Xem mã nguồn của Nhóm ngôn ngữ Gbe

{{Infobox language family
|name = Nhóm ngôn ngữ Gbe
|region = Đông nam [[Ghana]], nam [[Togo]] & [[Bénin]], và tây [[Nigeria]]
|familycolor = Niger-Congo
|fam2=[[Nhóm ngôn ngữ Volta–Congo|Volta–Congo]]
|fam3 = [[Nhóm ngôn ngữ Volta–Niger|Volta–Niger]]
|child1 = [[Tiếng Ewe|Ewe]]
|child2 = [[Tiếng Gen|Gen]]
|child3 = [[Tiếng Fon|Fon]]
|child4 = [[Tiếng Adja|Adja]]
|child5 = [[Nhóm ngôn ngữ Phla–Pherá|Phla–Pherá]]
|glotto=gbee1241
|glottorefname= Gbe
|map = Gbe languages.png
|mapcaption = Bản đồ cho thấy vị trí và phạm vi của các ngôn ngữ Gbe chính (after Capo 1988, 1991).
}}

'''Nhóm ngôn ngữ Gbe''' (phát âm {{IPA-ee|ɡbè|}})<ref>{{Ngoặc nhọn|gb}} là [[âm tắc môi–ngạc mềm hữu thanh]], phổ biến ở nhiều ngôn ngữ Tây Phi.</ref> là một tập hợp gồm khoảng 20 ngôn ngữ liên quan đến nhau hiện diện trên một khu vực kéo dài từ đông [[Ghana]] đến tây [[Nigeria]]. Số liệu về tổng số người nói các ngôn ngữ Gbe biến thiên từ bốn đến tám triệu người. Các ngôn ngữ Gbe phổ biến nhất là [[tiếng Ewe]] (khoảng 3 triệu người nói tại Ghana và [[Togo]]), theo sau là [[tiếng Fon]] (khoảng 1,7 triệu, chủ yếu tại [[Bénin]]). Nhóm ngôn ngữ Gbe trước đây thường được xem là một phân nhánh của nhóm [[nhóm ngôn ngữ Kwa|Kwa]], nhưng gần đây hơn lại được chuyển sang [[nhóm ngôn ngữ Volta–Niger]]. Nhóm này gồm 5 cụm phương ngữ: [[tiếng Ewe|Ewe]], [[tiếng Fon|Fon]], [[tiếng Adja|Aja]], [[tiếng Gen|Gen]] (Mina), và [[Nhóm ngôn ngữ Phla–Pherá|Phla–Pherá]].

Đa số các dân tộc Gbe đến từ phía đông của nơi họ cư ngụ hiện nay, với nhiều đợt di cư khác nhau trong thời gian từ thế kỷ X đến XV. Tuy nhiên, một số dân tộc Phla–Pherá được xem là các cư dân bản địa với sự pha trộn từ các tộc Gbe, và [[người Gen]] có lẽ bắt nguồn từ [[người Ga-Adangbe]] tại [[Ghana]]. Vào cuối thế kỷ XVIII, nhiều người nói các ngôn ngữ Gbe bị bắt làm nô lệ và mang đến [[Tân Thế Giới]]. Các học giả tin rằng các ngôn ngữ Gbe đã đóng một số vai trò trong sự hình thành các [[ngôn ngữ creole]] [[Caribe]], nhất là [[creole Haiti]].

Khoảng năm 1840, các nhà truyền giáo người Đức đã bắt đầu những nghiên cứu ngôn ngữ học với nhóm Gbe. Trong nửa đầu thế kỷ XX, nhà châu Phi học [[Diedrich Hermann Westermann]] là một trong những người đóng góp đáng kể nhất về nhóm Gbe. Hệ thống nội phân loại nhóm Gbe đầu tiên được công bố năm 1988 bởi H.B. Capo, theo sau đó là một so sánh âm vị học năm 1991. Các ngôn ngữ Gbe là ngôn ngữ [[thanh điệu]], [[ngôn ngữ đơn lập|đơn lập]] với cấu trúc câu cơ sở là [[chủ–động–tân]].
==Các ngôn ngữ==

===Phân bố và người nói===
Vùng ngôn ngữ Gbe tiếp giáp với [[sông Volta]] tại Ghana về phía tây và [[sông Weme]] tại Bénin về phía đông. Biên giới phía bắc vùng này nằm từ khoảng 6-8 kinh độ, phía nam thì giáp với [[Đại Tây Dương]]. Xung quanh vùng này chủ yếu là [[Nhóm ngôn ngữ Kwa|các ngôn ngữ Kwa]], trừ phía đông và đông bắc, nơi [[Tiếng Yoruba|tiếng Yorùbá]] được sử dụng. Về phía tây, [[nhóm ngôn ngữ Ga–Dangme|nhóm Ga–Dangme]], [[tiếng Guang]] và [[tiếng Akan]] được nói. Về phía bắc, nó tiếp giáp với vùng nói [[tiếng Adele]], [[tiếng Aguna|Aguna]], Akpafu, Lolobi, và Yorùbá.

Ước tính tổng số người nói các ngôn ngữ Gbe biến thiên đáng kể. Capo (1988) cho ước tính thấp nhất với bốn triệu, còn [[Ethnologue]] (ấn bản thứ 15, 2005) cho là tám triệu. Hai ngôn ngữ Gbe lớn là tiếng Ewe ([[Ghana]] và [[Togo]]) và tiếng Fon ([[Bénin]] và Togo) với lần lượt bốn và ba triệu người nói (gồm cả người nói như ngôn ngữ thứ hai). Tiếng Ewe là ngôn ngữ giáo dục chính thức ở một số trường trung học và đại học ở Ghana và được dùng trong giáo dục không chính thức ở [[Togo]]. Ở Bénin, [[tiếng Aja]] (740.000 người nói) và tiếng Fon là hai trong sáu ngôn ngữ quốc gia.

===Phân loại===
[[Joseph Greenberg|Greenberg]], sau Westermann (1952), xếp nhóm Gbe vào [[nhóm ngôn ngữ Kwa|nhóm Kwa]] trong [[ngữ hệ Niger–Congo]].<ref>Greenberg (1966), ''[[The Languages of Africa]]''.</ref> Cấu trúc của nhóm Kwa đã dần dần thay đổi theo thời gian; [[Roger Blench]] xếp nhóm Gbe vào nhóm Volta–Niger thay vì Kwa.

Nhóm ngôn ngữ Gbe tạo nên một [[dãy phương ngữ]]. Dựa trên nghiên cứu so sánh, Capo (1988) chia nó thành năm cụm, trong đó mỗi cụm bao gồm nhiều phương ngữ/ngôn ngữ thông hiểu lẫn nhau. "Biên giới" giữa các cụm không phải lúc nào cũng rõ ràng. Chúng là:<ref>Nguồn, về phân loại, Capo (1991) & Aboh (2004); về số người nói, [http://www.ethnologue.com Ethnologue, ấn bản thứ 15].</ref>

{| class="wikitable" 
!Tên!!Tên khác!!Số người nói!!Một số phương ngữ!!Vùng
|-
| [[Tiếng Ewe|Ewe]]||Vhe, Ɛ̀ʋɛ̀&nbsp;gbè||khoảng 3.600.000||Anlo, Kpando, Ho, Fodome||Hạ Ghana phía đông của [[sông Volta]]; tây nam Togo
|-
|[[Tiếng Gen|Gen]]||Gẽ, Mina, Gɛn&nbsp;gbe||khoảng 400.000||Gliji, Anexo, Agoi||Quanh [[hồ Togo]], quanh [[Anexo]]
|-
|[[Tiếng Aja (Niger–Congo)|Aja]]||Aja&nbsp;gbe, Adja||khoảng 500.000 ||Dogbo, Sikpi||Togo, [[Bénin]]; sông đất liền dọc theo [[sông Mono]]
|-
|[[Tiếng Fon|Fon]]||Fɔn&nbsp;gbè||khoảng 1.700.000||Gun, Kpase, Agbome, Maxi||đông nam Togo, Bénin phía tây của [[sông Weme]] và dọc theo bờ biển
|-
|[[Nhóm ngôn ngữ Phla–Pherá|Phla–Pherá]]||Fla, Offra, Xwla&nbsp;gbe||khoảng 400.000||Alada, Toli, Ayizo||Togo và Bénin dọc theo bờ biển và quanh [[hồ Ahémé]]
|}

Angela Kluge (2011)<ref>{{chú thích web | url = http://www.sil.org/silesr/2011/silesr2011-012.pdf | tiêu đề = A sociolinguistic survey of the Gbe language communities of Benin and Togo: Gbe language family overview | author = | ngày = | ngày truy cập = 22 tháng 8 năm 2017 | nơi xuất bản = SIL International | ngôn ngữ = }}</ref> đề xuất rằng nhóm Gbe có thể được tách thành ba cụm lớn.

*'''Gbe Tây''' ([[Tiếng Ewe|Ewe]], [[Tiếng Gen|Gen]], và Gbe tây bắc): Adan, Agoi/Gliji, Agu, Anexo, Aveno, Awlan, Be, Gbin, [[Tiếng Gen|Gen]], Kpelen, Kpési, Togo, Vhlin, Vo, Waci, Wance, Wundi (và [[tiếng Aguna|Awuna]]?)
*'''Gbe Trung''': [[Tiếng Aja (Niger–Congo)|Aja]] (Dogbo, Hwe, Sikpi, Tado, Tala)
*'''Gbe Đông''' ([[Tiếng Fon|Fon]], [[nhóm ngôn ngữ Phla–Pherá|Phla–Pherá]] miền đông, và [[nhóm ngôn ngữ Phla–Pherá|Phla–Pherá]] miền tây): Agbome, Ajra, [[Tiếng Alada|Alada]], Arohun, [[tiếng Ayizo|Ayizo]], Ci, Daxe, [[Tiếng Fon|Fon]], Gbekon, Gbesi, Gbokpa, Gun, Kotafon, Kpase, Maxi, Movolo, [[Tiếng Saxwe|Saxwe]], Se, Seto, [[Tiếng Tofin|Tofin]], Toli, Weme, [[Tiếng Pherá|Xwela]], [[Tiếng Phla|Xwla]] (đông), [[Tiếng Phla|Xwla]] (tây) (và [[Tiếng Wudu|Wudu]]?)

===Tên gọi===
Toàn cụm phương ngữ này từng được gọi là 'Ewe' bởi [[Diedrich Hermann Westermann|Westermann]], cây bút giàu sức ảnh hưởng nhất về nhóm ngôn ngữ này, người đã dùng thuật ngữ 'tiếng Ewe chuẩn' để chỉ dạng viết của tiếng Ewe. Những cây bút khác đã gọi toàn nhóm Gbe là 'Aja', theo tên thổ ngữ của vùng Aja-Tado tại Bénin. Tuy nhiên, việc dùng tên của chỉ một ngôn ngữ cho toàn nhóm có thể gây khó hiểu. Từ khi thành lập một nhóm chuyên khảo ở West African Languages Congress tại [[Cotonou]] năm 1980, cái tên do H. B. Capo gợi ý đã được chấp nhận: '' 'Gbe''', một từ có nghĩa là 'ngôn ngữ/phương ngữ' trong các ngôn ngữ trong nhóm.<ref>Trong thông tục, mỗi ngôn ngữ Gbe được gọi là X-gbe, ví dụ ''Ewegbe'' là tiếng Ewe, ''Fongbe'' là tiếng Fon, vân vân...</ref>
==Ngữ âm==

===Phụ âm===
Dưới đây là các âm vị phụ âm xuất hiện trong các ngôn ngữ Gbe:

{| class="wikitable" style=text-align:center
|-
|+Gbe languages consonants phonetic inventory (Capo 1991:39)
!colspan=2 rowspan=2|
!rowspan=2| [[Âm môi|Môi]]
!rowspan=2| [[Âm môi-răng|Môi-<br>răng]]
!rowspan=2| [[Âm phiến lưỡi|Phiến lưỡi]]<br>-[[Âm khe răng|khe răng]]
!rowspan=2| Phiến lưỡi-<br>[[Âm chân răng|chân răng]]
!rowspan=2| [[Âm đầu lưỡi|Đầu lưỡi]]-<br>[[Âm sau chân răng|Sau<br />chân răng]]
!rowspan=2| [[Âm chân răng-vòm|Chân răng<br>-vòm]]
!colspan=2| [[Âm vòm|Vòm]]
!colspan=2| [[Âm ngạc mềm|Ngạc mềm]]
!colspan=2| [[Âm lưỡi gà|Lưỡi gà]]
|-
! <small>thường</small>
! <small>[[môi hóa]]</small>
! <small>thường</small>
! <small>[[âm môi–ngạc mềm|môi hóa]]</small>
! <small>thường</small>
! <small>môi hóa</small>
|-
!colspan=2| [[Âm mũi|Mũi]]
| {{IPAlink|m}}
| ||
| {{IPAlink|n}}
| ||
| {{IPAlink|ɲ}}
|
| {{IPAlink|ŋ}}
| ŋʷ
| ||
|-
! rowspan=2| [[Âm tắc|Tắc]] /<br>[[Âm tắc xát|Tắc xát]]
! <small>vô thanh</small>
| {{IPAlink|p}}
|
| {{IPAlink|t̪|t}}
| {{IPAlink|ts}}
| 
| {{IPAlink|tʃ}}
| 
| 
| {{IPAlink|k}}
| {{IPAlink|k͡p}}
| 
| 
|-
! <small>hữu thanh</small>
| {{IPAlink|b}}
|
| {{IPAlink|d̪|d}}
| {{IPAlink|dz}}
| {{IPAlink|ɖ}}
| {{IPAlink|dʒ}}
| 
| 
| {{IPAlink|ɡ}}
| {{IPAlink|ɡ͡b}}
| 
| 
|-
! rowspan=2| [[Âm xát|Xát]]
! <small>vô thanh</small>
| {{IPAlink|ɸ}}
| {{IPAlink|f}}
|
| {{IPAlink|s}}
|
| {{IPAlink|ʃ}}
| || || ||
| {{IPAlink|χ}}
| χʷ
|-
! <small>hữu thanh</small>
| {{IPAlink|β}}
| {{IPAlink|v}}
|
| {{IPAlink|z}}
|
| {{IPAlink|ʒ}}
| || || ||
| {{IPAlink|ʁ}}
| ʁʷ
|-
!rowspan=2| [[Âm rung|Rung]]
! <small>thường</small>
| || || ||
| {{IPAlink|r}}
| || || || || || ||
|-
! <small>mũi hóa</small>
| || || ||
| r̃
| || || || || || ||
|-
!rowspan=2| [[Âm tiếp cận|Tiếp cận]]
! <small>thường</small>
| || || ||
| {{IPAlink|l}}
|
| {{IPAlink|j}}
| {{IPAlink|ɥ}}
| {{IPAlink|ɰ}}
| {{IPAlink|w}}
| ||
|-
! <small>mũi hóa</small>
| || || ||
| l̃
|
| j̃
| ɥ̃
|
| w̃
| ||
|}
Chẳng có ngôn ngữ Gbe nào có tất cả 42 âm vị này. Theo Capo (1991), tất cả chúng có 23 âm vị chung sau: '''b, m, t, d, ɖ, n, k, g, kp, gb, ɲ, f, v, s, z, χ, ʁ, r, r̃, l, l̃, y, w'''.

===Nguyên âm===
Dưới đây là các âm vị nguyên âm xuất hiện trong các ngôn ngữ Gbe:
{| class="wikitable" 
|+
!<small>Capo 1991:24</small>!![[Nguyên âm trước|Trước]]!![[Nguyên âm giữa|Giữa]]!![[Nguyên âm sau|Sau]]
|-
| style="text-align: right;"|[[Nguyên âm đóng|Đóng]]||{{IPA|i • ĩ}}|| ||{{IPA|u • ũ}}
|-
| style="text-align: right;"|[[Nguyên âm nửa đóng|Nửa đóng]]||{{IPA|e • ẽ}}|| ||{{IPA|o • õ}}
|-
| || ||{{IPA|ə • ə̃}}||
|-
| style="text-align: right;"|[[Nguyên âm nửa mở|Nửa mở]]||{{IPA|ɛ • ɛ̃}}|| ||{{IPA|ɔ • ɔ̃}}
|-
| style="text-align: right;"|[[Nguyên âm mở|Mở]]|| ||{{IPA|a • ã}}||
|}

Các phụ âm {{IPA|/i ĩ u ũ e o ɛ̃ ɔ ɔ̃ a ã/}} có mặt trong tất cả ngôn ngữ Gbe.

Sự mũi hóa đóng một vai trò quan trọng trong hệ thống nguyên âm: mỗi nguyên âm tiếng Gbe đều có dạng thường và mũi hóa.

==Chú thích==
{{tham khảo}}
===Tài liệu===
*Aboh, O. Enoch (2004) ''The Morphosyntax of Complement-Head Sequences (Clause Structure and Word Order Patterns in Kwa)'' New York etc.: Oxford University Press.
*Amenumey, D.E.K. (2002) [http://www.atidekate.com/Volta/Ewe.html History of the Ewe] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20041111133338/http://www.atidekate.com/Volta/Ewe.html |date = ngày 11 tháng 11 năm 2004}}. Truy cập ngày 11 tháng 5 năm 2005.
*Ansre, Gilbert (1961) ''The Tonal Structure of Ewe''. MA Thesis, Kennedy School of Missions of Hartford Seminary Foundation.
*Ameka, Felix Kofi (2001) 'Ewe'. In Garry and Rubino (eds.), ''Facts About the World's Languages: An Encyclopedia of the World's Major Languages, Past and Present'', 207–213. New York/Dublin: The H.W. Wilson Company.
*Blench, Roger (2006) ''Archaeology, Language, and the African Past.'' AltaMira Press.
*Capo, Hounkpati B.C. (1981) 'Nasality in Gbe: A Synchronic Interpretation' ''Studies in African Linguistics'', 12, 1, 1–43.
*Capo, Hounkpati B.C. (1988) ''Renaissance du Gbe: Réflexions critiques et constructives sur L'EVE, le FON, le GEN, l'AJA, le GUN, etc.'' Hamburg: Helmut Buske Verlag.
*Capo, Hounkpati B.C. (1991) ''A Comparative Phonology of Gbe'', Publications in African Languages and Linguistics, 14. Berlin/New York: Foris Publications & Garome, Bénin: Labo Gbe (Int).
*Cust, Robert Needham (1883) ''Modern Languages of Africa''.
*Duthie, A.S. & Vlaardingerbroek, R.K. (1981) ''Bibliography of Gbe – publications on and in the language'' Basel: Basler Afrika Bibliographien.
*Greenberg, Joseph H. (1966) ''The Languages of Africa'' (2nd ed. with additions and corrections). Bloomington: Indiana University.
*Greene, Sandra E. (2002) ''Sacred Sites: The Colonial Encounter''. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. {{ISBN|0-253-21517-X}} ([http://iupress.indiana.edu/textnet/0-253-34073-X/025334073X.htm online version] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040919185213/http://iupress.indiana.edu/textnet/0-253-34073-X/025334073X.htm |date=2004-09-19 }})
*Henrici, Ernst (1891) ''Lehrbuch der Ephe-Sprache (Ewe) Anlo-, Anecho- und Dahome-Mundart (mit Glossar und einer Karte der Sklavenküste)''. Stuttgart/Berlin: W. Spemann. (270 p.)
<!--*Henrici, Ernst (1888) ''Das Deutsche Togogebiet und meine Afrikaresie 1887 (mit einer Karte des Togogebietes und des unteren Volta und einere Tafel der Gebirgsprofile)''. Leipzig: Verlag von Carl Reiner. (145 p.) -->
<!-- *Hintze, Ursula (1959) ''Bibliographie der Kwa-Sprachen und der Sprachen der Togo-Restvölker (mit 11 zweifarbigen Sprachenkarten)''. Berlin: Akademie-Verlag. -->
*Labouret, Henir and Paul Rivet (1929) ''Le Royaume d'Arda et son Évangélisation au XVIIe siècle''. Paris: Institut d'Ethnologie.
*Lefebvre, Claire (1985) 'Relexification in creole genesis revisited: the case of Haitian Creole'. In Muysken & Smith (eds.) ''Substrate versus Universals in Creole Genesis''. Amsterdam: John Benjamins.
*Kluge, Angela (2000) ‘The Gbe language varieties of West Africa – a quantitative analysis of lexical and grammatical features’. [unpublished MA thesis, University of Wales, College of Cardiff].
*Kluge, Angela (2005) [http://journals.dartmouth.edu/cgi-bin/WebObjects/Journals.woa/1/xmlpage/1/article/281 ‘A synchronic lexical study of Gbe language varieties: The effects of different similarity judgment criteria’] ''Linguistic Discovery'' 3, 1, 22–53.
*Kluge, Angela (2006) [http://www.atypon-link.com/WDG/doi/abs/10.1515/JALL.2006.004 ‘Qualitative and quantitative analysis of grammatical features elicited among the Gbe language varieties of West Africa’] {{Webarchive|url=https://archive.today/20121206030835/http://www.atypon-link.com/WDG/doi/abs/10.1515/JALL.2006.004 |date = ngày 6 tháng 12 năm 2012}} ''Journal of African Languages and Linguistics'' 27, 1, 53–86.
*Pasch, Helma (1995) ''Kurzgrammatik des Ewe'' Köln: Köppe.
*Stewart, John M. (1989) 'Kwa'. In: Bendor-Samuel & Hartell (eds.) ''The Niger–Congo languages''. Lanham, MD: The University Press of America.
*Westermann, Diedrich Hermann (1930) ''A Study of the Ewe Language'' London: Oxford University Press.

{{Languages of Benin}}
{{Ngôn ngữ tại Ghana}}
{{Languages of Togo}}
{{Authority control}}

{{DEFAULTSORT:Gbe Languages}}
[[Thể loại:Nhóm ngôn ngữ Gbe|*]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Ghana]]
[[Thể loại:Ngữ hệ Niger-Congo]]