Xem mã nguồn của Hợp ngữ

{{Infobox programming language
| name =               <!-- otherwise defaults to {{PAGENAME}} -->
| logo =               <!-- (filename) -->
| logo caption = 
| screenshot = File:Motorola 6800 Assembly Language.png
| screenshot caption = Danh sách Hợp ngữ Motorola MC6800, cho thấy hợp ngữ thời đầu và hình thức kết hợp
| paradigm = [[Lập trình bắt buộc|Bắt buộc]], [[Lập trình phi cấu trúc|Phi cấu trúc]]
| family = 
| designer =           <!-- or: | designers = -->
| developer =          <!-- or: | developers = -->
| released = {{start date and age|1949}}
| latest release version = 
| latest release date =     <!-- {{start date and age|YYYY|MM|DD|df=yes/no}} -->
| latest preview version = 
| latest preview date =     <!-- {{start date and age|YYYY|MM|DD|df=yes/no}} -->
| typing = 
| scope = 
| programming language = 
| discontinued = 
| platform = 
| operating system = 
| license = 
| file ext = 
| file format =        <!-- or: | file formats = -->
| website =            <!-- {{url|www.example.com}} -->
| implementations = 
| dialects = 
| influenced by = 
| influenced = 
}}

Trong [[lập trình máy tính]], '''Hợp ngữ''' (hay '''assembly'''<ref name="ASM14">{{chú thích web|url=https://www.ibm.com/support/knowledgecenter/SSLTBW_2.1.0/com.ibm.zos.v2r1.asma400/asmr102112.htm|title=Assembler language}}</ref>) thường được viết tắt là '''asm''' là bất kỳ [[Ngôn ngữ lập trình bậc thấp|ngôn ngữ lập trình cấp thấp]] nào có sự tương ứng rất mạnh giữa các tập lệnh trong ngôn ngữ và tập lệnh mã máy của [[Kiến trúc máy tính|kiến trúc]].<ref>{{chú thích sách|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015000480718;view=2up;seq=6|title=Programming the IBM 1401|author1=James Saxon|author2=William Plette|publisher=Prentice-Hall|year=1962|lccn=62-20615|via=HathiTrust}} [use of the term ''assembly program'']</ref> Bởi vì hợp ngữ phụ thuộc vào tập lệnh mã máy, mỗi [[trình biên dịch]] có hợp ngữ riêng được thiết kế cho chính xác một kiến trúc máy tính cụ thể. Hợp ngữ cũng có thể được gọi là [[Ngôn ngữ máy|mã máy]] tượng trưng (''symbolic machine code)''.<ref>{{chú thích web|url=http://web.cse.ohio-state.edu/~sivilotti.1/teaching/3903.recent/lectures/lecture14.pdf|title=Assembly: Review – The Ohio State University|date=2016}}</ref><ref>{{chú thích web|url=https://dl.acm.org/citation.cfm?id=3125846|title=Assembly Language For Students|author=B. Archer|quote=Assembly language may also be called symbolic machine code.}}</ref>

Mã hợp ngữ được chuyển đổi thành mã máy thực thi bằng một chương trình được gọi là ''[[Hợp ngữ#Trình hợp dịch (Assembler)|assembler]]''. Quá trình chuyển đổi được gọi là ''assembling''. Hợp ngữ thường có một câu lệnh trên một lệnh máy (1:1), nhưng các [[Comment (lập trình máy tính)|comment]] và các câu lệnh là chỉ thị trình biên dịch,<ref name="A.DIR2">{{chú thích web|url=http://www.bixoft.nl/english/opcd00.htm|title=High Level Assembler – Opcodes overview, Assembler Directives}}</ref> macros,<ref name="ASM14"/><ref>{{chú thích web|url=https://www.ibm.com/support/knowledgecenter/en/SSLTBW_2.1.0/com.ibm.zos.v2r1.asma400/asmr102115.htm|title=Macro instructions}}</ref> và các [[Nhãn (khoa học máy tính)|nhãn]] chương trình và [[địa chỉ bộ nhớ]] cũng được hỗ trợ

Mỗi một hợp ngữ là dành riêng cho một kiến trúc máy tính cụ thể và đôi khi cho một [[hệ điều hành]].<ref>System calls often vary, e.g. for [[OS/360 and successors|MVS]] vs. [[DOS/360 and successors|VSE]] vs. VM/CMS; the binary/executable formats for different operating systems may also vary. {{chú thích web|url=https://stackoverflow.com/questions/6859348/how-do-assembly-languages-depend-on-operating-systems|title=How do assembly languages depend on operating systems?}}</ref> Tuy nhiên, một số hợp ngữ không cung cấp [[Cú pháp câu lệnh|cú pháp]] riêng cho lời gọi hệ điều hành, và hầu hết các hợp ngữ có thể được sử dụng phổ biến với bất kỳ hệ điều hành nào, vì ngôn ngữ này cung cấp quyền truy cập vào tất cả các khả năng thực sự của [[CPU|bộ xử lý]], theo đó tất cả các cơ chế [[Lời gọi hệ thống|gọi hệ thống]] đều dừng lại. Trái ngược với hợp ngữ, hầu hết các [[ngôn ngữ lập trình bậc cao]] thường có khả năng di động trên nhiều kiến trúc nhưng yêu cầu [[Trình thông dịch|thông dịch]] hoặc [[biên dịch]], một công việc phức tạp hơn nhiều so với assembling.

Hợp ngữ đã từng được dùng rộng rãi trong tất cả các khía cạnh lập trình, nhưng ngày nay nó có xu hướng chỉ được dùng trong một số lãnh vực hẹp, chủ yếu để giao tiếp trực tiếp với [[phần cứng]] hoặc xử lý các vấn đề liên quan đến tốc độ cao điển hình như các [[Chương trình điều khiển|trình điều khiển thiết bị]], các [[hệ thống nhúng]] cấp thấp và các ứng dụng [[thời gian thực]].

== Cú pháp ==
Cách dùng các thuật nhớ (mnemonics) thân thiện để viết chương trình đã thay thế cách lập trình trực tiếp lên máy tính bằng mã máy dạng số (numeric machine code) - từng áp dụng cho những máy tính đầu tiên - vốn rất mệt nhọc, dễ gây lỗi và tốn nhiều thời giờ.

Hợp ngữ dùng một thuật nhớ ([[mnemonic]]) để thể hiện từng lệnh máy hoặc opcode cấp thấp, thường là mỗi [[thanh ghi]] kiến trúc, bit cờ... Nhiều thao tác yêu cầu một hoặc nhiều toán hạng để tạo thành một lệnh hoàn chỉnh. Hầu hết các [[trình hợp dịch]] cho phép các hằng số, thanh ghi và nhãn được đặt tên cho các vị trí chương trình và bộ nhớ và có thể tính toán các biểu thức cho toán hạng. Do đó, các [[lập trình viên]] được giải phóng khỏi các tính toán lặp đi lặp lại tẻ nhạt và các chương trình biên dịch chương trình dễ đọc hơn nhiều so với mã máy. Tùy thuộc vào kiến trúc, các yếu tố này cũng có thể được kết hợp cho các tập lệnh cụ thể hoặc chế độ địa chỉ bằng cách sử dụng offset hoặc dữ liệu khác cũng như địa chỉ cố định. Nhiều trình hợp dịch cung cấp các cơ chế bổ sung để tạo điều kiện phát triển chương trình, kiểm soát quá trình lắp ráp và hỗ trợ [[gỡ lỗi]].

== Thuật ngữ ==

* Một '''trình hợp dịch macro''' bao gồm một tập lệnh macro sao cho văn bản hợp ngữ (parameterized) được tham số hóa) có thể được biểu thị bằng một tên và tên đó có thể được sử dụng để chèn văn bản mở rộng vào mã khác.
* '''Trình hợp dịch đa nền tảng''' là một trình hợp dịch có thể hoạt động được trên hệ thống máy tính hoặc hệ điều hành (''hệ thống chủ'') thuộc loại khác với hệ thống mà mã kết quả sẽ chạy (''hệ thống đích''). Trình hợp dịch chéo tạo điều kiện phát triển các chương trình cho các hệ thống không có tài nguyên để hỗ trợ phát triển phần mềm, chẳng hạn như [[hệ thống nhúng]] hoặc [[vi điều khiển]]. Trong trường hợp này, mã đối tượng kết quả phải được chuyển đến hệ thống đích, thông qua [[bộ nhớ chỉ đọc]] (ROM, EPROM, v.v.), một lập trình viên (khi bộ nhớ chỉ đọc được tích hợp trong thiết bị, như trong vi điều khiển) hoặc liên kết dữ liệu bằng cách sử dụng bản sao chính xác từng bit của mã đối tượng hoặc biểu diễn dựa trên văn bản của mã đó (chẳng hạn như [[Motorola S-record]] hoặc [[Intel HEX]]).
* '''Trình hợp dịch bậc cao''' là một chương trình cung cấp các tóm tắt ngôn ngữ thường được liên kết với các ngôn ngữ bậc cao, chẳng hạn như các cấu trúc điều khiển nâng cao (IF/THEN/ELSE, DO CASE...) và các loại dữ liệu trừu tượng cấp cao, bao gồm cấu trúc/bản ghi, unions, [[Lớp (lập trình máy tính)|lớp]], và sets.
* Một '''vi hợp dịch''' là một chương trình giúp chuẩn bị một chương trình vi mô, được gọi là phần sụn, để kiểm soát hoạt động ở mức độ thấp của máy tính.
* '''Trình hợp dịch meta''' là một thuật ngữ được sử dụng trong một số vòng tròn cho "chương trình chấp nhận mô tả cú pháp và ngữ nghĩa của hợp ngữ và tạo trình biên dịch cho ngôn ngữ đó''."''<ref>[http://www.encyclopedia.com/doc/1O11-metaassembler.html (John Daintith, ed.) A Dictionary of Computing: "meta-assembler"]</ref>
* ''Assembly time'' là bước tính toán nơi trình biên dịch được chạy.

== Các khái niệm ==
=== Trình hợp dịch (Assembler) ===
Thông thường, một trình hợp dịch hiện đại tạo ra [[mã đối tượng]] (object code) bằng cách [[phiên dịch]] các lệnh hợp ngữ thành [[mã thực thi]] (opcodes) và phân tích các [[biểu danh]] (symbolic names) ứng với các vùng nhớ cùng các thực thể khác.<ref name="Salomon">David Salomon (1993). ''[http://www.davidsalomon.name/assem.advertis/asl.pdf Assemblers and Loaders]''</ref> Việc dùng các [[biểu danh]] để tham chiếu là một tính năng then chốt của các [[trình hợp dịch]], nó tiết kiệm một khối lượng lớn công việc tính toán và sửa đổi thủ công sau mỗi lần cải tiến ứng dụng. Hầu hết các trình hợp dịch đều hỗ trợ [[macro]] nhằm giúp cho việc thay thế một nhóm lệnh bằng một định danh ngắn gọn. Trong quá trình dịch, nhóm lệnh tương ứng sẽ được chèn trực tiếp vào vị trí macro thay vì một lời gọi [[hàm]] (subroutine).

Một số trình hợp dịch cũng có thể thực hiện một số loại tối ưu hóa cụ thể theo tập lệnh. Một ví dụ cụ thể về điều này có thể là trình hợp dịch [[x86]]  phổ biến từ các nhà cung cấp khác nhau. Hầu hết trong số chúng có thể thực hiện thay thế lệnh nhảy (nhảy dài thay thế bằng nhảy ngắn hoặc tương đối) trong bất kỳ số lần vượt qua, theo yêu cầu. Những trình hợp dịch khác thậm chí có thể thực hiện sắp xếp lại đơn giản hoặc chèn các lệnh, chẳng hạn như một số trình hợp dịch cho [[RISC|kiến trúc RISC]] có thể giúp tối ưu hóa lịch trình tập lệnh hợp lý để khai thác [[kênh chuyền dữ liệu]] (pipeline) của [[CPU]] một cách hiệu quả nhất có thể.

Giống như các ngôn ngữ lập trình ban đầu như  [[Fortran]], [[Algol]], [[Cobol]] và [[Lisp]], các trình hợp dịch đã có sẵn từ những năm 1950 và các thế hệ giao diện máy tính dựa trên văn bản đầu tiên. Tuy nhiên, các trình hợp dịch xuất hiện đầu tiên vì chúng đơn giản hơn nhiều so với [[trình biên dịch]] cho các [[Ngôn ngữ lập trình bậc cao|ngôn ngữ bậc cao]]. Điều này là do mỗi mnemonic cùng với các chế độ địa chỉ và toán hạng của một lệnh dịch trực tiếp thành các biểu diễn số của lệnh đó, mà không có nhiều bối cảnh hoặc phân tích. Cũng đã có một số lớp dịch giả và trình tạo mã bán tự động có các thuộc tính tương tự cả hợp ngữ và ngôn ngữ bậc cao, với [[Speedcode]] có lẽ là một trong những ví dụ được biết đến nhiều hơn.

Có thể có một số trình biên dịch với cú pháp khác nhau cho một cấu trúc CPU hoặc tập lệnh cụ thể. Chẳng hạn, một lệnh để thêm dữ liệu bộ nhớ vào một thanh ghi trong bộ xử lý họ x86 có thể là <code>add eax,[ebx]</code>, trong cú pháp gốc của [[Intel]], trong khi điều này sẽ được viết là <code>addl (%ebx),%eax</code> trong cú pháp của [[AT&T]] được dùng trong [[GNU Assembler]]. Mặc dù xuất hiện khác nhau, các hình thức cú pháp khác nhau thường tạo ra cùng một mã máy. Xem bên dưới. Một trình biên dịch đơn cũng có thể có các chế độ khác nhau để hỗ trợ các biến thể trong các hình thức cú pháp cũng như các diễn giải ngữ nghĩa chính xác của chúng (như cú pháp FASM, cú pháp TASM, chế độ lý tưởng, v.v., trong trường hợp đặc biệt của lập trình hợp ngữ x86).

Các trình hợp dịch nói chung dễ tạo hơn so với các chương trình dịch cho ngôn ngữ cấp cao. Những trình hợp ngữ đầu tiên xuất hiện từ những [[thập niên 1950]], trong buổi đầu sơ khai của [[máy tính]] đã tạo ra một bước ngoặt lớn đối với những [[lập trình viên]] vốn rất mệt mỏi vì việc lập trình bằng ngôn ngữ máy. Các trình hợp dịch hiện đại ngày nay, đặc biệt cho các dòng chip [[RISC]] như [[MIPS]], [[Sun]] [[SPARC]] và [[HP]] [[PA-RISC]], thường tối ưu việc sắp xếp và đồng bộ các chỉ thị lệnh (instruction scheduling) để tận dụng các [[kênh chuyền dữ liệu]] (pipeline) của [[CPU]] một cách hiệu quả.

==== {{Anchor|Two-pass assembler}} Số lần ====
Có hai loại trình hợp dịch dựa trên số lần truyền qua nguồn cần thiết (số lần trình biên dịch đọc nguồn) để tạo tệp đối tượng.

* '''Trình hợp dịch một lần''' đi qua mã nguồn một lần. Bất kỳ ký hiệu nào được sử dụng trước khi được xác định sẽ yêu cầu "errata" ở cuối mã đối tượng (hoặc, ít nhất, không sớm hơn điểm mà biểu tượng được xác định) báo cho trình liên kết hoặc trình tải "quay lại" và ghi đè lên giữ chỗ đã được để lại nơi sử dụng biểu tượng chưa xác định.
* '''Trình hợp dịch nhiều lần''' tạo một bảng có tất cả các ký hiệu và giá trị của chúng trong các lượt đầu tiên, sau đó sử dụng bảng trong các lần truyền sau để tạo mã.

Trong cả hai trường hợp, trình biên dịch phải có khả năng xác định kích thước của mỗi lệnh trên các đường chuyền ban đầu để tính địa chỉ của các ký hiệu tiếp theo. Điều này có nghĩa là nếu kích thước của một hoạt động đề cập đến một toán hạng được xác định sau phụ thuộc vào loại hoặc khoảng cách của toán hạng, trình biên dịch sẽ đưa ra ước tính bi quan khi lần đầu tiên gặp thao tác và nếu cần, hãy đệm nó bằng một hoặc nhiều lệnh "[[NOP (code)|no-operation]]" trong một lần vượt qua hoặc errata. Trong một trình biên dịch với tối ưu hóa lỗ nhìn trộm, các địa chỉ có thể được tính toán lại giữa các lần chuyển để cho phép thay thế mã bi quan bằng mã được điều chỉnh theo khoảng cách chính xác từ mục tiêu.

Lý do ban đầu cho việc sử dụng bộ hợp dịch một lần là tốc độ hợp dịch - thường thì lần thứ hai sẽ yêu cầu tua lại và đọc lại nguồn chương trình trên [[Băng từ|băng]] hoặc đọc lại một chuỗi [[bìa đục lỗ]]. Các máy tính sau này có bộ nhớ lớn hơn nhiều (đặc biệt là lưu trữ đĩa), có không gian để thực hiện tất cả các xử lý cần thiết mà không cần đọc lại. Ưu điểm của trình hợp dịch nhiều lượt là việc không có errata làm cho quá trình liên kết (hoặc tải chương trình nếu trình biên dịch trực tiếp tạo mã thực thi) nhanh hơn.r.<ref>{{chú thích sách|title=System Software: An Introduction to Systems Programming|url=https://archive.org/details/systemsoftwarein00beck|last=Beck|first=Leland L.|publisher=Addison Wesley|year=1996|chapter=2}}</ref>

'''Ví dụ:''' trong đoạn mã sau, trình hợp dịch một lần có thể xác định địa chỉ của <var>BKWD</var> tham chiếu ngược khi hợp dịch câu lệnh <var>S2</var>, nhưng không thể xác định địa chỉ của FWD tham chiếu chuyển tiếp khi hợp dịch câu lệnh nhánh <var>S1</var>; thật vậy, FWD có thể không được xác định. Trình hợp dịch hai lần sẽ xác định cả hai địa chỉ trong lần 1, vì vậy chúng sẽ được biết khi tạo mã trong lần 2.
 {{var|S1}}   B    {{var|FWD}}
...
 {{var|FWD}}   EQU *
...
 {{var|BKWD}}  EQU *
...
 {{var|S2}}    B   {{var|BKWD}}

==== Trình hợp dịch bậc cao ====
Nhiều trình hợp dịch bậc cao còn hỗ trợ khả năng ngôn ngữ trừu tượng như:

* Khai báo thủ tục/hàm bậc cao
*Các cấu trúc điều khiển nâng cao (IF/THEN/ELSE, SWITCH)
* Các khai báo hàm cấp cao
* Các [[kiểu dữ liệu trừu tượng]] bậc cao bao gồm các cấu trúc/bản ghi, unions, lớp, và sets
* Xử lý macro phức tạp (mặc dù có sẵn trên các trình hợp dịch từ thập niên 1950 cho [[IBM 700/7000 series|IBM 700 series]] và từ thập niên 1960 cho [[IBM/360]], cũng như nhiều thiết bị khác)
* Các tính năng [[lập trình hướng đối tượng]] như các [[Lớp (lập trình máy tính)|lớp]], [[Đối tượng (khoa học máy tính)|đối tượng]], [[Trừu tượng (công nghệ phần mềm)|trừu tượng hóa]], [[Đa hình (khoa học máy tính)|đa hình]] và [[Kế thừa (lập trình hướng đối tượng)|kế thừa]].<ref>Hyde, Randall. "Chapter 12 – Classes and Objects". The Art of Assembly Language, 2nd Edition. No Starch Press. © 2010.</ref>

Tham khảo phần [[Hợp ngữ#Thiết kế|Thiết kế ngôn ngữ]] bên dưới để rõ hơn.

=== Hợp ngữ (Assembly language) ===
Một chương trình viết bằng hợp ngữ bao gồm một chuỗi các lệnh (instructions) dễ nhớ tương ứng với một luồng các chỉ thị khả thi (executable) mà khi được dịch bằng một [[trình hợp dịch]], chúng có khả năng nạp được vào bộ nhớ đồng thời thực thi được.
Ví dụ, bộ vi xử lý [[x86]]/[[IA-32]] có thể thực hiện được chỉ thị nhị phân sau (thể hiện ở dạng ngôn ngữ máy):
* 10110000 01100001 (thập lục phân: 0xb061)
Lệnh trên tương đương với một chỉ thị hợp ngữ dễ nhớ hơn sau:
* mov al, 061h
Chỉ thị lệnh trên có nghĩa là: gán giá trị thập lục phân 61 (97 dạng thập phân) cho thanh ghi trong bộ vi xử lý có tên là "al". Thuật từ "mov" là mã thực thi (operation code / opcode), được người thiết kế tập lệnh đặt tên thay thế cho từ "move", các đối/ tham số của lệnh theo sau và ngăn cách với opcode bởi một dấu phảy ",".

Trình hợp dịch thực hiện chuyển đổi hợp ngữ sang [[ngôn ngữ máy]] và [[trình phân dịch]] (disassembler) thực hiện quá trình trên ngược lại. Không giống các ngôn ngữ bậc cao, các chỉ thị hợp ngữ cơ bản thường có mối liên hệ tương ứng 1-1 với các chỉ thị ngôn ngữ máy. Tuy nhiên trong một số trường hợp, một trình hợp dịch có thể bổ sung các [[lệnh giả]] (pseudo-instructions) vào tập lệnh ngôn ngữ máy nhằm cung cấp các chức năng được dùng thường xuyên. Hầu hết các trình hợp dịch đa chức năng đều cung cấp thêm một tập macro phong phú để nhà sản xuất thiết bị và [[lập trình viên]] có thể tạo các mã lệnh và các dãy [[dữ liệu]] phức tạp.

Mỗi [[kiến trúc máy tính]] đều có ngôn ngữ máy riêng và do đó cũng có hợp ngữ riêng, chúng phân biệt với nhau bằng số lượng và kiểu của các lệnh mà chúng hỗ trợ. Chúng cũng có thể khác nhau về số lượng và kích cỡ của các [[thanh ghi]] cũng như cách thể hiện các kiểu dữ liệu trong bộ lưu trữ (bộ nhớ). Hầu hết các máy tính công dụng chung đều có khả năng thực hiện cùng chức năng nhưng cách mà chúng thực hiện thì khác nhau, điều đó phản ánh sự khác nhau giữa các hợp ngữ tương ứng với mỗi kiểu máy tính.
=== Ngôn ngữ máy (Machine language) ===
Ngôn ngữ máy được xây dựng từ các chỉ thị và các lệnh rời rạc, tùy vào mỗi kiến trúc xử lý mà tập lệnh được xác lập bởi các đặc thù riêng:
* Các thanh ghi dùng cho tính toán [[số học]]
* Cách bố trí [[bộ nhớ]] và tính địa chỉ
* Cách [[điều khiển rẽ nhánh]]
* Các kiểu đánh địa chỉ đặc thù dùng để giải các toán hạng
Nhiều lệnh phức hợp được tạo dựng bằng cách kết hợp nhiều chỉ thị đơn giản với nhau, các chỉ thị này tuân theo nguyên lý [[máy tính Von Neumann]], tức là thực thi tuần tự và rẽ nhánh theo lệnh phân luồng. Một số lệnh điển hình có mặt trong hầu hết các tập lệnh gồm có:
* Lệnh gán
** Gán cho một thanh ghi (một vùng nhớ tạm thời trong [[CPU]]) một giá trị hằng số xác định
** Chuyển dữ liệu từ một vùng nhớ sang một thanh ghi hoặc ngược lại. Thao tác này dùng để chuẩn bị dữ liệu cho một tính toán sau đó hoặc để lưu kết quả của một tính toán trước đó.
** Đọc /ghi dữ liệu từ/vào các thiết bị phần cứng
* Lệnh cho tính toán
** Cộng, trừ, nhân hoặc chia các giá trị chứa trong các thanh ghi và lưu kết quả vào một thanh ghi
** Thực hiện các phép thao tác bit "và"/"hoặc" (AND/OR) trên một cặp thanh ghi, hoặc phép phủ định bit trên một thanh ghi
** So sánh nhỏ hơn/lớn hơn/ bằng nhau giữa hai giá trị lưu trong hai thanh ghi
* Lệnh điều khiển rẽ nhánh
** Nhảy tới một vị trí trong chương trình và thực thi các lệnh ở đó
** Nhảy tới một vị trí khác nếu một điều kiện nhất định được thỏa mãn
** Nhảy tới một vị trí nhưng lưu lại vị trí của lệnh tiếp theo để làm điểm nhảy trở về (thường là một lời gọi hàm)

Một số máy tính bao gồm các chỉ thị lệnh phức hợp trong tập lệnh của chúng. Một lệnh phức hợp thường thực hiện những tác vụ cần nhiều chỉ thị lệnh trên nhiều máy khác nhau, chúng thực hiện trong nhiều bước, điều khiển nhiều đơn vị chức năng. Danh sách minh họa một số lệnh phức hợp:
* Lưu lại nhiều thanh ghi trên ngăn xếp chỉ một lần
* Di chuyển các khối vùng nhớ lớn
* Các phép toán dấu phảy động phức tạp (sine, cosine, square root, etc.)
* Các lệnh ALU liên kết với một toán hạng từ bộ nhớ thay vì với một thanh ghi
Một kiểu lệnh phức hợp được dùng phổ biến ngày nay là các phép toán [[SIMD]] hay các lệnh vector ([[vector instruction]]) có khả năng thực hiện cùng một phép toán số học trên nhiều phần của dữ liệu trong cùng một thời điểm. Các lệnh [[SIMD]] (single instruction multile data) cho phép thực hiện song song nhiều thuật toán liên quan đến xử lý âm thanh, hình ảnh và video một cách dễ dàng. Nhiều tập lệnh thực thi [[SIMD]] tích hợp trong CPU đã được thương mại hóa dưới các thương hiệu như [[MMX]] và [[SSE, SSE2, SSE3, SSE4]] ([[Intel]]), [[3DNow!]] ([[AMD]]), [[AltiVec]] ([[IBM]]), [[tm3260]] và [[tm5250]] ([[Nexperia]] - [[Philips]]) ...

== Thiết kế ==
Chỉ thị lệnh trong hợp ngữ nói chung là đơn giản, không giống như trong ngôn ngữ bậc cao. Mỗi chỉ thị lệnh điển hình thường bao gồm một mã lệnh (operation/ opcode hay đơn giản là instruction) theo với một hoặc nhiều [[toán hạng]] (operands), hoặc không có toán hạng nào. Hầu hết các chỉ thị lệnh đều tham khảo tới một giá trị đơn hoặc cặp giá trị. Mỗi chỉ thị lệnh thường được mã hóa tương ứng trực tiếp với một chỉ thị ngôn ngữ máy khả thi đơn lẻ.
Những thành phần thông thường có trong hầu hết các hợp ngữ gồm có:

* Các '''định nghĩa dữ liệu''' (Data definitions). Các chỉ thị phụ cho phép lập trình viên dành riêng một vùng nhớ cho các câu lệnh ngôn ngữ máy tham khảo tới. Vùng nhớ này thường được khởi tạo bằng các [[ký tự]], [[chuỗi]] và các kiểu dữ liệu cơ sở khác
* '''Nhãn''' (Labels). Các định nghĩa dữ liệu được tham chiếu tới bằng cách sử dụng các định danh (nhãn hoặc ký hiệu) do lập trình viên chỉ định. Chúng có thể là các [[hằng số]], các [[biến số|biến]] hay các thành phần của [[cấu trúc]]. Nhãn cũng có thể được gán cho các vùng mã thực thi như địa chỉ bắt đầu của một thủ tục hoặc đích nhảy tới của lệng [[GOTO]]. Hầu hết các trình hợp dịch đều có khả năng quản lý các nhãn một cách linh hoạt, giúp cho lập trình viên thao tác trên nhiều [[không gian tên]] khác nhau, tự động tính [[độ lệch địa chỉ]] trong các [[cấu trúc dữ liệu]] và tham chiếu tới các nhãn chứa giá trị định trước hay kết quả của một tính toán.
* '''Chú dẫn''' (Comments). Giống như nhiều ngôn ngữ máy tính khác, hợp ngữ cũng hỗ trợ việc thêm các chú dẫn vào trong [[mã nguồn]], chúng sẽ được trình hợp dịch bỏ qua trong quá trình biên dịch
* '''Tập lệnh bó''' (Macros). Hầu hết các trình hợp dịch đều nhúng [[ngôn ngữ macro]] vào tập lệnh chính. Lập trình viên dùng macro để tránh phải lặp lại những đoạn mã tương tự, trong quá trình tiền biên dịch tùy vào các đối số của macro mà các lệnh trong thân macro sẽ được sửa đổi và chèn vào vị trí gọi macro. Ngoài ra macro cũng được nhà sản xuất thiết bị dùng để đóng gói các phép tính đặc biệt ví dụ như:
** Các bộ vi xử lý 8 bit thường dùng macro để tăng hoặc giảm một giá trị 16 bit lưu trong hai byte liên tục, đây là phép toán thường phải thực hiện trong ba hoặc bốn chỉ thị lệnh đơn lẻ. (bộ vi xử lý [[MOS Technology 6502]])
** Nhà sản xuất cũng hỗ trợ các macro để dùng cho các giao tiếp hệ thống như các thao tác vào/ra (I/O) hay các yêu cầu cấp thấp từ hệ điều hành. Trong các máy tính lớn của IBM, các thư viện macro khổng lồ cung cấp các phương thức truy xuất và các dịch vụ hệ thống khác
Những tính năng trên được mượn từ các thiết kế ngôn ngữ bậc cao nên đã đơn giản hóa những vấn đề trong lập trình và bảo trì mã nguồn cấp thấp. Mã nguồn hợp ngữ thô cũng có thể tạo ra bằng các trình biên dịch ngôn ngữ bậc cao (compiler) hoặc bằng các trình phân [[dịch mã]] máy (disassembler), nhưng chúng thường không có chú dẫn cũng như các định danh dễ hiểu nên rất khó đọc.

Ngoài các đặc tính cơ bản ở trên, tuy nhiên vài hợp ngữ cũng có những tính năng ngoại lệ như:
* Nhiều trình hợp dịch bao gồm các ngôn ngữ macro rất phức tạp, cho phép phối hợp với các phần tử của ngôn ngữ bậc cao như các biến tượng trưng, các lệnh điều kiện, các thao tác chuỗi và các phép tính số học. Do đó một macro có thể thay thế một lượng lớn các lệnh hợp ngữ hoặc các định nghĩa dữ liệu dựa trên các tham số của nó. Nó có thể dùng để sinh ra các cấu trúc kiểu [[bản ghi]] hay các vòng lặp "mở" (unrolled) hoặc dựa trên các tham [[số phức]] tạp nó có thể giải quyết trọn vẹn một thuật giải.
== Ứng dụng ==
=== Trong quá khứ ===
Về mặt lịch sử, đã từng có một số lượng lớn các chương trình đã được viết hoàn toàn bằng hợp ngữ. Trước khi xuất hiện ngôn ngữ C vào những năm 1970 và đầu thập niên 1980, các hệ điều hành độc quyền hầu như được viết bằng hợp ngữ. Nhiều ứng dụng thương mại cũng được viết bằng hợp ngữ, bao gồm một khối lượng lớn các phần mềm cho [[máy tính lớn]] của [[IBM]] được các tập đoàn lớn viết. Cuối cùng thì ngôn ngữ [[COBOL]] và [[FORTRAN]] đã thay thế hợp ngữ mặc dù còn nhiều tổ chức vẫn giữ lại các kiến trúc ứng dụng kiểu hợp ngữ trong suốt thập niên 1980.
Hầu hết các [[máy vi tính]] (micro-computer) buổi đầu chủ yếu vận hành bằng hợp ngữ, bao gồm các hệ điều hành và các ứng dụng lớn. Lý do là bởi các hệ thống này bị hạn chế về tài nguyên, thiết bị, bộ nhớ và kiến trúc hiển thị cũng như các dịch vụ hệ thống dễ lỗi. Lý do quan trọng hơn, có lẽ là sự thiếu hụt các trình biên dịch bậc cao tiên tiến vốn thích hợp cho các hệ thống vi tính. Các ứng dụng lớn viết bằng hợp ngữ điển hình như hệ điều hành [[CP/M]] và [[MS-DOS]], bảng tính [[spreadsheet]] và [[Lotus-123]] trong các máy [[IBM-PC]] đời đầu, và nhiều các trò chơi phổ biến cho máy [[Commodore 64]]. Thậm chí tới những năm 1990, nhiều các trò chơi video giải trí vẫn được viết bằng hợp ngữ, bao gồm các trò chơi cho máy [[Mega Drive/Genesis]] và [[Super Nintendo Entertainment System]].

Ngoài ra còn một dạng "ứng dụng" không được khuyến khích đó là [[virus (máy tính)|virus máy tính]]. Trong các những năm '80 và đầu những năm '90 hầu hết virus máy tính được viết bằng hợp ngữ, lý do là sự giảm thiểu kích thước của virus cũng như khả năng can thiệp sâu vào hệ thống của hợp ngữ.

=== Hiện nay ===
Đã từng có nhiều tranh luận về tiện dụng và hiệu năng của hợp ngữ so với các ngôn ngữ bậc cao, tuy ngày nay người ta ít chú ý tới điều đó nữa. Hợp ngữ vẫn đóng vai trò quan trọng trong một số nhu cầu cần thiết. Nói chung, các trình biên dịch hiện đại ngày nay đều có khả năng biên dịch các ngôn ngữ bậc cao thành mã mà có thể thực thi nhanh ít nhất bằng hợp ngữ. Độ phức tạp của các bộ vi xử lý hiện đại cho phép tối ưu mã một cách hiệu quả, hơn nữa, phần lớn thời gian hoạt động của CPU rơi vào trạng thái rỗi bởi nó phải đợi kết quả từ cá các tính toán "thắt cổ chai" như các thao tác I/O và truy xuất bộ nhớ. Vì thế tốc độ thực thi mã thô (raw code) trở thành vấn đề ít quan trọng đối với hầu hết lập trình viên, sự xuất hiện các ngôn ngữ [[thông dịch]] (interpreted language) ngày càng nhiều là một minh chứng cho điều này.

Ngày nay có một số ít tình huống mà các chuyên gia thực sự muốn dùng hợp ngữ cho công việc của họ là:
* Khi các thiết bị hoạt động độc lập mà không cần tài nguyên hay các thư viện liên kết với ngôn ngữ bậc cao. Đây có lẽ là trường hợp phổ biến nhất
* Khi cần giao tiếp trực tiếp với phần cứng như trình điều khiển thiết bị, hoặc khi muốn dùng các chỉ thị vi xử lý mà trình biên dịch không tận dụng được
* Khi cần tối ưu khắt khe như các thuật toán có dùng vòng lặp tiêu tốn nhiều năng lực xử lý
* Khi một hệ thống cần phải viết mã thủ công để tận dụng nguồn tài nguyên hạn hẹp. Ngày nay điều đó có vẻ không phổ biến nữa do giá cả CPU giảm đồng thời hiệu năng hoạt động CPU đã cải thiện đáng kể.
* Khi các ngôn ngữ bậc cao không thể áp dụng được trên một CPU mới hoặc CPU chuyên dụng.

Ngày nay lập trình viên có thể chọn một ngôn ngữ cấp thấp như [[C (ngôn ngữ lập trình)|C]] để viết các ứng dụng cần hiệu năng cao, tuy điều đó không dễ dàng bởi một ứng dụng viết bằng C sẽ không hiểu quả hơn ứng dụng viết bằng hợp ngữ. Ngoài ra, hợp ngữ vẫn còn được giảng dạy trong hầu hết các chương trình [[Khoa học máy tính]], các khái niệm nền tảng vẫn có ý nghĩa quan trọng. Chẳng hạn như [[số học nhị phân]], [[cấp phát bộ nhớ]], [[xử lý ngăn xếp]], mã hóa [[tập ký tự]], [[xử lý ngắt]] và [[thiết kế trình dịch]] vẫn được nghiên cứu một cách chi tiết và hệ thống bất kể phần cứng máy tính hoạt động như thế nào. Cách hoạt động của máy tính được xác định bởi tập lệnh cơ sở của nó, vì vậy để hiểu các khái niệm cơ sở đó cách tốt nhất là nghiên cứu hợp ngữ của nó. May thay, hầu như các máy tính hiện đại đều có các tập lệnh tương tự nhau, do đó chỉ nắm được một hợp ngữ cũng có đủ để hiểu được các khái niệm cơ bản ở các hợp ngữ trên hệ thống khác.
=== Các ứng dụng điển hình ===
Hợp ngữ mã cấp thấp thường được dùng cho [[BIOS]] lưu trong [[Bộ nhớ chỉ đọc|ROM]] của một hệ thống để khởi tạo và kiểm tra phần cứng hệ thống trước khi khởi tạo [[hệ điều hành]]. Khi khởi tạo phần cứng hoàn thành, quyền điều khiển hệ thống sẽ được chuyển qua cho các phần mã thự thi khác (thường được viết bằng ngôn ngữ bậc cao). Điều này cũng đúng cho hầu hết các [[trình khởi động]] (boot loader).

Nhiều trình biên dịch chuyển đổi các ngôn ngữ bậc cao thành hợp ngữ trước khi biên dịch thực sự, điều này cho phép kiểm tra mã phục vụ mục đích gỡ rối và tối ưu. Các ngôn ngữ cấp thấp như C thường cung cấp các [[cú pháp học|cú pháp]] đặc biệt cho phép nhúng trực tiếp hợp ngữ vào mã nguồn. Các chương trình tận dụng tính năng này như [[Hạt nhân Linux|Nhân Linux]] có thể tạo ra các tầng trừu tượng để sử dụng trên nhiều kiến trúc phần cứng khác nhau.

Hợp ngữ cũng có giá trị trong [[kỹ thuật dịch ngược]] (reverse engineering). Các chương trình lớn vốn chỉ được phân phối dưới dạng mã máy, chúng thường dễ dàng dịch ngược thành hợp ngữ để kiểm tra nhưng rất khó dịch ngược ra mã ngôn ngữ bậc cao. 
== Xem thêm ==
* [[Hợp ngữ dòng x86]] – hợp ngữ cho các bộ vi xử lý [[X86|80x86]] của [[Intel]]
* [[Trình biên dịch]]
* [[Trình phân dịch]]
* [[Danh sách trình biên dịch]]
== Tham khảo ==
{{Tham khảo|30em}}
== Sách ==
* [http://cs.smith.edu/~thiebaut/ArtOfAssembly/artofasm.html The Art of Assembly Language Programming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20041231081205/http://cs.smith.edu/~thiebaut/ArtOfAssembly/artofasm.html |date = ngày 31 tháng 12 năm 2004}}, [http://www.arl.wustl.edu/~lockwood/class/cs306/books/artofasm/toc.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20020622163518/http://www.arl.wustl.edu/~lockwood/class/cs306/books/artofasm/toc.html |date = ngày 22 tháng 6 năm 2002}} by [[Randall Hyde]]
* [http://www.computer-books.us/assembler.php Computer-Books.us] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180224143522/http://www.computer-books.us/assembler.php |date = ngày 24 tháng 2 năm 2018}}, Online Assembly Language Books
* [http://www.drpaulcarter.com/pcasm/redir.php?file=pcasm-book-pdf.zip PC Assembly Language] by [[Dr Paul Carter]]; *[http://drpaulcarter.com/pcasm/ PC Assembly Tutorial using NASM and GCC] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180224205150/http://www.drpaulcarter.com/pcasm/ |date=2018-02-24 }} by Paul Carter
* [http://savannah.nongnu.org/projects/pgubook/ Programming from the Ground Up] by Jonathan Bartlett
* [http://www.asmcommunity.net/x86book/ The x86 ASM Book]{{Liên kết hỏng|date = ngày 4 tháng 5 năm 2021 |bot=InternetArchiveBot }} by the [http://www.asmcommunity.net ASM Community]
* Dominic Sweetman: '''See MIPS Run'''. Morgan Kaufmann Publishers. ISBN 1-55860-410-3
* Robert Britton: '''MIPS Assembly Language Programming'''. Prentice Hall. ISBN 0-13-142044-5
* John Waldron: '''Introduction to RISC Assembly Language Programming'''. Addison Wesley. ISBN 0-201-39828-1
* Jeff Duntemann [http://duntemann.com/assembly.htm Assembly Language Step-by-Step] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061216234439/http://duntemann.com/assembly.htm |date = ngày 16 tháng 12 năm 2006}}

== Liên kết ngoài ==
{{Wikibookspar||Assembly Language}}
* [http://www.asmcommunity.net/board/ The ASM Community Messageboard]
* [http://www.menuetos.net/ MenuetOS - hobby Operating System for the PC written entirely in 64bit assembly language]
* [https://web.archive.org/web/20030804085658/http://home.comcast.net/~dtgm/asm_links.html List of resources; books, websites, newsgroups, and IRC channels]
* [http://www.int80h.org/ Unix Assembly Language Programming] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200217234456/http://www.int80h.org/ |date=2020-02-17 }}
* [http://c2.com/cgi/wiki?LearningAssemblyLanguage PPR: Learning Assembly Language]
* [http://codeteacher.com/category.php?ID=12 CodeTeacher] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070203072623/http://codeteacher.com/category.php?ID=12 |date=2007-02-03 }}
* [http://www.azillionmonkeys.com/qed/asmexample.html Assembly Language Programming Examples]
* [http://www.cs.cornell.edu/talc/ Typed Assembly Language (TAL)]
* [http://www.grc.com/smgassembly.htm Authoring Windows Applications In Assembly Language]
* [http://rosasm.org/ RosAsm assembler/ RosAsm assembly Forum]
* [https://web.archive.org/web/20041201211132/http://www.geocities.com/yeohhs/ RosAsm Programming Examples]
* [http://www.emu8086.com/ 80x86 emulator]
* [http://avr-asm.tripod.com/ AVR Assembler]
* [http://www.program-transformation.org/ The Program Transformation Wiki]
* [http://www.gnu.org/software/lightning/lightning.html GNU lightning] is a library that generates assembly language code at run-time which is useful for Just-In-Time compilers
* [http://linuxassembly.org/ "information on assembly programming under different platforms: IA32 (x86), IA64 (Itanium), x86-64, SPARC, Alpha, or whatever platform we find contributors for."]
* [http://terse.com/ "Terse: Algebraic Assembly Language for x86"]
* [http://win32assembly.online.fr/tutorials.html Iczelion's Win32 Assembly Tutorial] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080308040710/http://win32assembly.online.fr/tutorials.html |date = ngày 8 tháng 3 năm 2008}}
* [http://www.sbprojects.com/ SB-Assembler for most 8-bit processors/controllers]
* [http://www.beginnerscode.com/guides.php?lang=assembly Assembly Tutorials] BeginnersCode.com
* [http://www-03.ibm.com/servers/eserver/zseries/zos/bkserv/r8pdf/zarchpops.html IBM z/Architecture Principles of Operation] IBM manuals on [[Mainframe computer|mainframe]] machine language and internals.
* [http://www-03.ibm.com/servers/eserver/zseries/zos/bkserv/r8pdf/hlasm.html IBM High Level Assembler] IBM manuals on mainframe assembler language.
* [http://www.mis-algoritmos.com/asm.html www.mis-algoritmos.com – Basic ASM x386 examples] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061215192309/http://www.mis-algoritmos.com/asm.html |date=2006-12-15 }} using INT 21h and INT 10h interrupts [in spanish]
* [http://learn86.awardspace.co.uk/ Tools and tutorials for x86 programmers]
* [http://mark.masmcode.com/ Assembly Optimization Tips] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190507214254/http://www.mark.masmcode.com/ |date=2019-05-07 }} by [[Mark Larson]]
{{Hệ thống nhúng}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}

[[Thể loại:Hợp ngữ|*Assembly language]]
[[Thể loại:Trình hợp dịch|*Assembler]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ lập trình]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ lập trình bậc thấp]]
[[Thể loại:Hệ thống nhúng]]
[[Thể loại:Triển khai ngôn ngữ lập trình]]

[[pl:Asembler#Język asemblera]]