Xem mã nguồn của Đê

{{for|một dân tộc trong lịch sử Trung Quốc|người Đê}}
{{đừng nhầm lẫn|Đập}}
[[Tập tin:River Levee Cross Section Figure.svg|thumb|Các thành phần của đê nhân tạo:
{{ordered list
| 1 = Mực nước cao thiết kế (HWL)
| 2 = Kênh nước cạn
| 3 = Kênh lũ
| 4 = Sườn phía sông
| 5 = Bờ thoải phía sông
| 6 = Đỉnh đê
| 7 = Sườn phía đất liền
| 8 = Bờ thoải phía đất liền
| 9 = Bờ chắn
| 10 = Kè bảo vệ nước cạn
| 11 = Đất phía sông
| 12 = Đê
| 13 = Vùng đất thấp được bảo vệ
| 14 = Vùng sông
}}]]
[[Tập tin:Sacramento River Levee.jpg|nhỏ|300px|phải|Dốc đê ở [[Sacramento, California]]]]

'''Đê''' hay còn gọi là '''đê điều''' là một lũy đất nhân tạo hay tự nhiên kéo dài dọc theo các bờ sông hoặc bờ biển hoặc các loại đê nhân tạo tạm thời để ngăn nước ngập một khu vực cụ thể.<ref>{{chú thích tạp chí | title=Levees and Other Raised Ground | author=Henry Petroski | publisher=American Scientist | year=2006 | volume=94 | issue=1 | pages=7–11}}</ref>

== Lịch sử ==
Cư dân của [[văn minh thung lũng Indus]] đã đắp những con đê đầu tiên trên thế giới vào khoảng [[thiên niên kỷ 1 TCN]].<ref name="Koppel217">Koppel, Tom (2007), ''Ebb and Flow: Tides and Life on Our Once and Future Planet'', 217, Dundurn Press Ltd., ISBN 1-55002-726-3.</ref> Đây cũng là giai đoạn mà xưởng đóng tàu tại [[Lothal]] đưa vào hoạt động.<ref name=Koppel217/> Việc sử dụng đê đã được biết đến từ đó.<ref name=Koppel217/>

== Đê nhân tạo ==
[[Tập tin:Đê biển và rừng ngập mặn.jpg|nhỏ|Đê biển tại quận Dương Kinh, Hải Phòng]]
Vai trò chính của đê nhân tạo là ngăn ngập lụt, tuy nhiên, chúng cũng có thể là làm hẹp dòng chảy làm cho dòng nước chảy nhanh hơn và dâng cao hơn. Đê có thể được tìm thấy dọc theo bờ biển, nơi mà các cồn cát không đủ chắc hoặc dọc theo sông, hồ và các vùng đất lấn biển để bảo vệ phía trong bờ khi có các đợt nước dâng cao. Hơn thế nữa, đê được xây dựng còn với mục vây để ngăn không cho nước ngập một khu vực cụ thể (như khu dân cư).

Đê nhân tạo có thể là loại vĩnh cửu hoặc tạm thời được xây dựng để chống lũ trong trường hợp khẩn cấp. Trong trường hợp khẩn cấp loại đê tạm thời được dựng lên trên đỉnh của đê hiện hữu.

=== Đê ở Việt Nam ===
[[Tập tin:Đê Bấn, TX.Hồng Lĩnh.JPG|nhỏ|300px|Đê Bấn dọc [[sông Lam]] ở [[Hồng Lĩnh]], [[Hà Tĩnh]]]]
Ở [[Việt Nam]] việc đắp đê phổ biến nhất dọc hai bên bờ [[sông Hồng]], [[sông Mã]], [[sông Lam]],.. ở miền Bắc. Ngoài con đê chính, lui vào sâu hơn trong đất liền có khi người dân còn đắp thêm những con đê phụ gọi là '''đê quai''' hoặc '''đê con trạch''', phòng hờ đê chính vỡ thì còn cứu được phần nào ruộng xa sông khỏi bị lụt.<ref>Cửu Long Giang, Toan Ánh. ''Miền Bắc khai nguyên''. Sài Gòn: Đại Nam, 1969. tr 49</ref>

Việc canh đê từ lâu là một sự việc tối quan trọng. Các triều đại trước có cả quan hộ đê điều động dân chúng khi nước lũ đe dọa đê. Ở miền Bắc mùa lũ khi nước sông dâng cao vào thời điểm này thì [[tiếng Việt]] có danh từ '''con nước mã''' để gọi vì mùa này cũng gần vào Tháng Bảy [[âm lịch]] với lễ [[Vu lan]] khi dân chúng đốt [[vàng mã]] nhân ngày xá tội vong nhân.<ref>Cửu Long Giang, Toan Ánh. ''Miền Bắc khai nguyên''. Sài Gòn: Đại Nam, 1969. tr 51</ref>

== Đê tự nhiên ==
Đê tự nhiên là loại được hình thành do sự lắng đọng của các trầm tích trong sông khi dòng nước này tràn qua bờ sông thường là vào những mùa lũ. Khi tràn qua bờ, vận tốc dòng nước giảm làm các vật liệu trong dòng nước lắng đọng theo thời gian nó sẽ cao dần và cao hơn bề mặt của [[đồng lụt]] (khu vực bằng phẳng bị ngập lụt).

Trong trường hợp không có lũ, các trầm tích có thể lắng dọng trong kênh dẫn và làm cho bề mặt kênh dẫn cao lên. Sự tương tác qua lại này không chỉ làm cao bề mặt của đê mà thậm chí làm cao đáy sông. Các đê thiên nhiên đặc biệt được ghi nhận dọc theo [[sông Hoàng Hà]], [[Trung Quốc]] gần biển nơi đây các con tàu đi qua ở độ cao mặt nước cao hơn bề mặt đồng bằng. Các đê thiên nhiên là đặc điểm phổ biến của các dòng sông uốn khúc trên thế giới.

==Tham khảo==
{{Tham khảo}}

== Liên kết ngoài ==
{{Thể loại Commons|Dikes}}
* [http://www.levees.org Levees.Org (activist group in New Orleans to Hold the Corps Accountable)]
* [http://www.pbs.org/now/science/neworleans.html New Orleans and the Delta]
* [http://www.deltaworks.org/ DeltaWorks.Org ] Project of dikes, dams and barriers in the Netherlands
* [http://www.savebigeasy.org Effort to rebuild New Orleans Levees to Category 5 Design (non-profit)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090525040514/http://www.savebigeasy.org/ |date=2009-05-25 }}
* [http://www.heartland.org/Article.cfm?artId=17969 (Activists Blocked New Orleans Levee Plan)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061201194927/http://www.heartland.org/Article.cfm?artId=17969 |date = ngày 1 tháng 12 năm 2006}}

{{Sơ khai}}

[[Thể loại:Địa chất công trình]]
[[Thể loại:Địa hình bồi tích]]
[[Thể loại:Đê| ]]
[[Thể loại:Phòng chống lũ lụt]]
[[Thể loại:Địa mạo sông]]