Xem mã nguồn của Iod

{{Redirect-multi||IoT|một công nghệ của [[cách mạng công nghiệp lần thứ tư]]|Internet of Things}}{{Elementbox
|number= 53
|symbol=I 
|name=Iod
|pronounce=Iod
|left=[[Teluri]] 
|right=[[Xenon]] 
|above=[[Brom|Br]] 
|below=[[Astatin|At]] 
|series=Halogen 
|group=17 
|period=5 
|block=p 
|image name=Iodine crystals.jpg
|appearance = Ánh kim xám bóng khi ở thể rắn, tím khi ở thể khí
|atomic mass= 126.90447 
|electron configuration= &#91;[[krypton|Kr]]&#93; 4d<sup>10</sup> 5s<sup>2</sup> 5p<sup>5</sup> 
|electrons per shell= 2, 8, 18, 18, 7
|color=Ánh kim xám bóng khi ở thể rắn, tím khi ở thể khí
|phase=Chất rắn
|density gpcm3nrt= 4,933 
|melting point K=386,85 
|melting point C=113,7 
|melting point F=236,66 
|boiling point K=457,4 
|boiling point C=184,3 
|boiling point F=363,7 
|triple point K=386.65 
|triple point kPa=12,1 
|critical point K=819 
|critical point MPa=11,7  
|heat fusion= (I<sub>2</sub>) 15,52 
|heat vaporization= (I<sub>2</sub>) 41,57 
|heat capacity= (I<sub>2</sub>) 54,44 
|vapor pressure 1= 260 
|vapor pressure 10= 282 
|vapor pressure 100= 309 
|vapor pressure 1 k= 342 
|vapor pressure 10 k= 381 
|vapor pressure 100 k= 457 
|vapor pressure comment=(hình thoi) 
|crystal structure=Trực thoi
|oxydation states= '''7''', 5, 3, 1, -1
|oxydation states comment=[[Acid]] mạnh
|electronegativity= 2,66 
|number of ionization energies=3 
|1st ionization energy= 1008,4 
|2nd ionization energy= 1845,9 
|3rd ionization energy= 3180 
|atomic radius= 140 
|covalent radius= 139±3 
|Van der Waals radius= 198 
|magnetic ordering= [[Nghịch từ]]<ref>[http://www-d0.fnal.gov/hardware/cal/lvps_info/engineering/elementmagn.pdf Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds], in Handbook of Chemistry and Physics 81st edition, CRC press.</ref> 
|electrical resistivity at 0= 1,3×10<sup>7</sup> 
|thermal conductivity= 0,449 
|Bulk modulus= 7,7 
|CAS number= 7553-56-2 
|isotopes= 
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=123 | sym=I
 | na=[[Đồng vị phóng xạ tổng hợp|Tổng hợp]] | hl=13 [[giờ]]
 | dm=[[Bắt giữ electron|ε]] | de=0.16 | pn=123 | ps=[[teluri|Te]]}} 
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=124 | sym=I
 | na=[[Đồng vị phóng xạ tổng hợp|Tổng hợp]] | hl=4,176 [[ngày]]
 | dm=[[Bắt giữ electron|ε]] | de=- | pn=124 | ps=[[teluri|Te]]}} 
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=125 | sym=I
 | na=[[Đồng vị phóng xạ tổng hợp|Tổng hợp]] | hl=59,40 [[ngày]]
 | dm=[[Bắt giữ electron|ε]] | de=- | pn=125 | ps=[[teluri|Te]]}} 
{{Elementbox_isotopes_stable | mn=127 | sym=I | na=100% | n=74}}<ref>Về mặt lý thuyết có khả năng [[phân hạch tự phát]].</ref>
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=129 | sym=I
 | na=[[Đồng vị phóng xạ vết|Vết]] | hl=15,7×10<sup>6</sup> [[năm]]
 | dm=[[Phân rã beta|β<sup>-</sup>]] | de=0.194 | pn=129 | ps=[[xenon|Xe]]}} 
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=131 | sym=I
 | na=[[Đồng vị phóng xạ tổng hợp|Tổng hợp]] | hl=8,02070 [[ngày]]
 | dm=[[Phân rã beta|β<sup>-</sup>]] | de=0.971 | pn=131 | ps=[[xenon|Xe]]}} 
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=135 | sym=I
 | na=[[Đồng vị phóng xạ tổng hợp|Tổng hợp]] | hl=6,57 [[giờ]]
 | dm=[[Phân rã beta|β<sup>-</sup>]] | de=- | pn=135 | ps=[[xenon|Xe]]}} 
|isotopes comment=
}}
'''Iod''' (hay '''iốt''' theo [[phiên âm]] [[tiếng Việt]]) (có gốc từ [[tiếng Hy Lạp]] ''Iodes'', nghĩa là "[[tím]]"; tên gọi chính thức theo [[IUPAC|Hiệp hội Quốc tế về Hóa Lý thuyết và Ứng dụng]] là '''Iodine''') là một [[nguyên tố hóa học|nguyên tố hoá học]]. Trong [[bảng tuần hoàn]] nó có ký hiệu '''I''', [[số nguyên tử]] 53 và [[nguyên tử khối]] là 126,9.

Đây là một trong các [[nguyên tố vi lượng]] cần cho [[sự sống]] của nhiều [[sinh vật]]. Về mặt [[hóa học|hoá học]], iod ít hoạt động nhất và có [[độ âm điện]] thấp nhất trong các [[halogen]]. Mặc dù [[Astatin]] được cho là còn ít hoạt động hơn với độ âm điện thấp hơn, nguyên tố đó quá hiếm để khẳng định giả thuyết này. Iod được dùng nhiều trong [[y học|y khoa]], [[nhiếp ảnh]], [[thuốc nhuộm]].
Giống như các halogen khác (thuộc [[halogen|nhóm nguyên tố VIIA]] trong bảng tuần hoàn), iod thường có mặt ở dạng [[phân tử]] hai nguyên tử, '''I<sub>2</sub>'''.

== Tính chất ==
[[Tập tin:Iodinecrystals.JPG|200px|trái|nhỏ|Tinh thể Iod]]
Iod là [[chất rắn]] có màu [[tím]] thẫm/xám có thể [[thăng hoa]] tại [[nhiệt độ]] thường tạo ra [[chất khí]] màu [[tím]] [[hồng]] có mùi khó chịu. Chất [[halogen]] này có thể tạo thành hợp chất với nhiều [[nguyên tố hóa học]] khác, nhưng nó ít hoạt động hơn so với các nguyên tố khác trong [[halogen|nhóm nguyên tố VIIA]] và nó có thêm một số tính chất hơi giống [[kim loại]]. Iod có thể [[hòa tan]] trong [[chloroform]], [[Carbon tetrachloride]] (CCl<sub>4</sub>), hay [[carbon disulfide]](CS<sub>2</sub>) để tạo thành dung dịch màu tím. Nó tan nhẹ trong [[nước]] tạo ra dung dịch [[vàng (màu)|màu vàng]]. Màu [[Xanh dương|xanh lam]] của một chất gây ra khi tương tác với [[tinh bột]] chỉ là đặc điểm của nguyên tố tự do.

Iod có thể oxy hoá được với H<sub>2</sub> ở nhiệt độ khoảng 300 độ C và có mặt chất xúc tác là [[Platin]] tạo ra khí hydro iodide theo một phản ứng thuận nghịch:

[[Hydro|H<sub>2</sub>]] + I<sub>2</sub> <-> 2[[Hydro iodide|HI]]

Iod [[Oxy hóa khử|oxy hóa]] được nhiều kim loại nhưng phản ứng chỉ xảy ra khi đun nóng hoặc có chất [[xúc tác]].

2[[Nhôm|Al]] + 3I<sub>2</sub>—[[Nước|H<sub>2</sub>O]]--> 2[[Nhôm iodide|AlI<sub>3</sub>]]
[[Tập tin:Iodine-3D-vdW.png|nhỏ|287x287px|Phân tử Iod]]

== Ứng dụng ==
Iod là [[nguyên tố vi lượng]] cần thiết cho [[dinh dưỡng]] của loài [[loài người|người]]. Tại những vùng đất xa [[biển]] hoặc thiếu thức ăn có nguồn gốc từ [[đại dương]]; tình trạng [[thiếu iod]] có thể xảy ra và gây nên những tác hại cho [[sức khỏe]], như sinh bệnh [[bướu cổ]] hay [[thiểu năng trí tuệ]]. Đây là tình trạng xảy ra tại nhiều nơi trên thế giới, trong đó có [[Việt Nam]]. Việc dùng ''[[muối iod]]'' như [[muối ăn]] hằng ngày (có chứa nhiều [[hợp chất iod]] có thể hấp thụ được) có thể giúp chống lại tình trạng này.

Các ứng dụng khác của iod là:
* Là một trong các [[halogen]], nó là [[nguyên tố vi lượng|vi lượng tố]] không thể thiếu để hình thành [[nội tiết tố|hormone]] [[tuyến giáp trạng|tuyến giáp]], [[Levothyroxyne|thyroxyne]] và ''[[triiodothyronine]]'', trong cơ thể sinh vật.
* [[Thuốc bôi iod]] (5% iod trong [[nước]][[êtanol|/ethanol]]) dùng trong tủ thuốc gia đình, để khử trùng vết thương, khử trùng bề mặt chứa nước uống
* [[Hợp chất iod]] thường hữu ích trong [[hóa hữu cơ]] và [[y học|y khoa]].
* Muối [[Bạc iodide|iodide bạc]] (AgI) dùng trong [[nhiếp ảnh]].
* Muối [[Kali iodide|iodide kali]] (KI) có thể dùng để điều trị bệnh nhân bị ảnh hưởng của thảm họa hạt nhân để rửa trôi đồng vị phóng xạ I-131, kết quả của [[phản ứng phân hạch hạt nhân]]. [[Chu kỳ bán rã]] của I-131 chỉ là 8 ngày, do đó thời gian điều trị chỉ kéo dài vài tuần, trong thời gian để bán rã hết cần phải có sự hướng dẫn cụ thể của bác sĩ để tránh ảnh hưởng đến sức khỏe. Trong trường hợp nguy cơ phóng xạ không có phản ứng phân hạch hạt nhân, như [[bom bẩn]], không cần dùng phương pháp này. KI cũng có thể rửa [[Caesi-137|Cs-137]], một sản phẩm khác của phản ứng phân hạch hạt nhân, vì [[Xêsi|Cs]] có quan hệ hóa học với [[kali|K]], nhưng [[natri iodide]] cũng có tác dụng như vậy. NaI hay có trong muối ăn ít [[natri]]. Tuy nhiên Cs-137 có chu kỳ bán rã kéo dài tới 30 năm, đòi hỏi thời gian điều trị quá dài.
*[[Wolfram iodide|Wonfram iodide]] được dùng để làm ổn định [[dây tóc]] của [[Đèn sợi đốt|bóng đèn dây tóc]].
* Nitơ triiodide là chất gây nổ không bền.
* Iod-123 dùng trong y khoa để tạo ảnh và xét nghiệm hoạt động của [[tuyến giáp trạng|tuyến giáp]].
* [[Iốt-131]] dùng trong y khoa để trị [[ung thư tuyến giáp]] và [[bệnh Grave]] và cũng dùng trong chụp ảnh tuyến giáp.
* Nguyên tố iod (không nằm trong hợp chất với các nguyên tố khác) tương đối độc đối với mọi [[sinh vật]].

== Lịch sử ==
Iod (gốc [[tiếng Hy Lạp]] ''iodes'' nghĩa là [[tím]]) được khám phá bởi [[Barnard Courtois]] năm [[1811]]. Ông là con trai của một người sản xuất [[kali nitrat]] (dùng trong [[thuốc súng]]). Vào thời điểm [[Pháp]] đang có [[chiến tranh]], [[thuốc súng]] được tiêu thụ mạnh. Nitrat kali được tách từ [[rong biển]] lấy tại bờ biển [[Normandie|Normandy]] và [[Bretagne|Brittany]]. Để tách [[kali nitrat]], rong biển được đem đốt và tro đem rửa vào nước. Những chất không phải là [[kali nitrat]] bị phá hủy bởi việc thêm [[acid sulfuric|axít sunfuríc]]. Vào một ngày Courtois thêm quá nhiều axít sunfuríc khiến một chất khí màu tím bay ra. Courtois nhận thấy hơi này [[kết tinh]] trên các bề mặt lạnh tạo ra các [[tinh thể]] màu sẫm. Courtois nghi ngờ rằng đây là một [[nguyên tố hóa học]] mới nhưng thiếu kinh phí để theo đuổi các quan sát chi tiết hơn.

Tuy vậy ông đã đưa các mẫu tinh thể này cho các bạn, [[Charles Bernard Desormes]] ([[1777]]–[[1862]]) và [[Nicolas Clément]] ([[1779]]–[[1841]]) để họ tiếp tục nghiên cứu. Ông cũng đem mẫu vật cho [[Joseph Louis Gay-Lussac]] ([[1778]]–[[1850]]), một [[nhà hóa học]] nổi tiếng lúc đó, và [[André-Marie Ampère]] ([[1775]]–[[1836]]). Ngày [[29 tháng 11]] năm [[1813]] Dersormes và Clément thông báo cho đại chúng về phát hiện của Courtois. Họ miêu tả mẫu vật tại một cuộc họp của Viện Hoàng đế [[Pháp]]. Ngày [[6 tháng 12]] Gay-Lussac thông báo rằng mẫu vật đó có thể là một [[nguyên tố hóa học]] mới hoặc một [[hợp chất oxy]]. Ampère đưa một số mẫu vật cho [[Humphry Davy]] (1778–[[1829]]). Davy đã tiến hành một số thí nghiệm trên mẫu vật và nhận thấy sự tương tự của nó với [[clo]]. Davy gửi một bức thư ngày [[10 tháng 12]] tới [[Hội Hoàng gia Luân Đôn]] nói rằng ông đã tìm thấy nguyên tố mới. Một cuộc cãi cọ lớn giữa Davy và Gay-Lussac về việc ai đã tìm ra iod trước tiên đã nổ ra, nhưng cả hai đều đồng ý rằng Barnard Courtois là người đầu tiên đã tách [[nguyên tố hóa học]] mới này.

== Độ phổ biến và điều chế ==
Hợp chất iod thường gặp trong [[muối]] với [[natri]] và [[kali]] ([[Kali iodide|KI]]) hay trong [[Kali iodat]].

Iod có thể thu được ở dạng rất tinh khiết bằng phản ứng giữa [[kali iodide]] với [[đồng(II) sulfat]]. Cũng có vài cách khác để tách nguyên tố hóa học này. Mặc dù nguyên tố này khá hiếm, [[tảo bẹ]] và một số loài [[thực vật có mạch|cây]] khác có khả năng hấp thụ và tập trung iod trong cơ thể chúng, dẫn đến việc mang iod vào dây chuyền thức ăn tự nhiên và giúp việc điều chế iod có giá thành thấp.

Cho tác dụng dung dịch với chất oxy hoá để oxy hoá I<sup>-</sup> thành I<sub>2</sub>.

Thí dụ phương trình:
2NaI + Cl<sub>2</sub> -> 2NaCl + I<sub>2</sub>

== Đồng vị ==
Có 37 [[đồng vị]] của iod, trong đó chỉ có duy nhất <sup>127</sup>I là bền. [[Đồng vị phóng xạ]] <sup>131</sup>I (phát ra [[hạt beta]]), còn được biết đến với tên gọi [[iod phóng xạ]] có [[chu kỳ bán rã]] là 8,0207 ngày, đã được dùng trong điều trị [[ung thư]] và các bệnh khác liên quan đến [[tuyến giáp trạng|tuyến giáp]].<sup>123</sup>I là đồng vị phóng xạ thường dùng trong chụp ảnh tuyến giáp và đánh giá điều trị cho [[bệnh Grave]].

<sup>129</sup>I ([[chu kỳ bán rã]] 15,7 triệu năm) là kết quả của [[bắn phá hạt nhân]] <sup>129</sup>[[xenon|Xe]] bởi [[bức xạ vũ trụ|tia vũ trụ]] khi đi vào [[khí quyển Trái Đất]] và các [[phản ứng phân hạch hạt nhân|phản ứng phân hạch]] của [[urani]] và [[plutoni]], trong đất đá trên bề mặt [[Trái Đất]] và các [[lò phản ứng hạt nhân]]. Các quá trình xử lý [[nhiên liệu hạt nhân]] hoặc thử nghiệm [[vũ khí hạt nhân]] đã tạo ra lượng đồng vị lớn lấn át các đồng vị tạo ra bởi quá trình tự nhiên.<sup>129</sup>I được dùng trong nghiên cứu [[nước mưa]] sau [[thảm họa Chernobyl]]. Nó cũng có thể đã được dùng trong nghiên cứu mạch [[Nước dưới đất|nước ngầm]] để tìm dấu vết rò rỉ [[chất thải phóng xạ|chất thải hạt nhân]] ra môi trường tự nhiên. Nếu <sup>129</sup>I được cho tiếp xúc với người, tuyến giáp sẽ hấp thụ nó như thể nó là iod không phóng xạ thông thường, dẫn đến nguy cơ ung thư tuyến giáp cao. Đối với những người sống gần nơi có phản ứng phân hạch, hay những nơi tương tự, có nguy cơ tiếp xúc với iod phóng xạ khi tai nạn xảy ra, người ta thỉnh thoảng được cho uống viên iod. Việc hấp thụ một lượng lớn iod sẽ làm bão hòa tuyến giáp và ngăn việc thu nhận thêm iod.

<sup>129</sup>I có nhiều điểm giống với <sup>36</sup>[[Chlor|Cl]]. Nó là [[halogen]] [[hòa tan]] được, ít hoạt động hóa học, tồn tại chủ yếu ở dạng [[ion|anion]] không hấp thụ, và được sinh ra bởi các [[bức xạ vũ trụ|tia vũ trụ]], [[nhiệt hạt nhân]], và các phản ứng phân hạch khác. Trong lĩnh vực nghiên cứu về nước, mật độ <sup>129</sup>I được đo theo tỷ lệ <sup>129</sup>I trên tổng I (hầu hết là <sup>127</sup>I). Tương tự <sup>36</sup>Cl/Cl, tỷ lệ <sup>129</sup>I/I trong tự nhiên là rất nhỏ, 10<sup>−14</sup> đến 10<sup>−10</sup> (cực đạt nhiệt hạt nhân của <sup>129</sup>I/I trong thập niên 1960 và 1970 là 10<sup>−7</sup>).<sup>129</sup>I khác <sup>36</sup>Cl ở chỗ chu kỳ bán rã dài hơn (15,7 so với 0,301 triệu năm), xuất hiện trong các [[sinh vật]] ở nhiều dạng [[ion]] với nhiều ứng xử hóa học khác nhau.<sup>129</sup>I dễ dàng du nhập vào [[sinh quyển]], nằm trong cây cỏ, [[đất]], [[sữa]], [[mô|mô sinh học]]...

Lượng lớn <sup>129</sup>Xe trong [[thiên thạch]] được cho là kết quả của [[phân rã beta]] của hạt nhân <sup>129</sup>I. Đây là [[hạt nhân phóng xạ tuyệt chủng]] đầu tiên được nhận dạng trong [[hệ Mặt Trời]]. Nó phân rã theo sơ đồ [[Định tuổi bằng đồng vị phóng xạ]] I-Xe cơ bản, bao trùm 50 triệu năm của sự tiến hóa của hệ Mặt Trời.

== Cảnh báo ==
Iod khi tiếp xúc trực tiếp với [[da]] có thể gây thương tổn, do đó cần phải cẩn thận khi thao tác với nguyên tố hóa học này. [[Chất khí|Hơi]] iod có thể gây khó chịu cho [[mắt]] và các màng nhầy. Đối với các tiếp xúc kéo dài khoảng 8 [[giờ|tiếng đồng hồ]], [[mật độ]] iod trong không khí không được vượt quá 1 [[mili]][[gam]]/[[mét khối]], lấy trung bình theo [[thời gian]].
== Dinh dưỡng ==
[[Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ]] khuyến cáo ([[21 CFR]] 101.9 (c)(8)(iv)) cả nam và nữ nên tiêu thụ khoảng 150 [[micrô|micro]][[gam]] iod mỗi ngày.

== Tham khảo ==
{{tham khảo}}
([[tiếng Anh]])
* [http://periodic.lanl.gov/elements/53.html Thông tin tại Los Alamos National Laboratory] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060427161323/http://periodic.lanl.gov/elements/53.html |date=2006-04-27 }}
* [[21 CFR]] 101.9 (c)(8)(iv) ([http://a257.g.akamaitech.net/7/257/2422/01apr20051500/edocket.access.gpo.gov/cfr_2005/aprqtr/21cfr101.9.htm Văn bản thường] [http://a257.g.akamaitech.net/7/257/2422/01apr20051500/edocket.access.gpo.gov/cfr_2005/aprqtr/pdf/21cfr101.9.pdf PDF]) — bảng dinh dưỡng thức ăn của [[Cục quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa Kỳ|FDA]]

== Xem thêm ==
* [[Muối iod]]
== Một số hợp chất ==
{{Chính|:Thể loại:Hợp chất Iod}}
* [[Amoni iodide]] (NH<sub>4</sub>I)
* [[Caesi iodide]] (CsI)
* [[Đồng(I) iodide]] (CuI)
* [[Acid hydroiodic]] (HI)
* [[Acid iodic]] (HIO<sub>3</sub>)
* [[Iod cyanide]] (ICN)
* [[Iod heptafluoride]] (IF<sub>7</sub>)
* [[Iod pentafluoride]] (IF<sub>5</sub>)
* [[Chì(II) iodide]] (PbI<sub>2</sub>)
* [[Lithi iodide]] (LiI)
* [[Nitơ triiodide]] (NI<sub>3</sub>)
* [[Kali iodide]] (KI)
* [[Natri iodide]] (NaI)
== Liên kết ngoài ==
{{thể loại Commons|Iodine}}
([[tiếng Anh]])
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/I/index.html WebElements.com - Iodine]
* [http://www.chemicalelements.com/elements/i.html ChemicalElements.com - Iodine]
* [http://whqlibdoc.who.int/publications/2004/9241592001.pdf who.int - WHO Global Database on Iodine Deficiency]

{{Hợp chất của iod}}
{{bảng tuần hoàn thu gọn}}

[[Thể loại:Iod| ]]
[[Thể loại:Chất khoáng dinh dưỡng]]
[[Thể loại:Nguyên tố hóa học]]
[[Thể loại:Halogen]]
[[Thể loại:Chất oxy hóa]]