.

Vào năm 2022, nhân kỷ niệm 40 năm ngày bộ phim tài liệu Hà Nội trong mắt ai ra đời, ông đã được trao giải Bùi Xuân Phái – Vì tình yêu Hà Nội nhờ những cống hiến suốt đời của ông cho hai ông, trong đó có hai tác phẩm tiêu biểu là Hà Nội trong mắt ai và Chuyện tử tế.

Giải thưởng điện ảnh

Năm	Giải thưởng	Hạng mục	Đề cử	Kết quả	Tham khảo
1970	DOK Leipzig	Phim tài liệu	Những người dân quê tôi	Bồ câu bạc
1973	Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 2			Bông sen bạc
1975	Liên hoan phim Trường Đại học Điện ảnh Moskva		Nơi chúng tôi đã sống	Hoa cẩm chướng đỏ
1980	Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 5		Phản bội	Bông sen vàng
		Đạo diễn xuất sắc	Trần Văn Thủy	Đoạt giải
1988	Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 8	Phim tài liệu	Hà Nội trong mắt ai	Bông sen vàng
		Đạo diễn xuất sắc	Trần Văn Thủy	Đoạt giải
		Biên kịch xuất sắc	Đào Trọng Khánh	Đoạt giải
1997	Giải thưởng Hội điện ảnh Việt Nam 1996	Phim tài liệu	Chuyện từ góc công viên	Giải A
1999	Liên hoan phim châu Á-Thái Bình Dương lần thứ 43	Phim ngắn xuất sắc	Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai	Đoạt giải
	Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 12	Phim tài liệu		Bông sen bạc
		Đạo diễn xuất sắc	Trần Văn Thủy	Đoạt giải

Đời tư

Trần Văn Thủy đã kết hôn và lập gia đình với NSƯT Thủy Hằng. Ông có hai người con: một người con trai cả là họa sĩ Trần Nhật Thăng, sinh năm 1972 và con gái là doanh nhân và nhà từ thiện. Trước đó, chuyện hôn nhân của hai người từng bị phía gia đình Thủy Hằng phản đối vì lo ngại sức khỏe của Trần Văn Thủy sau khi vừa từ miền Nam trở về. Sau khi kết hôn, cả hai đã đến ở nhờ nhà bạn và tại cơ quan một thời gian, trước khi tích cóp đủ tiền mua một căn phòng nhỏ ở làng Ngọc Hà. Lúc đạo diễn Trần Văn Thủy trở nên nổi tiếng, vợ chồng ông đã nỗ lực mua lại được căn nhà tại số 52 Hàng Bún từ nhà thơ Phan Vũ. Căn nhà này về sau do con trai ông tiếp quản. Tính đến năm 2022, vợ chồng ông đang sống tại một ngôi nhà nằm trong một con ngõ nhỏ trên đường Hoàng Hoa Thám. Ngôi nhà này được xây dựng bằng số tiền ông có được từ các dự án phim với nước ngoài ông từng làm.

Hoạt động từ thiện

Bên cạnh hoạt động điện ảnh, đạo diễn Trần Văn Thủy cũng được biết đến với những hoạt động từ thiện cho nhiều học sinh nghèo, cháu bé tật nguyền, nạn nhân của chất độc da cam. Ông đã cấp học bổng cho những học sinh nghèo và giúp những em bé bị tật nguyền lên thành phố chữa trị. Ở quê nhà Nam Định, thông qua một số tổ chức như "Các bạn của Trần Văn Thủy", ông đã đóng góp xây dựng nhiều công trình quan trọng cho khu vực như trường học, mở rộng đường xá, lập mộ tổ, xây nhà văn hóa,... Ông từng giúp xây dựng một trường học tại quê hương với trị giá 420 triệu đồng.

Nguồn

• Trần Trọng Đăng Đàn (2010). Điện ảnh Việt Nam, Tập 1: Lịch sử - tác phẩm - nghệ sĩ điện ảnh Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến 1975. Điện ảnh Việt Nam: Lịch sử, tác phẩm, nghệ sĩ, Lý luận, phê bình, nghiên cứu. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh. ISBN 9786045800201. OCLC 1023455622. Truy cập ngày 20 tháng 4 năm 2023.
• Nguyễn Thị Hồng Ngát (2005). Lịch sử điện ảnh Việt Nam, Tập 2. Cục Điện ảnh. OCLC 53129383. Bản gốc lưu trữ ngày 12 tháng 5 năm 2022. Truy cập ngày 4 tháng 8 năm 2022.
• Nhiều tác giả (2010). Chiến tranh Việt Nam nhìn từ phía bên kia. Nhà xuất bản Dân trí. OCLC 746784920. Truy cập ngày 2 tháng 5 năm 2023.
• Phạm Phú Minh (7 tháng 2 năm 2017). “Trong Đống Tro Tàn - Trần Văn Thủy”. Người Việt. Truy cập ngày 2 tháng 5 năm 2023.
• Bộ Văn hóa Thông tin (1999). Văn hóa nghệ thuật, Số phát hành 178. Hà Nội: Bộ văn hóa thông tin. OCLC 985719601. Bản gốc lưu trữ ngày 25 tháng 1 năm 2022. Truy cập ngày 19 tháng 2 năm 2022.
• Tambling, Jeremy (29 tháng 10 năm 2022). The Palgrave Encyclopedia of Urban Literary Studies [Bách khoa toàn thư nghiên cứu văn học thành thị Palgrave] (bằng tiếng Anh). Springer Nature. ISBN 978-3-319-62419-8. OCLC 1156352927.
• MacDonald, Scott; Zimmermann, Patricia R.; Tulke, Julia (2 tháng 3 năm 2021). Flash Flaherty: Tales from a Film Seminar (bằng tiếng Anh). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-05399-2. OCLC 1196820126.
• Ngô Phương Lan (1998). Đồng hành với màn ảnh: tiểu luận, phê bình điện ảnh. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn hóa thông tin. OCLC 606352645.
• Bộ Vǎn hoá Thông tin (1999). 20 nǎm xây dựng Hải Hậu điển hình vǎn hoá huyện. Bộ Vǎn hoá Thông tin tỉnh Nam Định. OCLC 50483428. Truy cập ngày 6 tháng 5 năm 2023.

Liên kết ngoài

• Các công trình liên quan hoặc của Trần Văn Thủy trên các thư viện của thư mục (WorldCat)