Xem mã nguồn của Thần lùn giữ vườn

[[Tập tin:German garden gnome.jpg|phải|nhỏ|300px|Một bức tượng thần lùn, tay cầm tẩu thuốc.]]
'''Thần lùn giữ vườn''' hay '''thần lùn gác vườn''' là những bức [[tượng]] [[thần lùn]] được sử dụng nhằm mục đích trang trí trong sân [[vườn]] và [[bãi cỏ]] ở các nước [[Thế giới phương Tây|phương Tây]]. Ban đầu, tượng thần lùn được làm từ [[đất sét]] nung, [[gỗ]] hoặc [[gốm]] [[sứ]], và được tô vẽ bằng thủ công. Ngày nay, bên cạnh các chất liệu truyền thống, những bức tượng này còn được làm bằng [[nhựa]] với đủ mọi kích cỡ, màu sắc và hình dáng.
== Lịch sử ==
=== Trước thế kỷ 20 ===
[[Tập tin:Gartenzwerg.jpg|nhỏ|300px|Những bức tượng thần lùn trong vườn.]]
[[Tập tin:Garden gnomes - Götze.jpg|nhỏ|Tượng thần lùn ở Đức, năm 1910]]
Thời [[La Mã cổ đại]], những bức tượng nhỏ bằng đá mô tả vị thần sinh sản [[Priapus]], cũng là vị thần của vườn tược, được đặt trong các khu vườn của người La Mã<ref>{{chú thích sách|title=An Introduction to the Roman World|url=https://archive.org/details/introductiontoro0000arno|last=Arnott|first=Peter D.|publisher=Macmillan|year=1970|isbn=9780333090701|location=London}}</ref><ref>{{chú thích sách|url=https://archive.org/details/pompeiiawakeneds0000harr|title=Pompeii Awakened: A Story of Rediscovery|last=Harris|first=Judith|publisher=I.B. Tauris|year=2007|isbn=1-84511-241-5|location=London|page=[https://archive.org/details/pompeiiawakeneds0000harr/page/117 117]}}</ref><ref>{{chú thích sách|title=Greek in a Cold Climate|url=https://archive.org/details/greekincoldclima0000lloy|last=Lloyd-Jones|first=Hugh|publisher=Duckworth|year=1991|isbn=0-389-20967-8|location=London|page=[https://archive.org/details/greekincoldclima0000lloy/page/64 64]}}</ref>. Thần lùn được mô tả lần đầu tiên trong [[thời kỳ Phục hưng]] bởi [[Paracelsus]], nhà giả kim [[người Thụy Sĩ]], là "những sinh vật nhỏ bé có chiều cao khoảng hai gang tay và không thích giao tiếp với loài người"<ref name="Pukas">{{cite|last=Pukas|first=Anna|date=ngày 11 tháng 2 năm 2013|title=Gnomes have the last laugh as Chelsea Flower Show lift the ban after 170 years|newspaper=Daily Express|url=http://www.express.co.uk/life-style/garden/376967/Gnomes-have-the-last-laugh-as-Chelsea-Flower-Show-lift-the-ban-after-170-years|}}</ref>.

Những bức tượng bằng [[gỗ]] hoặc [[sứ]] giống hình dáng của [[thần lùn]] dần trở thành những món đồ trang trí phổ biến trong gia đình ở một số nước Tây phương<ref name="Pukas" /><ref name="Way">{{chú thích sách|title=Garden Gnomes: A History|last=Way|first=Twigs|publisher=Shire Publications|year=2009|isbn=9780747807100|series=Shire Library|volume=487|location=United Kingdom}}</ref>. Khoảng giữa [[thế kỷ 19]], tượng [[thần lùn]] giữ vườn đầu tiên được biết đến có nguồn gốc đến từ [[Gräfenroda]], một ngôi làng nhỏ ở bang [[Thuringia]] của nước [[Đức]], và được làm bằng [[đất sét]]<ref name=":0">{{chú thích sách|url=https://books.google.com.vn/books?id=HcI1AAAAQBAJ&lpg=PA66&dq=The%20first%20known%20garden%20gnomes%20were%20produced%20in%20Germany&hl=vi&pg=PA66#v=onepage&q=The%20first%20known%20garden%20gnomes%20were%20produced%20in%20Germany&f=false|title=The Celebrated Pedestrian and Other Historical Curiosities|last=BBC History Magazine|first=|publisher=Random House|year=2013|isbn=9781448142095|series=|volume=|location=|pages=66}}</ref><ref name=":1">{{chú thích sách|url=https://books.google.com.vn/books?id=v7irDwAAQBAJ&lpg=PT360&dq=The%20first%20known%20garden%20gnomes%20were%20produced%20in%20Germany&hl=vi&pg=PT360#v=onepage&q=The%20first%20known%20garden%20gnomes%20were%20produced%20in%20Germany&f=false|title=Performing Process: Sharing Dance and Choreographic Practice|last=Meehan|first=Emma|last2=Blades|first2=Hetty|publisher=Intellect Books|year=2018|isbn=9781783208968|series=|volume=|location=|pages=360}}</ref>.

Theo truyền thống, những bức tượng thần lùn mang hình dáng của một người đàn ông lùn nhiều râu, đầu đội [[mũ phrygian]] màu đỏ. Những bức tượng này được lấy ý tưởng từ các công nhân [[thợ mỏ]], tay cầm búa rìu, cuốc chim hoặc [[đèn lồng]], hoặc đang đẩy chiếc xe cút kít, là những vật dụng gắn liền với thợ mỏ<ref name=":1" />. Những chiếc mũ đỏ đặc trưng của tượng, cũng là một phần trong bộ trang phục công nhân của thợ mỏ, được cho rằng là đã nhét thêm vải bông [[len]] vào đó để bảo vệ vùng [[đầu]] của họ<ref name=":1" />. Những bức tượng này được xem là biểu tượng của sự cần cù chăm chỉ, và người dân lúc bấy giờ tin rằng, các bức tượng thần lùn đặt trong vườn sẽ giúp họ các công việc làm vườn khi mà con người đã chìm vào giấc ngủ<ref name=":1" />.

Việc sản xuất hàng loạt các bức tượng thần lùn giữ vườn nhanh chóng lan rộng khắp nước [[Đức]], nhiều xưởng đúc tượng được thành lập, và mỗi xưởng có một phong cách chế tác riêng. Từ khoảng năm 1860 trở đi, ngôi làng [[Gräfenroda]] trở nên nổi tiếng với những món đồ gốm<ref name="Way" />. [[Tập tin:Lamport-gnome-replica-amoswolfe.jpg|nhỏ|206x206px|Thần lùn Lampy (bản sao), bức tượng duy nhất còn sót lại của [[Charles Isham]].|thế=]]

Những bức tượng thần lùn được tạo bằng cách đổ đầy [[đất sét]] vào trong khuôn rồi được đem đi nung trong lò. Sau khi được đưa ra khỏi lò, các bức tượng được tráng men và tô vẽ thêm màu sắc trước khi trở thành những vị thần canh giữ vườn<ref name=":4" />.

Những bức tượng thần lùn giữ vườn dần được một số nước láng giềng biết đến, đặc biệt là ở [[Pháp]] và [[Anh]] vào những năm [[1840]]<ref name="Pukas" />. Năm [[1847]], [[Charles Isham]] đã mang 21 bức tượng đất nung [[terracotta]] do Philip Griebel sản xuất từ Đức về [[Anh]]<ref name="Pukas" /><ref name=":0" />. Isham đã đặt những bức tượng này trong khoảng sân vườn nhà mình, Lamport Hall ở hạt [[Northamptonshire]] (Anh).

Sau khi Isham qua đời vào năm [[1903]], hai người con gái của ông đã dẹp bỏ những bức tượng thần lùn canh vườn của cha mình<ref>{{chú thích sách|url=https://books.google.com.vn/books?id=MqP0AgAAQBAJ&lpg=PA254&dq=his%20daughters%20banished%20the%20gnomes&hl=vi&pg=PA254#v=onepage&q=his%20daughters%20banished%20the%20gnomes&f=false|title=The Gardens of the British Working Class|last=Willes|first=Margaret|publisher=Yale University Press|year=2014|isbn=9780300206258|series=|volume=|location=|pages=254}}</ref>. Tuy nhiên, vẫn còn sót lại một bức tượng do nó bị kẹt trong góc khuất. Bức tượng thần lùn duy nhất còn sót lại của Charles Isham được gọi với [[biệt danh]] thân mật là Lampy, hiện được trưng bày tại Lamport Hall và được nhận bảo hiểm với giá 1 triệu [[bảng Anh]]<ref name=":0" />.

Tên [[tiếng Anh]] "''gnome''" cho những bức tượng thần lùn này bắt nguồn từ thuật ngữ ''Gnomen-Figuren'' ("bức tượng nhỏ") trong [[tiếng Đức]]<ref>{{chú thích báo|url=https://www.telegraph.co.uk/gardening/tools-and-accessories/the-slow-decline-of-the-garden-gnome/|title=The slow decline of the garden gnome|last=Garden gnome|first=Garden gnome|date=ngày 31 tháng 3 năm 2016|newspaper=The Telegraph}}</ref>.

=== Thế kỷ 20 ===
[[Tập tin:Gnomecity.jpg|trái|nhỏ|255x255px|Một khoảng sân đầy các tượng thần lùn.]]Tượng thần lùn giữ vườn ngày càng phổ biến ở nước [[Anh]], khi mà [[Frank Crisp]], vị Nam tước Đệ nhất của [[hoàng gia Anh]], đã cho mở cửa khu biệt thự [[Friar Park]] của mình để mọi người có thể tới chiêm ngưỡng bộ sưu tập tượng thần lùn trong vườn nhà của ông ta<ref name=":3">{{Chú thích web|url=https://www.worldhistoryedu.com/garden-gnomes/|tựa đề=Garden Gnomes: History, Origination & Amazing Facts|tác giả=|họ=|tên=|ngày=|website=worldhistoryedu.com|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|ngày truy cập=}}</ref>. Friar Park được mở cửa ít nhất 1 ngày trong một tuần, và cho đến khi Crisp qua đời vào năm [[1919]]<ref name=":3" />.

Sự thu hút của những bức tượng thần lùn đã giảm dần sau [[Thế chiến thứ I]], nhưng chúng đã phổ biến trở lại vào năm [[1937]], khi bộ phim cổ tích nổi tiếng ''[[Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn (phim 1937)|Nàng Bạch Tuyết và bảy chú lùn]]'' được công chiếu. Sau [[Thế chiến thứ II]], do những khó khăn mà chiến tranh để lại, [[Đức]] không còn sản xuất những bức tượng thần lùn nữa.

Tượng thần lùn sau đó đã được hồi sinh trở lại một lần nữa vào những năm 1970, khi các bức tượng được tạo ra với dáng vẻ hài hước, vui nhộn hơn<ref name="Pukas" />.

=== Thế kỷ 21 ===
Vào những năm [[2000]], một trò đùa có tên là ''Travelling gnome'' (Thần lùn du lịch) khiến các tượng thần lùn trở nên nổi tiếng hơn. Một người sẽ lấy cắp một bức tượng thần lùn trong vườn của một ai đó mà họ không hề quen biết, sau đó họ sẽ đem bức tượng thần lùn vừa lấy được đem đi "chụp [[selfie]]" cho nó ở những địa danh nổi tiếng trước khi trả lại nó cho khổ chủ. Điển hình cho trào lưu này là câu chuyện về tượng chú lùn Murphy của bà Eve Stuart-Kelso ở [[Anh]]. Năm [[2008]], Murphy đã cùng với "kẻ bắt cóc" anh ta đi đến 12 quốc gia (trong đó có cả [[Việt Nam]]). 7 tháng sau khi bị "bắt cóc", Murphy quay trở về nhà cùng với bộ ảnh du lịch của mình, cùng với sự ngạc nhiên của bà Stuart-Kelso<ref>{{Chú thích web|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/gloucestershire/7555918.stm|tựa đề='Itchy feet' gnome returns home|tác giả=|họ=|tên=|ngày=12 tháng 8 năm 2008|website=BBC News|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref>. [[Tập tin:Desk murder.jpg|nhỏ|215x215px|Tượng thần lùn dành cho những ai ghét thần lùn.]]
== Gây tranh cãi ==
Từng là một niềm hãnh diện trong các vườn hoa quý tộc vào những năm của [[thế kỷ 19]], ngày nay vị trí của các thần lùn giữ vườn là một chủ đề gây tranh cãi và đã bị cấm trong hội Triển lãm hoa danh tiếng tại [[Chelsea, Luân Đôn|Chelsea]]<ref name="independent"/>. Nhiều người cho rằng, chúng làm mất đi giá trị thẩm mỹ của cả khu vườn, chỉ khiến khu vườn trở nên quê mùa hơn. Những người yêu thích thần lùn đã lên tiếng cáo buộc những người làm vườn trong tổ chức trên vì cho rằng, tượng thần lùn giữ vườn rất phổ biến trong các khu vườn của tầng lớp lao động và các hộ gia đình ở [[ngoại ô]]<ref name="independent">{{chú thích báo|url=https://www.independent.co.uk/news/uk/this-britain/gnomes-spark-row-over-fairies-at-chelsea-479614.html|title=Gnomes spark row over fairies at Chelsea|last=Akbar|first=Arifa|date=ngày 25 tháng 5 năm 2006|work=[[The Independent]]}}</ref>. Và lệnh cấm này vẫn được giữ nguyên qua các năm, ngoại trừ năm [[2013]], lệnh cấm thần lùn được dỡ bỏ do đây là lần kỷ niệm 100 năm của lễ hội hoa này<ref name="Pukas" /><ref name="dailymail">{{Chú thích web|url=https://www.dailymail.co.uk/news/article-2276319/Welcome-gnome-Chelsea-flower-lifts-ban-tacky-garden-ornaments-time-100-year-history.html|tựa đề=Welcome gnome! Chelsea flower show lifts ban on 'tacky' garden ornaments for first time in 100-year history|tác giả=|họ=Elliott|tên=Valerie|ngày=09-02-2013|website=Daily Mail|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref>.

== Trong văn hóa đại chúng ==
Hình ảnh của các thần lùn xuất hiện khá phổ biến trên phim ảnh và trong các trò chơi điện tử.

* ''[[Hammer Heads]]'', một trò chơi tương tự trò [[đập chuột]] của hãng [[PopCap Games]]. Thay vì mục tiêu là đập những con chuột, người chơi phải dùng búa để đập vỡ những con tượng thần lùn chui lên từ các lỗ trống.
* Ngày [[10 tháng 6]] năm [[2018]], để vinh danh những bức tượng thần lùn giữ vườn, [[Google]] đã thay đổi hình đại diện trên [[Máy truy tìm dữ liệu|công cụ tìm kiếm]] bằng một [[Google Doodle]] về những vị thần lùn dưới dạng trò chơi<ref name=":4">{{Chú thích web|url=https://vtv.vn/cong-nghe/google-thay-anh-dai-dien-ton-vinh-than-lun-gac-vuon-20180610192343444.htm|tựa đề=Google thay ảnh đại diện, tôn vinh thần lùn gác vườn|tác giả=|họ=|tên=|ngày=2018-06-10|website=VTV News|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref>.

== Chú thích ==
{{tham khảo|3}}

{{Commons|Garden gnome}}

[[Thể loại:Tượng]]
[[Thể loại:Làm vườn]]
[[Thể loại:Văn hóa châu Âu]]
[[Thể loại:Phát minh của Đức]]