Xem mã nguồn của Tiếng Zhang-zhung

{{short description|Extinct Sino-Tibetan language of western Tibet}}
{{Infobox language
 |name=Tiếng Zhang-zhung
 |region=Miền tây [[Tây Tạng]], [[Trung Á]]
 |era=Thế kỷ VII-X
 |ref=linglist
 |familycolor=Sino-Tibetan
 |fam2=[[Nhóm ngôn ngữ Tạng-Kanaur|Tạng-Kanaur]] ?
 |fam3=[[Nhóm ngôn ngữ Himalaya Tây|Himalaya Tây]]
 |fam4=Almora
 |iso3=xzh
 |linglist=xzh
 |glotto=zhan1239
 |glottorefname=Zhangzhung
}}

'''Tiếng Zhang-zhung''' ({{bo|t=ཞང་ཞུང་|w=zhang zhung}}) hay '''tiếng Tượng Hùng''' ({{zh-stp|s=象雄语|t=象雄語|p=Xiàngxióngyǔ}}) là một [[Ngữ hệ Hán-Tạng|ngôn ngữ Hán-Tạng]] đã biến mất, từng được nói tại nơi ngày nay là mạn tây khu vực [[Tây Tạng]]. Người ta biết đến nó thông qua một văn bản song ngữ tựa ''mDzod phug'' ("Hang Châu báu") cùng một số đoạn văn ngắn hơn.

Vài văn liệu ở [[Đôn Hoàng văn hiến|Đôn Hoàng]] ghi lại một ngôn ngữ cổ chưa giải mã, tạm gọi là '''tiếng Zhangzhung cổ''', tuy mối quan hệ giữa hai bên chưa sáng tỏ.

==''Hang Châu báu'' (''mDzod phug'')==
''Hang Châu báu'' ({{bo|t=མཛོད་ཕུག་|w=mdzod phug}}) là một [[terma (tôn giáo)|terma]] được Shenchen Luga ({{bo|t=གཤེན་ཆེན་ཀླུ་དགའ་|w=gshen chen klu dga'}}) tìm ra vào đầu thế kỷ XI.<ref>Berzin, Alexander (2005). ''The Four Immeasurable Attitudes in Hinayana, Mahayana, and Bön.'' Study Buddhism. Source: [http://studybuddhism.com/en/advanced-studies/abhidharma-tenet-systems/comparison-of-buddhist-traditions/the-four-immeasurables-in-hinayana-mahayana-and-bon] (accessed: ngày 6 tháng 6 năm 2016)</ref> Martin (n.d.: trang&nbsp;21) chỉ ra sự quan trọng của văn bản này trong nghiên cứu tiếng Zhang-zhung như sau:{{quote|Với học viên văn hoá Tây Tạng nói chung, ''mDzod phug'' là một trong những kinh thư Bön gợi lên sự tò mò hơn cả, bởi nó là tác phẩm song ngữ Zhang-zhung-Tạng dài duy nhất (những nguồn ngắn hơn dù vẫn quan trọng về tiếng Zhang-zhung đã được nhắc đến trong Orofino 1990)."<ref>Martin, Dan (n.d.). "Comparing Treasuries: Mental states and other ''mdzod phug'' lists and passages with parallels in Abhidharma works of Vasubandhu and Asanga, or in Prajnaparamita Sutras: A progress report." University of Jerusalem. Source: [http://ir.minpaku.ac.jp/dspace/bitstream/10502/1286/1/SER15_004.pdf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110628000301/http://ir.minpaku.ac.jp/dspace/bitstream/10502/1286/1/SER15_004.pdf |date=2011-06-28 }} (accessed: Monday ngày 1 tháng 3 năm 2010)</ref>}}

==Quan hệ ngoại tại==

Bradley (2002) cho rằng tiếng Zhangzhung "giờ đã được đồng thuận" là một ngôn ngữ Kanaur hay [[Nhóm ngôn ngữ Himalaya Tây|Himalaya Tây]]. [[Guillaume Jacques]] (2009) bác bỏ luận điều rằng tiếng Zhangzhung có lẽ bắt nguồn từ miền đông (thay vì miền tây) Tây Tạng bằng cách chứng minh đây là một ngôn ngữ phi [[Nhóm ngôn ngữ Khương|Khương]].<ref>{{chú thích sách |last=Jacques |first=Guillaume |chapter=Zhangzhung and Qiangic Languages |chapter-url=https://hal.archives-ouvertes.fr/halshs-00339148/document |type=PDF |title=Issues in Tibeto-Burman Historical Linguistics|series=Senri Ethnological Studies |volume=75 |pages=121–130 |editor=Yasuhiko Nagano |year=2009}}</ref>

Widmer (2014:53-56)<ref>Widmer, Manuel. 2014. "A tentative classification of West Himalayish." In ''A descriptive grammar of Bunan'', 33-56. Bern: University of Bern.</ref> xếp tiếng Zhangzhung trong nhánh đông của nhóm Himalaya Tây, liệt kê những từ đồng nguyên sau đây giữa tiếng Zhangzhung với ngôn ngữ Tây Himalaya nguyên thủy.

{| class="wikitable"
! Từ !! Zhangzhung !! Himalaya Tây nguyên thủy
|-
| lúa mạch || zad || *zat
|-
| xanh lam || ting || *tiŋ-
|-
| ''hậu tố giảm nhẹ'' || -tse || *-tse ~ *-tsi
|-
| tại || ra tse || *re
|-
| béo, mập || tsʰas || *tsʰos
|-
| (người) con gái || tsa med || *tsamet
|-
| thần || sad || *sat
|-
| vàng (kim loại)? || zang || *zaŋ
|-
| tim || she || *ɕe
|-
| già || shang ze || *ɕ(j)aŋ
|-
| đỏ || mang || *maŋ
|-
| trắng || shi nom || *ɕi
|}

==Chữ viết==
{{Infobox writing system
|name  = Marchen
|type  = [[Abugida]]
|time  = 
|languages  = Zhang-Zhung
|creator = 
|iso15924  = Marc
|unicode = [https://www.unicode.org/charts/PDF/U11C70.pdf U+11C70&ndash;U+11CBF]
|note  = none
}}

Một số hệ chữ sau từng được dùng để viết tiếng Zhang-zhung:<ref>{{chú thích web | last=West | first=Andrew | authorlink=Andrew West (linguist) | title=N4032: Proposal to encode the Marchen script in the SMP of the UCS | url=https://www.unicode.org/L2/L2011/11140-n4032-marchen.pdf | date=ngày 30 tháng 4 năm 2011 }}</ref>

* Marchen/Mar Lớn ({{bo|t=སྨར་ཆེན་|w=smar chen}})<ref name="N4491">{{chú thích web|url=https://www.unicode.org/L2/L2013/13197-marchen.pdf|title=N4491: Final proposal to encode the Marchen script in the SMP of the UCS|date = ngày 22 tháng 10 năm 2013 |first=Andrew|last=West}}</ref>
* Marchung/Mar Nhỏ ({{bo|t=སྨར་ཆུང་|w=smar chung}})
* Pungchen/Pung Lớn ({{bo|t=སྤུངས་ཆེན་|w=spungs chen}})
* Pungchung/Pung Nhỏ ({{bo|t=སྤུངས་ཆུང་|w=spungs chung}})
* Drusha ({{bo|t=བྲུ་ཤ་|w=bru sha}})

{{Bảng Unicode Marchen}}
==Xem thêm==
* [[Tượng Hùng]]

==Nguồn tham khảo==
{{tham khảo}}

*[http://ir.minpaku.ac.jp/dspace/bitstream/10502/1286/1/SER15_004.pdf Martin, Dan (n.d.). "Comparing Treasuries: Mental states and other ''mdzod phug'' lists and passages with parallels in Abhidharma works of Vasubandhu and Asanga, or in Prajnaparamita Sutras: A progress report." University of Jerusalem.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110628000301/http://ir.minpaku.ac.jp/dspace/bitstream/10502/1286/1/SER15_004.pdf |date = ngày 28 tháng 6 năm 2011}}
*David Bradley (2002) "The Subgrouping of Tibeto-Burman", in Chris Beckwith, Henk Blezer, eds., ''Medieval Tibeto-Burman Languages.'' Brill.
* {{chú thích sách | first = Dan | last = Martin | year = 2004 | title = Zhang-zhung Dictionary | url = https://archive.org/details/zhang-zhung-dictionary-200404 }}
*[[Erik Haarh|Haarh, Erik]]. The Zhang-zhung Language: A Grammar and Dictionary of the Unexplored Language of the Tibetan Bönpos. Universitetsforlaget i Aarhus og Munksgaard, 1968.
*Hummel, Seigbert and Guido Vogliotti, ed. and trans. On Zhang-zhung. Dharamsala: Library of Tibetan Works and Archives, 2000.
*Namgyal Nyima Dagkar. “Concise Analysis of Zhang Zhung Terms in the Documents of Dunhuang.” In Tibet, Past and Present: Tibetan Studies I, edited by Henk Blezer, Proceedings of the Ninth Seminar of the International Association for Tibetan Studies, Leiden 2000, vol. 1, pp.&nbsp;429–439. Leiden: Brill, 2002.
*Namgyal Nyima (Rnam rgyal nyi ma). Zhang-zhung – Tibetan – English Contextual Dictionary. Berlin, 2003. Description: This new dictionary of Zhangzhung terminology from the Bön tradition of Tibetan religion includes 3875 entries drawn from 468 sources. These entries include Tibetan and English definitions as well as the citation of passages in which they occur with full bibliographical information for these passages.

{{DEFAULTSORT:Zhang-Zhung Language}}
[[Thể loại:Ngôn ngữ không còn ở châu Á]]
[[Thể loại:Hệ chữ viết lỗi thời]]
[[Thể loại:Chữ viết được mã hóa trong Unicode]]
[[Thể loại:Chữ viết ISO 15924]]