Dân chủ

Một phần của loạt bài về Chính trị
Các dạng chính phủ
Danh sách các dạng chính phủ
Nguồn gốc quyền lực Dân chủ (nhiều người cai trị) Demarchy Trực tiếp Tự do Đại nghị Xã hội Xã hội chủ nghĩa Khác Đầu sỏ (ít người cai trị) Bán dân chủ Chế độ quý tộc Lão nhân Đạo tặc Kritarchy Nhân tài Noocracy Đảng trị Tài phiệt Quân trị Kỹ trị Thần quyền Chuyên quyền (một người cai trị) Despotism Độc tài Độc tài quân sự Bạo chúa Vô trị (không ai cai trị) Vô trị Không nhà nước
Tư tưởng quyền lực Quân chủ Cộng hoà (các hệ tư tưởng xã hội–chính trị) Tuyệt đối Lập hiến Pháp gia Đại nghị Cộng hòa lập hiến Tổng thống Bán tổng thống Xã hội chủ nghĩa Chuyên chế Tự do (các hệ tư tưởng xã hội–kinh tế) Vô trị Thực dân Cộng sản Despotism Phát xít Phong kiến châu Âu Xã hội chủ nghĩa Toàn trị Tôn giáo Phi tôn giáo Quốc giáo Nhà nước thế tục Quốc tế Địa phương (các hệ tư tưởng văn hoá–địa lý) Thành bang Tổ chức quốc tế Quốc gia dân tộc Chính phủ thế giới Chủ nghĩa dân tộc Chủ nghĩa quốc tế Chủ nghĩa toàn cầu
Cấu trúc quyền lực Chủ nghĩa đơn nhất Nhà nước đơn nhất Đế quốc Thân vương quốc Quốc gia phụ thuộc Quốc gia liên kết Danh sách lãnh thổ phụ thuộc Nước tự trị (Anh) Bảo hộ Chính phủ bù nhìn Quân vương bù nhìn Quốc gia vệ tinh Thuộc địa tự trị Quốc gia phụ lưu Quốc gia đệm Nước chư hầu Phó vương quốc Chủ nghĩa liên bang Bang liên Phân quyền Liên bang Quan hệ quốc tế Cường quốc nhỏ Cường quốc vùng Trung cường quốc Đại cường quốc Siêu cường quốc Cường quốc siêu cấp Đơn vị hành chính Liên quan Chế độ lai Dân chủ thụt lùi Dân chủ hoá

Dân chủ là một thể chế mà quyền thay đổi luật pháp và cơ cấu chính quyền thuộc về người dân. Trong hệ thống này, luật pháp được đặt ra do người dân hay những dân biểu được người dân bầu ra và mọi hoạt động xã hội đều tuân theo luật pháp.

Định nghĩa

Có rất nhiều biến thể của dân chủ, một số chỉ tồn tại trong giả thuyết và một số đã có thật.

Dân chủ kiểu Athena

Tập tin:Parthenon5.jpg

Thờ Acropolis là Parthenon, đền của Athena, nữ thần bảo vệ thành phố Athena, nhìn xuống để theo dõi các bàn cãi chính trị. Ở dưới là bục giảng tại Pnyx, đất hội họp của hội đồng, ở đấy các tranh cãi chính trị lớn của Athena diễn ra trong "thời kỳ hoàng kim". Ở đây các chính khách của thành phố Athena đứng để biểu diễn, thí dụ Pericles và Aristides vào thế kỷ 5 TCN và Demosthenes và Aeschines vào thế kỷ 4 TCN – cùng với rất nhiều người dân không có tiếng tăm.

Từ "dân chủ" (tiếng Hy Lạp: δημοκρατíα) được đặt ra tại Athena (Hy Lạp) cổ trong thế kỷ thứ 5 TCN. Chính phủ đó được xem là hệ thống dân chủ đầu tiên. Tại đó, người dân bầu cho mọi việc. Nghĩa "dân chủ" này đã thay đổi qua thời gian, vì từ thế kỷ thứ 18 đã có nhiều chính phủ tự xưng là "dân chủ". Nhiều người không xem hệ thống tại Athena chỉ diễn tả một phần của nền dân chủ vì chỉ có một thiểu số được bầu cử, trong khi nữ giới và dân nô lệ không được phép bầu.

Bầu cử

Việc bầu cử, tự nó, không phải là một điều kiện đủ cho nền dân chủ tồn tại.

Nhiều chế độ độc đoán hay độc tài thường tổ chức bầu cử để giả mạo một chế độ dân chủ. Tuy nhiên, trong các cuộc bầu cử, họ đã đặt ra nhiều hạn chế:

• hạn chế người đủ tiêu chuẩn ra ứng cử
• hạn chế quyền hạn của những đại biểu, hay những chính sách họ có thể lựa chọn
• bầu cử không tự do và công bằng (đe dọa những người bầu cho một ứng cử viên nào đó)
• giả mạo kết quả

Một số thí dụ trong lịch sử của những nền "dân chủ" này là Liên Xô dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Liên Xô trước khi sụp đổ trong năm 1991, Iraq dưới quyền Saddam Hussein, Philippines thời Ferdinand Marcos.

Dân chủ tự do

Bài chi tiết: Dân chủ tự do

Theo định nghĩa ngày nay, "dân chủ" thường được hiểu là "dân chủ tự do". Trong khi dân chủ chỉ có nghĩa là một hệ thống chính phủ được thành lập và chính thống hoá bằng bầu cử, những nền dân chủ hiện đại còn được đặc trưng bởi những định chế sau đây:

• Một hiến pháp để giới hạn các quyền và kiểm soát hoạt động của chính phủ, có thể là hiến pháp thành văn, bất thành văn hoặc hỗn hợp cả hai loại.
• Bầu các ứng cử viên một cách tự do và công bằng.
• Quyền bầu cử và ứng cử của người dân.
• Quyền tự do ngôn luận, tự do lập hội v.v.
• Quyền tự do báo chí và quyền truy cập thông tin từ nhiều nguồn.
• Quyền tự do giao thiệp.
• Quyền công bằng trước pháp luật và xét xử tuân theo quy tắc của pháp luật.
• Người dân được thông tin về quyền lợi và trách nhiệm dân sự.

Nghĩa này thường có hạn chế. Không phải ai cũng được ứng cử trong các cuộc bầu cử; chỉ có những người tham gia mới được lựa chọn để ứng cử. Thêm vào đó, không phải ai cũng được đi bầu. Hầu hết các nước dân chủ chỉ cho phép những người dân đủ tuổi (thường là 18) bầu. Một số quốc gia không cho một số người khác bầu (chẳng hạn như người phạm tội).

Trong một số chính quyền, chế độ dân chủ tự do là chế độ thực tế, trong khi trong danh nghĩa là một chế độ khác; ví dụ Canada là một chế độ quân chủ, nhưng trong thực tế được lãnh đạo bởi một Nghị viện được bầu một cách dân chủ.

Một số người định nghĩa dân chủ là một "chế độ của đa số với một số quyền cho thiểu số".

"Dân chủ" và "Cộng hoà"

Nghĩa của từ "dân chủ" đã thay đổi nhiều lần từ thời Hy Lạp cổ đến nay. Trong cách sử dụng ngày nay, từ "dân chủ" chỉ đến một chính phủ được dân chọn, không cần biết bằng cách trực tiếp hay gián tiếp.

Chữ "dân chủ" còn có một định nghĩa khác, trong lý thuyết hiến pháp và trong thảo luận hồi xưa, đặc biệt là khi nghiên cứu về công việc của những "Khai quốc công thần Hoa Kỳ". Trong cách dùng này, thì chữ "dân chủ" để riêng chỉ đến "dân chủ trực tiếp", trong khi "dân chủ đại biểu" trong đó dân chúng bầu người thay mặt cai trị theo một hiến pháp thì lại dùng chữ "cộng hòa" (republic). Các danh từ cổ này vẫn còn chút thông dụng trong cách cuộc tranh biện giữa Phe bảo thủ và Đảng Libertarian tại Hoa Kỳ.

Những nhà lập hiến nguyên thủy của Hiến pháp Hoa Kỳ được ghi nhận là đã biết điều mà họ cho là cái nguy hiểm của cách cai trị theo đa số, là có thể đàn áp tự do cá nhân. (Xem thêm bên dưới.) Thí dụ, James Madison, trong Federalist Papers số 10 đã cổ võ cho nền cộng hòa hơn là nền dân chủ chính là để bảo vệ cá nhân chống lại đa số. [1] Tuy vậy, trong thời điểm đó, các nhà lập hiến đã cẩn tâm dựng nên những cơ quan dân chủ và cải cách xã hội quan trọng trong khuôn khổ của hiến pháp và Dự luật Dân quyền (Bill of Rights). Họ giữ lại những yếu tố hay nhất của thể chế dân chủ, sau khi đã sửa sai bằng cách cân bằng quyền lực và với một cơ cấu liên bang nằm lên trên.

Tuy nhiên, theo cách dùng hiện thời thì chữ "cộng hòa" dùng để chỉ bất cứ một quốc gia nào có một người quốc trưởng được bầu lên làm việc một thời gian có hạn, khác với hầu hết các chính phủ quân chủ cha truyền con nối hiện thời đều là các chính phủ dân biểu và hiến pháp quân chủ nhưng cai trị theo chế độ nghị viện (parliamentarism). (Các chế độ quân chủ đại biểu cũng không gọi là "cộng hòa".)

Theo như cách nói mạnh mẽ và sắc sảo của Thomas Jefferson thì lời hứa của dân chủ là “được sống, được tự do và mưu cầu hạnh phúc”.

Dân chủ xã hội chủ nghĩa

Chủ nghĩa vô chính phủ và chủ nghĩa cộng sản (giai đoạn cuối cùng trong tiến trình xã hội trong học thuyết Marx) là những học thuyết chính trị trong giả thuyết có nền dân chủ trực tiếp, và không có một chính quyền độc lập từ người dân. Tuy thế, những chính phủ dưới sự lãnh đạo của một đảng cộng sản hiện nay đã chưa đến giai đoạn đó và đảng cộng sản vẫn giữ độc quyền trong lúc cầm quyền.

Văn hoá dân chủ

Tại các quốc gia không có truyền thống vững chắc của nền dân chủ đa số, chỉ riêng tự do bầu cử thì hiếm khi chuyển đổi được chế độ độc tài thành dân chủ, mà còn cần phải có sự thay đổi lớn trong nền nếp sinh hoạt chính trị và có tạo dựng được những định chế của một chính phủ dân chủ. Ta thấy như trong trường hợp Cách mạng Pháp hay Uganda hay Iran ngày nay, đều là chỉ đạt được dân chủ giới hạn một thời gian, cho đến khi xuất hiện những thay đổi lớn thì mới có được thực trạng đa số dân quyền.

Một yếu tố của nền nếp dân chủ là ý niệm "đối lập tốt, đối lập trung thành". Tại những quốc4234 gia vốn vẫn thay đổi chính quyền bằng bạo4 lực, 2nà34y hẳn 432nhiên rất khó. Danh từ này ý nói là mọi phe trong một quốc gia dân chủ đều một lòng chấp nhận một số giá trị căn 23bản. Tuy vẫn có bất đồng ý kiến4, các phe tương tranh đều nhận chịu nha3223u và 4hấp nhận l423à mỗi phe342 đều có vai trò chính đáng, quan trọng. Những quy tắc423 căn bản của xã hội phải khuyến khích việc tranh 23rcãi trong tinh thần chấp nhận và lịch sự. Trong những 34sách của chính phủ, 44mà là với căn bản hợp pháp của quốc gia và chính với tiến trình dân chủ.

Một quyền cơ bản để tạo nên nền dân chủ là mọi cá nhân có quyền tự do hội họp, tự do wer

Đại diện tỷ lệ hay đa số

Vài hệ thống bầu cử, như các hình thức đại diện tỷ lệ, muốn nhắm chắc được là tất cả các nhóm chính trị kể cả nhóm thiểu số của các đảng nhỏ đều được có mặt "đồng đều" trong các cơ quan lập pháp, theo tỷ lệ số phiếu trong tay; thay vì theo hình thức đại diện đa số tức là theo tỷ số của toàn bộ cử tri mà họ chiếm được trong một vùng nào đó.

Cái mâu thuẫn của tỷ lệ với đại diện không phải chỉ là một vấn đề lý thuyết, vì thực ra cả hai hình thức rất thông dụng trên thế giới, mỗi hình thức dựng nên một loại chính phủ khác biệt. Một điểm chính hay được tranh biện là vấn đề có một người trực tiếp thay mặt cho vùng nho nhỏ của ta, trong quê nhà của ta, hay là để cho lá phiếu của mỗi người đều giống nhau, bất kể ta đang sống nơi nào trong quốc gia. Vài quốc gia như Đức và Tân Tây Lan muốn có cả đại diện từng vùng lẫn đại diện tỷ lệ, cả hai hiện diện song song mà không lấn át nhau. Hệ thống này thường được gọi là Mixed Member Proportional tạm dịch là Phân thân Tỷ lệ.

Các luận điểm ủng hộ và chống đối

Vai trò các đảng phái

Có người chỉ trích là trong đại biểu dân chủ, các phe phái chính trị sẽ khiến cho các đại biểu phải tuân theo đường hướng của đảng, thay vì đi theo ý muốn của cử tri hoặc chính lương tâm. Nhưng chính ra ta có thể nói là cử tri đã tỏ ý muốn của mình qua cuộc bầu cử, đã chú trọng đến những chương trình của người tranh cử, thì chỉ cần theo đó mà làm thôi.

Một khó khăn đang thấy trong các nền đại biểu dân chủ là phí tổn ngày càng cao của các mùa tranh cử, khiến cho ứng cử viên phải thương lượng với người giàu mua chuộc luật có lợi cho họ.

Les Marshall, chuyên gia nghiên cứu về dân chủ cho các xứ vốn chưa có dân chủ, ghi nhận rằng "trên toàn cầu, ngoài chính thể đại biểu dân chủ đa đảng, không còn cách nào khác" cho các xứ này có thể tạo dựng dân chủ cả. Thật ra điều này chẳng có gì khúc mắc: đại biểu dân chủ là chính thể duy nhất được dùng trong các quốc gia "dân chủ".

Đa số chuyên chế

Xin xem thêm bài về Thể chế đa số (Majoritarianism).

Người ta sợ rằng cai trị bằng đa số có thể đưa đến nạn "đa số chuyên chế", dù có được ủy quyền bởi số lớn từ mọi tầng lớp hay không. Đó là cái nạn xẩy ra khi một hệ thống dân chủ có thể trao quyền cho đại biểu dân cử để họ thay mặt hành động theo ý kiến của đa số, chống lại một thiểu số nào đó. Như vậy rõ ràng là có thể phá hỏng nguyện vọng dân chủ, là muốn trao quyền cho tất cả mọi công dân. Thí dụ, trên lý thuyết thì một chế độ dân chủ tự do có thể bầu lên những đại biểu và họ quyết định bắt tội một nhóm thiểu số (tôn giáo, chính trị, v.v.) nào đó, bằng cách trực hay gián tiếp.

Sau đây là vài trường hợp tỷ dụ mà sự đối xử của đa số với thiểu số cần được phân tích:

• Tại Pháp, có người cho rằng việc cấm biểu dương các dấu hiệu tôn giáo trong trường công là xâm phạm quyền tự do tín ngưỡng của người dân.
• Tại Hoa Kỳ:
  • lưu hành tài liệu khiêu dâm được coi là bất hợp pháp nếu các tài liệu này vi phạm những "tiêu chuẩn cộng đồng" trong vấn đề công xúc tu sỉ.
  • các người sách động phe "duy sinh" (chống phá thai) gọi những đứa bé chưa sinh là một phe thiểu số vô cố vô thân bị áp bức.
  • trong cuộc chiến tranh của Mỹ tại Việt Nam, chế độ quân dịch bị chỉ trích là áp bức một thiểu số bị mất quyền, là các người 18 đến 21 tuổi. Đáp lại, người ta nâng tuổi quân dịch lên 19 tuổi và tuổi đi bầu hạ xuống khắp nước (cùng với tuổi được uống rượu tại vài tiểu bang). Như vậy, tuy không còn bị mất quyền, số người tuổi quân dịch càng bị ít đi hơn.
• Phe đa số thường đánh thuế giới thiểu số giàu có với tỷ lệ cao hơn, với mục đích buộc giới giàu có phải gánh vác số thuế cao hơn để phục vụ những nhu cầu xã hội.
• Tại nhiều nước trên thế giới, những nguời nghiện thuốc cho vui thì được coi là một thiểu số đáng kể đang bị đa số áp bức qua luật pháp bắt tội nghiệp ngập. Tại nhiều nước, phạm luật nghiện ngập còn bị mất quyền bỏ phiếu.
• Trong vấn đề này, người ta cũng hay nói đến thái độ của xã hội với những người đồng tình luyến ái. Thí dụ là Anh Quốc trong thế kỷ 19 và hầu hết thế kỷ 20 đã ra hình sự hóa tôi tình dục của giới này, nổi tiếng nhất là vụ án Oscar Wilde và Alan Turing.
• Viện cớ nghịch đạo, nghĩa là bất đồng ý, nền dân chủ Athena đã xử tử Socrates. Đến nay vẫn chưa quyết được là việc này có làm tổn hại gì đến cho dân chủ không.
• Adolf Hitler đã đạt được nhiều nhất tổng số phiếu của các phe thiểu số trong nền dân chủ Cộng hòa Weimar năm 1933. Điều này đáng bàn đến vì Hitler đã chẳng bao giờ chiếm được đa số phiếu, cho nên vụ này có thể gọi là chuyên chế của một thiểu số. Sau khi hủy bỏ hệ thống dân chủ, thì chế độ này liền bắt đầu đàn áp.

Phe đề xướng dân chủ bào chữa như sau:

• Một thì nói là đã có hiến pháp bảo vệ phía sau chống lại nạn chuyên chế của đa số. Nói chung, muốn thay đổi hiến pháp cần phải có đa số tuyệt đối toàn đại biểu, hoặc cần thẩm phán và thẩm phán đoàn nhận là các tiêu chuẩn thủ tục và bằng cớ đã được thoả thuận, hoặc, trường hợp hiếm là cần một cuộc trưng cầu dân ý. Những điều kiện này thường được kết hợp với nhau.
• Ngoài ra, sự phân quyền thành lập pháp, hành pháp và tư pháp làm thiểu số khó có thể làm theo ý riêng. Như vậy, đa số vẫn có thể bắt buộc thiểu số một cách hợp pháp (tuy có thể là phi đạo), nhưng thiểu số đó phải là ít người lắm, và trên thực tế thì phải có một số đông người đồng ý điều đó.
• Một lý luận nữa là các nhóm, đa số hay thiểu số, tùy theo vấn đề, thường rất là những nhóm khác nhau; như vậy phe đa số phải cẩn thận cân nhắc ý kiến của thiểu số, đề phòng trường hợp tối hậu trở thành thiểu số.
• Một lý luận thường nghe nữa là: tuy có những bất trắc, cai trị theo đa số vẫn tốt hơn các chính thể khác, và đa số chuyên chế dù sao thì cũng là khá hơn là thiểu số chuyên chế.

Phe đề xướng dân chủ cho rằng bằng chứng theo thống kê rõ ràng chứng tỏ là càng nhiều dân chủ thì càng ít bạo động nội bộ và diệt chủng (democide). Điều này thường được gọi là Luật Rummel, rằng người dân càng ít tự do dân chủ thì càng dễ bị giới cai trị giết chết.

Ổn định chính trị

Vì hệ thống dân chủ cho phép công chúng có quyền tước bỏ giới cầm quyền mà không cần thay đổi căn bản luật pháp của chính thể, nó làm cho công dân tin rằng họ có thể bất đồng với chính sách hiện thời, nhưng sẽ luôn có cơ hội thay đổi giới cầm quyền, hoặc thay đổi chính sách. Điều này có thể giảm bớt những bất trắc và bất an chính trị hơn là thay đổi chính trị bằng bạo động.

Nạn nghèo đói

Nơi nào có dân chủ thì càng nâng cao Tổng sản phẩm quốc nội trên mỗi đầu người và chỉ số phát triển nhân sinh (human development index), và chỉ số nghèo thì càng thấp.

Tuy nhiên, không phải ai cũng đồng ý là những cái hay này là đều nhờ vào dân chủ. Có người cho là hầu hết chứng cớ lại đưa đến kết luận là chính nhờ tư bản (đo bằng Chỉ số Tự do Kinh tế chẳng hạn) đã tạo ra nhiều phát triển kinh tế làm dân giàu có hơn đưa đến dân chủ hóa.

Kinh tế gia nổi tiếng Amartya Sen ghi nhận là chưa có một chế độ dân chủ thực sự đã từng bị nạn đói lớn, kể cả những nước dân chủ vốn không giàu có suốt lịch sử, như Ấn Độ.

Chiến tranh

Lý thuyết dân chủ hoà bình cho rằng chứng cớ thực tế cho thấy là hầu như không bao giờ có chiến tranh giữa các nước dân chủ.

Thí dụ là một công trình nghiên cứu vế những chiến tranh từ 1816 đến 1991 -- định nghĩa chiến tranh là khi nào có quân lính đánh nhau làm cho hơn 1000 người chết trận, và định nghĩa dân chủ là khi hơn 2/3 đàn ông có quyền bầu cử. Nghiên cứu này tìm ra 198 chiến tranh giữa các nước không dân chủ, 155 giữa các nước dân chủ đánh với các nước không dân chủ, và không có chiến tranh nào giữa những nước dân chủ với nhau. [2]

Hiện nay các quốc gia có nền dân chủ vẫn luôn ước mong và vận động kêu gọi các quốc gia chưa có nền dân chủ hãy nên mạnh dạn có tinh thần cải thiện, cải cách chính trị để tạo điều kiện thiết lập, hình thành một nền dân chủ thật sự qua sự dân chủ hóa của mình.

Nay sự lan triền tư tưởng dân dân chủ từ các nước nước phát triển đã lan triền thành một làn sóng dân chủ sang các nước chưa nền dân chủ thật sự. Làn sóng dân chủ đã trở thành một cao trào tất yếu toàn cầu.

Dân chủ ở Việt Nam

Theo điều 4 Hiến pháp 1992, Đảng Cộng sản Việt Nam là lực lượng lãnh đạo toàn diện mọi hoạt động của xã hội. Theo Hiến pháp thì người dân Việt Nam bầu ra Quốc hội là những người đại diện cho dân để họ bầu ra chủ tịch nước và chính phủ. Tuy nhiên, nhiều ý kiến cho rằng ở Việt Nam không có dân chủ và bị Economist Intelligence Unit (EIU) xếp vào nhóm chính thể chuyên chế cùng với Trung Quốc và Miến Điện.[3][4] Nhiều năm, bộ ngoại giao Mỹ cũng xếp Việt Nam vào nhóm nước chưa có dân chủ, hạn chế tự do báo chí, tôn giáo...

Dẫu sao, trong con mắt bạn bè quốc tế nói chung, Việt Nam đã đạt được những bước tiến rất đáng kể về mặt này trong những năm gần đây.