Xem mã nguồn của Tàu chiến chủ lực

{{Short description|Con tàu dẫn đầu của một hạm đội hải quân}}
[[Tập tin:HMS Ark Royal USS Nimitz Norfolk2 1978.jpeg|thumb|[[Tàu sân bay]] trở thành các tàu chiến chủ lực chính của hầu hết các lực lượng [[hải quân nước xanh dương]] thời hiện đại. Trong ảnh là tàu sân bay chạy bằng [[năng lượng hạt nhân]] {{USS|Nimitz|CVN-68|6}} của Hoa Kỳ (bên phải) và tàu sân bay {{HMS|Ark Royal|R09|6}} của Anh (bên trái)]]

'''Tàu chiến chủ lực''' là những tàu chiến quan trọng nhất đối với lực lượng [[hải quân]], thường là những con tàu lớn hơn khi so sánh với các tàu chiến khác trong hạm đội tương ứng của chúng. Một tàu chiến chủ lực nói chung thường là con tàu dẫn đầu hoặc [[soái hạm]] trong một [[hạm đội|hạm đội hải quân]].<ref name=poa>{{chú thích sách|last=Keegan|first=John|author-link=John Keegan|title=The Price of Admiralty|publisher=Viking|date=1989|location=New York|page=[https://archive.org/details/priceofadmiralty00keeg/page/276 276]|url=https://archive.org/details/priceofadmiralty00keeg/page/276|url-access=registration|isbn=0-670-81416-4}}</ref>

== Ý nghĩa chiến lược ==
Thường không có tiêu chí chính thức để phân loại, nhưng tàu chiến chủ lực là một khái niệm hữu ích trong chiến lược hải quân; ví dụ, nó cho phép so sánh sức mạnh tương đối giữa các lực lượng hải quân trong cùng một [[mặt trận (quân sự)|mặt trận tác chiến]] mà không cần phải xem xét đến các chi tiết cụ thể về trọng tải hoặc kích cỡ pháo.

Một ví dụ đáng chú ý về điều này là [[Alfred Thayer Mahan|học thuyết Mahanian]], được áp dụng trong việc [[Đánh chìm Prince of Wales và Repulse|lập kế hoạch phòng thủ Singapore trong Chiến tranh thế giới thứ hai]], khi mà [[Hải quân Hoàng gia Anh]] phải quyết định phân bổ các thiết giáp hạm và tàu chiến-tuần dương của họ giữa mặt trận Đại Tây Dương và mặt trận Thái Bình Dương. Học thuyết Mahanian cũng được áp dụng bởi [[Hải quân Đế quốc Nhật Bản]], dẫn đến động thái [[Trận Trân Châu Cảng|tấn công Trân Châu Cảng]] và gây thiệt hại nặng nề cho nhiều tàu chiến, đặc biệt là các thiết giáp hạm, của [[Hạm đội Thái Bình Dương Hoa Kỳ]].<ref>{{chú thích web|url=http://www.forcez-survivors.org.uk/|title=Welcome to the website of the Force Z Survivors Association|publisher=Forcez-survivors.org.uk|access-date=ngày 12 tháng 7 năm 2011|archive-date=ngày 10 tháng 10 năm 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181010175752/http://www.forcez-survivors.org.uk/|url-status=dead}}</ref> Bản chất hải quân của [[mặt trận châu Á – Thái Bình Dương|mặt trận tác chiến Thái Bình Dương]], thường được gọi là [[Chiến tranh Thái Bình Dương]], đã buộc [[Hải quân Hoa Kỳ]] chủ yếu triển khai các thiết giáp hạm và tàu sân bay của họ ở Thái Bình Dương. Chiến tranh ở [[chiến trường châu Âu trong Thế chiến thứ hai|châu Âu]] chủ yếu là chiến tranh trên bộ, do đó hạm đội tàu mặt nước của Đức có quy mô nhỏ, còn các tàu hộ tống được [[Khối Đồng Minh thời Chiến tranh thế giới thứ hai|Khối Đồng Minh]] sử dụng trong [[Trận chiến Đại Tây Dương (1939-1945)|Trận chiến Đại Tây Dương]] hầu hết là các [[tàu khu trục]] và [[tàu hộ tống khu trục]] để chống lại các mối đe dọa từ [[U-boat]].

== Kỷ nguyên tàu buồm ==
[[Tập tin:Navío santa ana de 112 cañones.jpg|thumb|[[Tàu chiến tuyến]] là những tàu chiến chủ lực của thời đại tàu buồm. Trong ảnh là tàu chiến tuyến [[Santa Ana (1784)|''Santa Ana'']] của [[Hải quân Tây Ban Nha|Tây Ban Nha]], một ví dụ rất lớn với 112 khẩu pháo]]
Trước khi có sự ra đời của những [[tàu chiến bọc thép]] vào thời điểm cuối [[thế kỷ 19]], tàu chiến chủ lực trong [[Kỷ nguyên tàu buồm]] thường được hiểu là một con tàu phù hợp với [[hệ thống xếp hạng của Hải quân Hoàng gia Anh|hệ thống xếp hạng]] của [[Hải quân Hoàng gia Anh]] về một [[tàu chiến tuyến]] được phân loại [[hạng nhất (hạng tàu)|hạng nhất]], [[hạng hai (hạng tàu)|hạng hai]], [[hạng ba (hạng tàu)|hạng ba]] hoặc [[hạng tư (hạng tàu)|hạng tư]]:

* Hạng nhất: 100 khẩu pháo trở lên, thường được bố trí trên ba hoặc bốn sàn tàu. Các tàu chiến tuyến bốn sàn tàu dễ gặp nạn trong điều kiện biển động và sàn tàu thấp nhất thường hiếm khi khai hỏa ngoại trừ trong điều kiện yên tĩnh.
* Hạng hai: 90-98 khẩu pháo.
* Hạng ba: 64-80 khẩu pháo (mặc dù tàu chiến tuyến hạng ba mang 64 khẩu pháo có kích thước nhỏ và số lượng không nhiều trong bất kỳ thời đại nào).
* Hạng tư: 46-60 khẩu pháo. Đến năm 1756, những con tàu này được thừa nhận là quá yếu để có thể đứng trong hàng ngũ chiến đấu và bị loại xuống làm nhiệm vụ phụ trợ, mặc dù chúng cũng hoạt động ở vùng nước nông của [[Biển Bắc]] và [[cận duyên hải]] của Hoa Kỳ, nơi các tàu chiến tuyến lớn hơn không thể ra khơi.

[[Tàu frigate#Kỷ nguyên tàu buồm|Tàu frigate]] được xếp vào [[hạng năm (hạng tàu)|hạng năm]]; [[hạng sáu (hạng tàu)|hạng sáu]] bao gồm các tàu frigate nhỏ và [[tàu corvette]]. Vào thời điểm cuối [[Các cuộc chiến tranh của Napoléon|Chiến tranh Napoléon]] và cuối thế kỷ 19, một số tàu frigate lớn hơn và mạnh hơn được xếp vào hạng tư.

== Thiết giáp hạm/tàu chiến-tuần dương ==
[[Tập tin:Bundesarchiv DVM 10 Bild-23-61-09, Linienschiff "SMS Helgoland".jpg|thumb|[[Thiết giáp hạm]] trở thành các tàu chiến chủ lực sau khi tàu chiến tuyến không còn được sử dụng và vẫn duy trì cho đến thời kỳ [[Chiến tranh thế giới thứ hai]]. Trong ảnh là thiết giáp hạm dreadnought Đức {{SMS|Helgoland|1909|6}}]]
[[Tập tin:HMS Repulse, 30 October 1926.jpg|thumb|[[Tàu chiến-tuần dương]] Anh {{HMS|Repulse|1916|6}}]]
Thuật ngữ "tàu chiến chủ lực" lần đầu tiên được đặt ra vào năm 1909, sau đó nó được định nghĩa chính thức trong các hiệp ước giới hạn của [[thập niên 1920]]-[[thập niên 1930|1930]] gồm [[Hiệp ước Hải quân Washington]] năm 1922, [[Hiệp ước Hải quân Luân Đôn]] năm 1930 và [[Hiệp ước Hải quân Luân Đôn lần thứ hai]] năm 1936. Thuật ngữ này chủ yếu được áp dụng cho những con tàu phát sinh từ [[dreadnought|cuộc cách mạng dreadnought]]: thiết giáp hạm dreadnought (ban đầu còn được gọi là dreadnought và sau đó là thiết giáp hạm) và tàu chiến-tuần dương.<ref name=poa/> Thuật ngữ này cũng được định nghĩa trong [[Công ước Montreux về chế độ các eo biển|Công ước Montreux]] năm 1936.<ref name="brooks22">{{chú thích tập san học thuật|last1=Brooks|first1=RADM Thomas A.|title=Turkey, the Montreux Convention, and Russian Navy Transits of the Turkish Straits|url=https://www.usni.org/magazines/proceedings/2022/march/turkey-montreux-convention-and-russian-navy-transits-turkish|volume=148/3|page=1.429|publisher=US Naval Institute Proceedings|date=tháng 3 năm 2022}}</ref>

Trong [[thế kỷ 20]], đặc biệt là thời kỳ [[Chiến tranh thế giới thứ nhất]] và [[Chiến tranh thế giới thứ hai]], các tàu chiến chủ lực điển hình là [[thiết giáp hạm]] và [[tàu chiến-tuần dương]]. Tất cả các tàu trên đều có lượng choán nước gần 20.000 tấn trở lên, với pháo cỡ nòng lớn và giáp bảo vệ dày.

[[Tàu tuần dương]], mặc dù có vai trò quan trọng, không được coi là các tàu chiến chủ lực. Một ngoại lệ đối với điều này trong Chiến tranh thế giới thứ hai là các tàu tuần dương [[Deutschland (lớp tàu tuần dương)|lớp ''Deutschland'']]. Mặc dù có thiết kế kỹ thuật tương tự như một [[tàu tuần dương hạng nặng]], tốc độ chậm hơn các tàu tuần dương khác nhưng với trang bị pháo mạnh hơn đáng kể, chúng được một số người coi là tàu chiến chủ lực (do đó Hải quân Hoàng gia Anh gọi chúng là "[[thiết giáp hạm bỏ túi]]") vì là một trong số ít các đơn vị tàu chiến mặt nước hạng nặng của [[Kriegsmarine]]. Tàu tuần dương [[Alaska (lớp tàu tuần dương)|lớp ''Alaska'']] của Hoa Kỳ, tàu chiến-tuần dương [[tàu chiến-tuần dương Thiết kế 1047|''Thiết kế 1047'']] của Hà Lan và tàu tuần dương [[tàu tuần dương Thiết kế B-65|''Thiết kế B-65'']] của Nhật Bản được lên kế hoạch đặc biệt nhằm chống lại những tàu tuần dương hạng nặng đang được chế tạo bởi các đối thủ của họ, đã được mô tả là "siêu tàu tuần dương", "tàu tuần dương cỡ lớn" hoặc "tàu tuần dương không hạn chế". Thậm chí một số người còn ủng hộ rằng chúng nên được coi là tàu chiến-tuần dương, tuy nhiên chúng chưa bao giờ được phân loại là tàu chiến chủ lực.<ref>Chesneau, p. 388; Garzke & Dulin, p. 86; Friedman 1984, p. 288; McLaughlin 2006, p. 104</ref>

Trong [[Chiến tranh Lạnh]], các tàu tuần dương tên lửa cỡ lớn [[Kirov (lớp tàu chiến-tuần dương)|lớp ''Kirov'']] của [[Liên Xô]] có lượng choán nước đủ lớn để sánh ngang với các thiết giáp hạm và tàu chiến-tuần dương thời kỳ Chiến tranh thế giới thứ hai, có thể sẽ xác định một kiểu tàu chiến chủ lực mới cho thời đại đó. Tuy nhiên, về mặt thiết kế kỹ thuật, ''Kirov'' chỉ đơn giản là một lớp tàu tuần dương hạng nặng mang [[tên lửa dẫn đường]] và động cơ đẩy hạt nhân.

== Tàu sân bay ==
[[Tập tin:US Navy 040507-N-0120R-002 Aerial view of an F-A-18 Hornet launching off the bow of the aircraft carrier USS Kitty Hawk (CV 63) during flight operations.jpg|thumb|Một chiếc [[McDonnell Douglas F/A-18 Hornet|F/A-18C Hornet]] phóng từ sàn đáp của tàu sân bay {{USS|Kitty Hawk|CV-63|6}}]]
Phải đến cuối năm 1942, tàu sân bay mới được mọi người coi là tàu chiến chủ lực. Chỉ những tàu sân bay cỡ lớn của hạm đội (dù được đóng theo mục đích hay được chuyển đổi từ khung thân thiết giáp hạm/tàu chiến-tuần dương) mới được coi là tàu chiến chủ lực, trong khi các [[tàu sân bay hạng nhẹ]] (thường sử dụng khung thân tàu tuần dương) và [[tàu sân bay hộ tống]] (thường sử dụng khung thân tàu buôn) thì không. Hải quân Hoa Kỳ buộc phải phụ thuộc chủ yếu vào tàu sân bay sau khi Hải quân Đế quốc Nhật Bản tiến hành [[Trận Trân Châu Cảng|tấn công Trân Châu Cảng]], đánh chìm hoặc làm hư hại tám thiết giáp hạm thuộc [[Hạm đội Thái Bình Dương Hoa Kỳ]].<ref>{{chú thích web|url=http://www.ww2pacific.com/notpearl.html|ngày truy cập=ngày 26 tháng 11 năm 2021|tựa đề=Pacific Fleet not at Pearl|archive-date=ngày 1 tháng 6 năm 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170601021137/http://www.ww2pacific.com/notpearl.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{chú thích web|url=http://www.ww2pacific.com/pearlus.html|ngày truy cập=ngày 26 tháng 11 năm 2021|tựa đề=Pacific Fleet at Pearl|archive-date=ngày 1 tháng 6 năm 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170601021142/http://www.ww2pacific.com/pearlus.html|url-status=dead}}</ref><ref>[http://www.solarnavigator.net/history/pearl_harbour.htm Solarnavigator.net Pearl Harbor]</ref>

Trong [[thế kỷ 21]], tàu sân bay là kiểu tàu chiến chủ lực cuối cùng còn sót lại, với khả năng được xác định dựa trên các boong có sẵn và số lượng máy bay có thể mang theo, chứ không phải ở trang bị pháo và cỡ nòng. Hoa Kỳ là quốc gia sở hữu ưu thế lớn nhất về tàu sân bay, không chỉ sở hữu 11 [[siêu tàu sân bay]] đang hoạt động (mỗi siêu tàu sân bay có khả năng mang và phóng gần 100 máy bay chiến thuật) mà còn có thêm 9 [[tàu đổ bộ tấn công]] (dựa trên cấu hình "[[Sea Control Ship]]") có khả năng hoạt động tương đương với các tàu sân bay hạng nhẹ vận hành máy bay [[V/STOL]] của các quốc gia khác.<ref>[[James F. Amos]] [http://www.marines.mil/unit/hqmc/Pages/GenAmos'speechtoSurfaceNavyAssocation.aspx "Gen Amos' speech to Surface Navy Association."] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110117045247/http://www.marines.mil/unit/hqmc/Pages/GenAmos%27speechtoSurfaceNavyAssocation.aspx|date=ngày 17 tháng 1 năm 2011}}</ref>

Bất chấp tầm quan trọng của chúng đối với các hạm đội hiện đại, Hải quân Hoa Kỳ chưa bao giờ đặt tên tàu sân bay theo tên các tiểu bang của Hoa Kỳ như thông lệ khi đặt tên cho các thiết giáp hạm được coi là tàu chiến chủ lực (ví dụ như [[Iowa (lớp thiết giáp hạm)|lớp ''Iowa'']]).{{efn|name=USS Kearsarge}} Thay vào đó, tên các tiểu bang của Hoa Kỳ được áp dụng cho các [[tàu ngầm hạt nhân]], trong khi các tàu sân bay được đặt theo tên của những chính trị gia và cá nhân nổi tiếng khác trong lịch sử Hải quân Hoa Kỳ, chẳng hạn như [[Chester W. Nimitz]] và [[Ronald W. Reagan]] (ngoại trừ [[USS Enterprise|Enterprise]]).

== Tàu ngầm hạt nhân ==
[[Tập tin:USS George Washington (SSBN-598) underway at sea, circa in the 1970s.jpg|thumb|[[Tàu ngầm mang tên lửa đạn đạo]] Hoa Kỳ {{USS|George Washington|SSBN-598|6}}]]
[[Tàu ngầm mang tên lửa đạn đạo]], mặc dù là các tàu quan trọng và có trọng tải tương tự như các thiết giáp hạm đời đầu, thường được tính là một thành phần trong chính sách răn đe hạt nhân của các quốc gia và không chia sẻ sứ mệnh kiểm soát trên biển của các tàu chiến chủ lực truyền thống. Tuy nhiên, nhiều lực lượng hải quân, bao gồm cả [[Hải quân Hoàng gia Anh]] và [[Hải quân Hoa Kỳ]], coi những con tàu này là tàu chiến chủ lực và đặt cho chúng một số cái tên trước đây từng được sử dụng bởi các thiết giáp hạm, ví dụ như ''Dreadnought'' và ''Vanguard''.

== Đặt tên ==
Một số lực lượng hải quân đặt tên cụ thể cho các tàu chiến chủ lực của họ. Tên gọi dành riêng cho tàu chiến chủ lực được đặt theo tên các [[nguyên thủ quốc gia]] (ví dụ như [[Bismarck (thiết giáp hạm Đức)|''Bismarck'']]), các địa điểm quan trọng, các sĩ quan hoặc đô đốc hải quân nổi tiếng trong lịch sử (ví dụ như [[HNLMS De Ruyter|HNLMS ''De Ruyter'']]), các sự kiện hoặc đối tượng lịch sử (ví dụ như {{USS|Constitution}}) và tên truyền thống (ví dụ như {{HMS|Ark Royal}}). Tuy nhiên, có một số ngoại lệ đối với quy tắc đặt tên.

Bắt đầu với {{USS|Texas|1892|6}} (thiết giáp hạm đầu tiên của Hoa Kỳ), các tàu chiến chủ lực được Hải quân Hoa Kỳ đặt tên theo các tiểu bang của họ như một thông lệ.{{efn|name=USS Kearsarge}} Những tàu chiến khác được đặt tên theo [[các lãnh thổ của Hoa Kỳ]] (ví dụ như các tàu tuần dương lớp ''Alaska'' ngay trước và trong Chiến tranh thế giới thứ hai), các thành phố lớn của Hoa Kỳ (ví dụ như tàu tuần dương) hoặc [[Tổng thống Hoa Kỳ]] (ví dụ như [[tàu ngầm tấn công]] lúc đầu và tàu sân bay về sau). Vào khoảng thời gian trước và trong Chiến tranh thế giới thứ hai, Hải quân Đế quốc Nhật Bản cũng áp dụng thông lệ đặt tên các thiết giáp hạm theo tên các tỉnh (ví dụ như [[Yamato (thiết giáp hạm Nhật)|''Yamato'']]).

Bắt đầu với lớp tàu ngầm mang tên lửa đạn đạo đầu tiên được trang bị [[Trident (tên lửa)|Trident]] (tức là [[Ohio (lớp tàu ngầm)|lớp ''Ohio'']]), tên các tiểu bang đã được áp dụng cho các tàu ngầm hạt nhân của Hoa Kỳ, cho thấy vị thế của chúng như những tàu chiến chủ lực. Các tàu ngầm mang tên lửa đạn đạo trước đó (ví dụ như các tàu ngầm trang bị tên lửa [[UGM-73 Poseidon|Poseidon]]) không được đặt tên theo tiểu bang. Sau khi hoàn thành chiếc tàu ngầm mang tên lửa đạn đạo lớp ''Ohio'' cuối cùng, tên các tiểu bang đã được áp dụng cho các tàu ngầm tấn công (ví dụ như [[Virginia (lớp tàu ngầm)|lớp ''Virginia'']]). Các tàu ngầm tấn công trước đó được đặt tên theo các thành phố lớn (ví dụ như [[Los Angeles (lớp tàu ngầm)|lớp ''Los Angeles'']]) - giống như thông lệ trước đây từng áp dụng cho tàu tuần dương (ví dụ như {{USS|Indianapolis|CA-35|6}}).

== Trong văn hóa đại chúng ==
Thuật ngữ này đã được sử dụng trong các tác phẩm [[khoa học viễn tưởng]]{{citation needed|date=November 2016}} và văn hóa để mô tả các [[thiết bị vũ trụ|tàu vũ trụ]] lớn được sử dụng trong bối cảnh quân sự, đặc biệt khi các thuật ngữ hải quân khác cũng đã được sử dụng theo cách tương tự; ví dụ, các tàu vũ trụ chủ lực trong khoa học viễn tưởng thường đóng vai trò là "tàu sân bay", mang các phi thuyền chiến đấu nhỏ tương tự như cách tàu sân bay của hải quân trong thế giới thực mang máy bay chiến đấu, đồng thời có thể tác chiến như "thiết giáp hạm".

== Xem thêm ==
* [[Soái hạm]]
* [[Tàu chiến tuyến]]
* [[Thiết giáp hạm]]
* [[Thiết giáp hạm tiền-dreadnought]]
* [[Dreadnought|Thiết giáp hạm dreadnought]]
* [[Tàu chiến-tuần dương]]
* [[Tàu sân bay]]
* [[Tàu ngầm hạt nhân]]
* [[Danh sách thiết giáp hạm bị đánh chìm]]
* [[Danh sách tàu chiến-tuần dương bị đánh chìm]]
* [[Danh sách tàu sân bay bị đánh chìm]]
* [[Danh sách tàu ngầm hạt nhân bị đánh chìm]]

== Ghi chú ==
{{notes
| notes =
{{efn
| name = USS Kearsarge
| Chỉ có duy nhất một thiết giáp hạm của Hoa Kỳ từng mang cái tên không thuộc bất kì tiểu bang nào: {{USS|Kearsarge|BB-5|6}}.
}}
}}

== Tham khảo ==
{{Tham khảo}}

{{Kiểu tàu chiến thế kỷ XIX & XX}}
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Tàu chiến chủ lực}}
[[Thể loại:Loại tàu]]