Tiếng România

Tiếng România
Limba română
Phát âm	[ro'mɨ.nə]
Sử dụng tại	România, Moldova, Bulgaria, Canada, Hoa Kỳ, Nga, Tây Ban Nha, Ukraina, Israel, Serbia, Hungary; nhiều cộng đồng khác ở vùng bán đảo Balkan,...
Khu vực	Đông Nam Âu, nhiều cộng đồng ở Trung Đông
Tổng số người nói	Ngôn ngữ mẹ đẻ: 24 triệu người Ngôn ngữ thứ hai: 4 triệu người
Hạng	34 (tiếng mẹ đẻ)
Phân loại	Ấn-Âu Ý Rôman Đông Rôman Tiếng România
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	Moldova România Vojvodina (Serbia) Liên minh châu Âu
Quy định bởi	Viện hàn lâm România
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	ro
rum (B) ron (T)
ISO 639-3	ron
Bản đồ các vùng lãnh thổ nói tiếng România

Một phần của loạt bài về
Văn hóa Romania
Lịch sử
Dân tộc
Ngôn ngữ
Ẩm thực
Truyền thông Điện ảnh
Di sản Di sản thế giới tại Romania
Biểu tượng Quốc kỳ

Tiếng România hay tiếng Rumani (limba română, IPA: ['lim.ba ro'mɨ.nə]) là ngôn ngữ được khoảng 24 đến 28 triệu dân sử dụng, chủ yếu ở România và Moldova. Đây là ngôn ngữ chính thức ở România, Moldova và tỉnh tự trị Vojvodina của Serbia. Dạng chính thức của tiếng Moldova ở Moldova chính là dạng chính thức của tiếng România; trước thời điểm năm 2000, có một khác biệt nhỏ trong chính tả nhưng cuối cùng đã bị bãi bỏ. Tiếng România cũng là ngôn ngữ hành chính hay chính thức ở nhiều cộng đồng và tổ chức khác nhau (như Liên minh Latinh và Liên minh châu Âu).

Ở nhiều quốc gia khác cũng có người nói tiếng România, đáng chú ý là Ý, Tây Ban Nha, Israel, Bồ Đào Nha, Anh Quốc, Hoa Kỳ, Canada, Pháp và Đức.

Lịch sử

Tiền sử

Tương tự các nhánh khác trong nhóm ngôn ngữ Rôman, các ngôn ngữ Đông Rôman cũng bắt nguồn từ tiếng Latinh bình dân (được Dacia chấp nhận sử dụng trong tiến trình Latinh hóa văn hóa diễn ra vào những thế kỷ đầu Công lịch). Năm 271-275, Đế quốc La Mã rút khỏi Dacia và bỏ lại miền đất này cho dân Goth. Hiện chưa rõ về lịch sử ngôn ngữ Đông Rôman trong giai đoạn giữa thế kỷ 3 cho đến trước thế kỷ 10 (khi vùng đất này rơi vào tầm ảnh hưởng của Đế quốc Đông La Mã). Người ta vẫn tranh cãi rằng liệu tiếng Tiền România đã phát triển trong cộng đồng dân Dacia-La Mã bị người La Mã bỏ lại Dacia sau khi rút đi hay thứ tiếng này đã phát triển trong lòng cộng đồng nói tiếng Latinh ở vùng Balkan, miền nam sông Donau.

Vào thời Trung cổ, tiếng România bắt đầu chịu ảnh hưởng từ ngôn ngữ Slavơ và một phần từ tiếng Hy Lạp. Suốt thời Trung cổ, thứ tiếng này vẫn không được chứng thực, chỉ đến đầu thế kỷ 16 thì mới được lịch sử ghi nhận.

Lịch sử thời kỳ đầu

Văn bản cổ nhất (còn tồn tại) được viết bằng tiếng România là thư của Neacșu (1521) và được viết bằng chữ kirin (được dùng mãi đến cuối thế kỷ 19). Hiện chưa ghi nhận được bất kỳ văn bản nào được viết bằng tiếng România có niên đại trước 1521.

Trong tác phẩm De neamul moldovenilor (1687), Miron Costin viết rằng người Moldavia, người Wallachia và người România sống ở Nước Hungary đều có cùng nguồn gốc, và người Moldavia thậm chí còn gọi ngôn ngữ của họ là "tiếng România" (românește) thay vì gọi là "tiếng Moldavia" (moldovenește).

Trong tác phẩm Descriptio Moldaviae (Berlin, 1714), Dimitrie Cantemir chỉ ra rằng dân Moldavia, Wallachia và Transilvania đều nói cùng một ngôn ngữ, dù rằng có một số khác biệt trong giọng và từ vựng. Công trình của Cantemir cung cấp một trong những cái nhìn mang tính lịch sử đầu tiên về tiếng România, về sự phát triển từ tiếng Latinh và việc vay mượn từ vựng từ tiếng Hy Lạp, tiếng Thổ Nhĩ Kỳ và tiếng Ba Lan. Ông còn cho rằng một số từ vựng chắc hẳn có gốc gác từ tiếng Dacia. Cantemir cho rằng, mặc dù đa số người ở thời đại của ông tin rằng tiếng România có nguồn gốc Latinh, song có những học giả cho rằng thứ tiếng này phát triển từ tiếng Ý.

Lịch sử thời hiện đại

Tác phẩm viết về ngữ pháp tiếng România đầu tiên được xuất bản tại Viên vào năm 1780. Sau khi Nga thôn tính Bessarabia (tức là sau năm 1812), người ta chọn tiếng Moldavia làm ngôn ngữ hành chính ở Bessarabia cùng với tiếng Nga Từ năm 1812 đến năm 1918, diễn ra quá trình phát triển song hành ở Bessarabia; trong khi tiếng Nga tiếp tục chiếm ưu thế thì tiếng România giữ vai trò là ngôn ngữ bản xứ chính.

Từ năm 1905 đến năm 1917, xung đột ngôn ngữ ngày càng nóng hơn khi tinh thần dân tộc trỗi dậy ở Bessarabia. Trong các năm 1905-1906, zemstva của Bessarabia yêu sách đưa tiếng România vào giảng dạy trong nhà trường với tư cách "ngôn ngữ bắt buộc", đồng thời đòi "quyền tự do giảng dạy tiếng mẹ đẻ (tiếng România)". Cũng trong thời gian này, xuất hiện các tờ báo và tập san đầu tiên viết bằng tiếng România: Basarabia (1906), Viața Basarabiei (1907), Moldovanul (1907), Luminătorul (1908), Cuvînt moldovenesc (1913), Glasul Basarabiei (1913).

Năm 1923, bản hiến pháp mới đánh dấu sự kiện tiếng România giành được địa vị ngôn ngữ chính thức.

Phân bố

Tiếng România là ngôn ngữ được nói nhiều nhất tại vùng trung bộ và vùng Balkan thuộc Nam Âu. Người nói tiếng România cũng phân tán khắp nơi trên thế giới do quá trình di cư. Số người nói tiếng România chiếm 0,5% dân số toàn cầu và 4% dân số nói ngôn ngữ Rôman trên thế giới.

Tiếng România là ngôn ngữ chính thức và cũng là ngôn ngữ quốc gia tại România và Moldova. Ngôn ngữ này cũng là một trong năm ngôn ngữ chính thức của tỉnh tự trị Vojvodina thuộc Serbia. Tại Serbia (thung lũng Timok), Ukraina (các tỉnh Chernivtsi và Odessa), Hungary (Gyula) và Bulgaria (Vidin) cũng có thiểu số nói tiếng România. Nhiều cộng đồng dân nhập cư ở Ý, Tây Ban Nha, Pháp và Bồ Đào Nha cũng dùng tiếng România.

Tính đến năm 1995, cộng đồng nói tiếng România đông đảo nhất ở Trung Đông là tại Israel - nơi người nói tiếng România chiếm 5% dân số. Tiếng România cũng là ngôn ngữ thứ hai của những người từ các quốc gia nói tiếng Ả Rập đến România học tập. Ước tính đã có nửa triệu người Ả Rập Trung Đông đến România học hành vào thập niên 1980. Ở Kazakhstan và Nga cũng có những cộng đồng nhỏ nói tiếng România.

Phân loại

Tiếng România trong nhóm ngôn ngữ Rôman

Tiếng România là một ngôn ngữ Rôman thuộc nhánh ngôn ngữ gốc Ý của ngữ hệ Ấn-Âu, có nhiều điểm tương đồng với tiếng Pháp, tiếng Ý, tiếng Tây Ban Nha và tiếng Bồ Đào Nha, trong đó thứ tiếng này gần với tiếng Ý nhất.

Tuy nhiên, các ngôn ngữ gần gũi nhất với tiếng România là các ngôn ngữ Đông Rôman (được nói ở bờ nam sông Donau). Các nhà ngôn ngữ học còn gọi tiếng România là "tiếng România Dacia" để phân biệt nó với các thứ tiếng Đông Rôman khác.

Một số người cho rằng tiếng România là ngôn ngữ (còn tồn tại) gần gũi nhất với tiếng Latinh, xét về mặt cấu trúc. Tuy vậy, ý kiến này bị người khác phản đối, dẫn chứng rằng tiếng România chịu ảnh hưởng ngoại lai nhiều hơn một số ngôn ngữ Rôman khác như tiếng Ý. Một trong số các nghiên cứu loại này là nghiên cứu của nhà ngôn ngữ học người Mỹ gốc Ý Mario Pei vào năm 1949. Ông phân tích mức độ khác biệt của các ngôn ngữ so với ngôn ngữ mà chúng thừa hưởng, chẳng hạn trong trường hợp này là so sánh các ngôn ngữ Rôman với tiếng Latinh trong các khía cạnh: âm vị học, biến tố, cú pháp, từ vựng, ngữ điệu,...Sau đây là kết quả (số càng lớn thì tức là ngôn ngữ đó càng xa cách với tiếng Latinh)

• Tiếng Sardegna: 8%;
• Tiếng Ý: 12%;
• Tiếng Tây Ban Nha: 20%;
• Tiếng România: 23,5%;
• Tiếng Occitan: 25%;
• Tiếng Bồ Đào Nha: 31%;
• Tiếng Pháp: 44%.

Mức độ giống nhau về từ vựng giữa tiếng România và tiếng Ý là 77%, kế đến là tiếng Pháp (75%). Từ vựng tiếng România hiện đại chịu ảnh hưởng mạnh từ tiếng Pháp, tiếng Ý và các ngôn ngữ khác.

Thư mục

• Andreose, Alvise; Renzi, Lorenzo (2013). “Geography and Distribution of the Romance Languages in Europe”. Trong Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam (biên tập). The Cambridge History of the Romance Languages. 2: Contexts. Cambridge: Cambridge University Press. tr. 283–334. ISBN 978-0-521-80073-0.
• Giurescu, Constantin C. (1972). The Making of the Romanian People and Language. Bucharest: Meridiane.
• Kahl, Thede biên tập (2009). Das Rumänische und seine Nachbarn (bằng tiếng Đức). Berlin: Frank & Timme.
• Paliga, Sorin (2010). “When Could Be Dated the 'Earliest Slavic Borrowings in Romanian'?” (PDF). Romanoslavica (bằng tiếng Anh). 46 (4): 101–119.
• Petrucci, Peter R. (1999). Slavic Features in the History of Rumanian (bằng tiếng Anh). München: LINCOM Europa. ISBN 38-9586-599-0.
• Rosetti, Alexandru (1965–1969). Istoria limbii române (bằng tiếng Romania). 1–2. Bucureşti: Editura ştiinţifică.
• Hinrichs, Uwe biên tập (1999). Handbuch der Südosteuropa-Linguistik (bằng tiếng Đức). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.

Liên kết ngoài

• Tiếng România trên DMOZ
• SAMPA for Romanian
• Romanian Reference Grammar, by Dana Cojocaru, University of Bucharest (183 pages) – 4.6 MB – pdf
• USA Foreign Service Institute (FSI) Romanian basic course
• Romanian basic lexicon at the Global Lexicostatistical Database