Xem mã nguồn của Tiếng Khalaj

{{Infobox language|name=Tiếng Khalaj|fam3=Arghu<ref name=lars>Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson, (1998), ''The Turkic Languages'', p. 81</ref>|map=Khalaj Turkic Language distribution map.png|dia3=Dāγān<ref name=gerhard />|dia2=Xarrāb<ref name=gerhard/>|dia1=Talx-āb<ref name=gerhard/>{{efn|được coi là ngôn ngữ độc lập chứ không phải là phương ngữ}}|notice=IPA|glottorefname=Turkic Khalaj|glotto=turk1303|iso3=klj|fam2=[[Nhóm ngôn ngữ Turk chung|Turk chung]]|nativename=خلج|fam1=[[Ngữ hệ Turk|Turk]]|familycolor=Altaic|date=2015|speakers=19.000 (2018)<ref name=":0" />|ethnicity=[[Người Khalaj]]|region=Ở các tỉnh [[Kerman (tỉnh)|Kerman]], [[Fars (tỉnh)|Fars]] và phía đông bắc [[Arak, Iran|Arak]] ở tỉnh [[Markazi (tỉnh)|Markazi]] của [[Iran]]|states=[[Iran]]|mapcaption=Vị trí của khu vực nơi tiếng Khalaj được sử dụng}}'''Tiếng Khalaj''' là một [[Ngữ hệ Turk|ngôn ngữ Turk]] được sử dụng ở [[Iran]]. Mặc dù chứa nhiều yếu tố Turk cổ, nó đã bị Ba Tư hóa nhiều.{{sfn|Knüppel|2009}}<ref name="halaçça">{{chú thích tạp chí|last=Ölmez|first=Mehmet|date=February 1995|title=Halaçlar ve Halaçça|url=http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/mehmet_olmez_halaclar_ve_halacca.pdf|journal=Çağdaş Türk Dili|language=tr|volume=7|issue=84|pages=15–22|issn=1300-1345|oclc=222016380|archive-url=https://web.archive.org/web/20111112035305/http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/mehmet_olmez_halaclar_ve_halacca.pdf|archive-date = ngày 12 tháng 11 năm 2011 |access-date = ngày 18 tháng 3 năm 2020 |url-status=live}}</ref> Năm 1978, nó được nói bởi 20.000 người tại 50 ngôi làng ở phía tây nam của [[Tehran]],<ref name="gerhard">[[Gerhard Doerfer]], (1978), ''Khalaj and its relation to the other Turkic languages'', p. 17-20</ref> nhưng đến năm 2018 đã giảm chỉ còn 19.000.<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.hamshahrionline.ir/news/451382/زبان-خلجی-در-حال-انقراض|date=2019-08-14|website=همشهری آنلاین [Hamshahri Online]|language=fa|script-title=fa:زبان خلجی در حال انقراض|trans-title=Endangered Khalaj language|access-date=2021-07-26}}</ref> Tiếng Khalaj có khoảng 150 từ với nguồn gốc không chắc chắn.<ref name="gerhard" />

Các cuộc khảo sát phát hiện rằng hầu hết cha mẹ người Khalaj quyết định không truyền lại ngôn ngữ cho con cái của họ, vì chỉ có 5 trong số 1000 gia đình dạy tiếng Khalaj cho con cái của họ.<ref name=":0" />

Tiếng Khalaj là hậu thân của một ngôn ngữ Turk cổ mang tên Arghu.<ref name="lars" />{{sfn|Robbeets|2015|p=8}} Nhà từ điển học người Thổ Nhĩ Kỳ thế kỷ 11 [[Mahmud al-Kashgari]] là người đầu tiên đưa ra các ví dụ bằng văn bản về ngôn ngữ Khalaj.<ref name="halaçça" />

[[Gerhard Doerfer]], người đã khám phá lại tiếng Khalaj, chứng minh rằng đây là ngôn ngữ sớm nhất tách ra từ [[Nhóm ngôn ngữ Turk chung|ngữ chi Turk chung]].{{sfn|Robbeets|2015|p=8}}

== Phân loại ==
[[Ngữ hệ Turk]] bao gồm ít nhất 35 ngôn ngữ, được sử dụng bởi [[các dân tộc Turk]].{{sfn|Dybo|2006|p=766}}

Mặc dù ban đầu được cho là có liên quan chặt chẽ với [[tiếng Azerbaijan]], tiếng Khalaj đã được phân loại thành một nhánh riêng biệt của ngữ hệ Turk.{{sfn|Kıral|2000|p=89}} Bằng chứng cho điều này bao gồm việc duy trì sự tương phản về độ dài nguyên âm với [[tổ ngữ tiếng Turk]],{{sfn|Cheung|Aydemir|2015|p=80}} đầu từ *''h'', và không có sự thay đổi âm *''d'' → ''y'', đặc trưng của [[Nhóm ngôn ngữ Oghuz|các ngôn ngữ Oghuz]].<ref>[[Gerhard Doerfer]], (1978), ''Khalaj and its relation to the other Turkic languages'', p. 22</ref>

Đặc tính duy trì của tiếng Khalaj có thể được nhìn thấy bằng cách so sánh với các ngôn ngữ Turk khác; ví dụ, trong tiếng Khalaj, từ "chân" là ''hadaq'', trong khi từ cùng gốc trong các ngôn ngữ Oghuz gần đó là ''ayaq'' ({{Lang-tr|ayak}}). Do việc duy trì những đặc điểm cổ xưa này, một số học giả đã suy đoán rằng người Khalaj là hậu duệ của dân tộc Turk Arghu.

''[[Ethnologue]]'' và [[ISO]] đã từng liệt kê một [[Nhóm ngôn ngữ Tây Iran|ngôn ngữ Tây Bắc Iran]] tên là "Khalaj" với số người nói tương tự ngôn ngữ Turk.<ref>{{chú thích web|url=https://www.ethnologue.com/language/kjf|title=Khalaj|website=Ethnologue|publisher=SIL International|archive-url=https://web.archive.org/web/20130402221134/https://www.ethnologue.com/language/kjf|archive-date = ngày 2 tháng 4 năm 2013 |access-date = ngày 18 tháng 3 năm 2020 |quote=Different from Turkic Khalaj [klj] in Iran.|edition=17th|url-status=unfit}}</ref> Người Khalaj nói ngôn ngữ Turk của họ cùng với [[tiếng Ba Tư]], và tiếng Khalaj thuộc nhóm Tây Bắc Iran bị coi là một sự nhầm lẫn.<ref>Hammarström (2015) Ethnologue 16/17/18th editions: a comprehensive review: online appendices</ref><ref>{{chú thích web|url=https://iso639-3.sil.org/sites/iso639-3/files/change_requests/2019/2019-026.pdf|title=Request Number 2019-026 for Change to ISO 639-3 Language Code|date = ngày 12 tháng 3 năm 2019 |publisher=SIL International|access-date = ngày 18 tháng 3 năm 2020}}</ref>

== Phân bố địa lý ==
Tiếng Khalaj được nói chủ yếu ở tỉnh [[Markazi (tỉnh)|Markazi]] ở Iran. [[Gerhard Doerfer]] cho rằng số lượng người nói là khoảng 17.000 người vào năm 1968 và 20.000 người vào năm 1978.<ref name="gerhard" /> Theo ''[[Ethnologue]]'', con số này là 42.107 người vào năm 2000.<ref>{{E22|klj}}</ref>

== Ngữ pháp ==

=== Cú pháp học ===
Khalaj sử dụng cấu trúc câu [[Chủ-tân-động (SOV)|chủ–tân–động]] giống như nhiều ngôn ngữ Turk khác. Tính từ luôn đứng trước danh từ.

== Từ vựng ==
Cốt lõi của từ vựng Khalaj là [[tiếng Turk]], nhưng nhiều từ đã được vay mượn từ [[tiếng Ba Tư]]. Từ vựng từ các ngôn ngữ Turk lân cận như [[tiếng Azerbaijan]] cũng đã được đưa vào tiếng Khalaj.

== Ví dụ ==
Ví dụ của văn bản tiếng Khalaj:{{sfn|Doerfer|Tezcan|1994|pp=158–159}}
{| cellspacing="1" cellpadding="2" border="0"
! style="background:#eee;" |Bản dịch
! style="background:#eee;" |[[Bảng mẫu tự ngữ âm quốc tế|IPA]]
! style="background:#eee;" |[[Bảng chữ cái Latinh]]
|-
|Dạo nọ, Mullah Nasreddin có một cậu con trai.
|{{IPA|biː ki.niː mol.laː nas.ɾæd.diː.niːn oɣ.lu vaːɾ-aɾ.ti}}
|Bî kinî mollâ nasrəddînîn oğlu vâr-arti.
|-
|Người con nói, "Cha ơi, con muốn có vợ."
|{{IPA|hay.dɨ ki "æj baː.ba, mæŋ ki.ʃi ʃæj.jo.ɾum"}}
|Haüdı ki "Əy bâba, mən kişi şəyyorum."
|-
|Cha nói, "Con ơi, chúng ta có một con bò; hãy lấy con bò này và bán nó. Với số tiền thu được, chúng ta sẽ mua cho con một cô vợ!"
|{{IPA|hay.dɨ ki "bɒː.ba bi.zym biː sɨ.ɣɨ.ɾɨ.myz vaːɾ, je.tip bo sɨ.ɣɨ.ɾɨ saː.tɨ, naɣd ʃæj.i puˑ.lĩn, jæk biz sæ̃ ki.ʃi al.duq"}}
|Haüdı ki "Bâba bizüm bî sığırımüz vâr, yetip bo sığırı sâtı. Nağd şəyi pûlîn, yək biz sə̃ kişi alduq!"
|}

== Ghi chú ==
<references group="lower-alpha" />

== Tham khảo ==
<references responsive="" />

== Thư mục ==

* {{chú thích sách|last1=Cheung|first1=Johnny|last2=Aydemir|first2=Hakan|publisher=Kontrast|year=2015|isbn=9785438001256|editor-last=Pelevin|editor-first=Mikhail|location=Saint Petersburg|pages=73–94|language=ru, en|script-title=ru:"На Пастбище Мысли Благой". Сборник статей к юбилею И. М. Стеблин-Каменского|trans-title="On the Pasture of Good Thoughts": Collected Articles for the Anniversary of I. M. Steblin-Kamensky|chapter=Turco-Afghanica: On East Iranian *amarnā and Turkic alma, alïmla, almïla 'apple'|oclc=1038607183|chapter-url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01246193}}
* {{chú thích sách|title=Khalaj Materials|last=Doerfer|first=Gerhard|date=1971|publisher=Indiana University Publications|isbn=9780877501503|location=Bloomington|oclc=240052}}
* {{chú thích sách|title=Evidentials: Turkic, Iranian and Neighbouring Languages|last=Kıral|first=Filiz|publisher=Walter de Gruyter|year=2000|isbn=9783110805284|editor-last=Johanson|editor-first=Lars|editor-link=Lars Johanson|place=The Hague|pages=89–102|chapter=Reflections on –miš in Khalaj|oclc=868974004|editor-last2=Utas|editor-first2=Bo|editor2-link=Bo Utas|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8VEiAAAAQBAJ&pg=PA89}}
* {{cite encyclopedia|last=Knüppel|first=Michael|encyclopedia=Encyclopædia Iranica|title=ḴALAJ ii. Ḵalaji Language|url=http://www.iranicaonline.org/articles/khalaj-ii-language|access-date = ngày 18 tháng 3 năm 2020 |year=2009|volume=XV/4|pages=364–365|archive-url=https://web.archive.org/web/20191211214800/http://www.iranicaonline.org/articles/khalaj-ii-language|archive-date = ngày 11 tháng 12 năm 2019 |url-status=live}}
* {{chú thích tạp chí|last=Manaster Ramer|first=Alexis|author-link=Alexis Manaster Ramer|year=1995|title=Khalaj (and Turkic) vowel lengths revisited|journal=Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes|volume=85|pages=187–197|jstor=23866156}}

== Đọc thêm ==

* {{citation|last=Bosnalı|first=Soneli|title=Dil Edimi Açisindan Halaççanin Konumu|trans-title=Position of Khalaj Language in Terms of Acquisition|url=http://www.karam.org.tr/Makaleler/2144445610_004%20bosnali.pdf|journal=Karadeniz Araştırmaları|trans-journal=Journal of Black Sea Studies|year=2012|volume=9|issue=32|pages=45–67|language=tr|archive-url=https://web.archive.org/web/20180424201048/http://www.karam.org.tr/Makaleler/2144445610_004%20bosnali.pdf|archive-date = ngày 24 tháng 4 năm 2018 |url-status=live}}
* {{cite encyclopedia|last1=Bosworth|editor4-last=van Donzel|publisher=Brill|year=2012|edition=2nd|title=K̲h̲alad̲j̲|encyclopedia=[[Encyclopedia of Islam]]|editor5-first=W. P.|editor5-last=Heinrichs|editor4-first=E.|editor3-first=C. E.|first1=C. E.|editor3-last=Bosworth|editor2-first=Th.|editor2-last=Bianquis|editor-first=P.|editor-last=Bearman|first2=G.|last2=Doerfer|author-link=Clifford Edmund Bosworth|doi=10.1163/1573-3912_islam_COM_0485}}
* {{chú thích sách|title=Grammatik des Chaladsch|last=Doerfer|first=Gerhard|publisher=Harrassowitz|year=1988|isbn=9783447028653|location=Wiesbaden|trans-title=Grammar of Khalaj|oclc=21035642}}
* {{chú thích sách|title=The Turkic Languages|last1=Johanson|first1=Lars|last2=Csató|first2=Éva Ágnes|publisher=Routledge|year=1998|isbn=9780415082006|location=London|oclc=40980286}}
* {{citation|last=Kabak|first=Barış|year=2004|title=Acquiring phonology is not acquiring inventories but contrasts: The loss of Turkic and Korean primary long vowels|journal=Linguistic Typology|volume=8|issue=3|pages=351–368|doi=10.1515/lity.2004.8.3.351|s2cid=122917987}}
* {{citation|last=Minorsky|first=V.|author-link=Vladimir Minorsky|year=1940|title=The Turkish Dialect of the Khalaj|journal=Bulletin of the School of Oriental Studies|volume=10|issue=2|pages=417–437|doi=10.1017/S0041977X00087607|jstor=608400}}

== Liên kết ngoài ==

* [http://www.language-archives.org/language/klj Resources in and about the Turkic Khalaj language]
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/316083/Khalaj-language Khalaj language]
{{Hệ ngôn ngữ Turk}}

[[Thể loại:Ngôn ngữ chắp dính]]
[[Thể loại:Ngữ hệ Turk]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Iran]]