Đà Lôi
| Đà Lôi Tolui | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tập tin:Tolui.jpg Tranh vẽ Đà Lôi của Rashid-al-Din Hamadani, đầu thế kỷ 14. | |||||||||||||
| Nhiếp chính Đế quốc Mông Cổ | |||||||||||||
| Tại vị | 25 tháng 8 năm 1227 – 13 tháng 9 năm 1229 | ||||||||||||
| Tiền nhiệm | Thành Cát Tư Hãn | ||||||||||||
| Kế nhiệm | Oa Khoát Đài Toa Lỗ Hoà trưởng quản gia tộc Đà Lôi. | ||||||||||||
| Thông tin chung | |||||||||||||
| Phối ngẫu | Toa Lỗ Hoà Thiếp Ni (1190—1252) Saruk Khatun Lingkun Khatun Nayan Khatun Doquz Khatun | ||||||||||||
| Hậu duệ | Mông Kha (1209–1259) Hốt Tất Liệt (1215–1294) Húc Liệt Ngột (1217–1265) A Lý Bất Ca (1219–1266) | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Hoàng tộc | Bột Nhi Chỉ Cân | ||||||||||||
| Thân phụ | Genghis Khan | ||||||||||||
| Thân mẫu | Bột Nhi Thiếp | ||||||||||||
| Sinh | 1192 | ||||||||||||
| Mất | 1232 (40 tuổi) Mông Cổ | ||||||||||||
| Tôn giáo | Tengri giáo | ||||||||||||
Đà Lôi (tiếng Mông Cổ: ᠲᠤᠯᠤᠢ, Chuyển tự Latinh: Tului, chữ Mông Cổ: Тулуй; chữ Hán: 拖雷; khoảng 1193 – 1232) là con trai út của Thành Cát Tư Hãn với Quang Hiếu hoàng hậu Bột Nhi Thiếp. Ông không ở ngôi Đại Hãn nhưng là cha của vua Hãn quốc Y Nhi là Húc Liệt Ngột và 2 Đại Hãn của đế quốc Mông Cổ là Mông Kha và Hốt Tất Liệt. Năm Chí Nguyên thứ 3 (1266), Hốt Tất Liệt truy thụy hiệu cho cha mình là Cảnh Tương hoàng đế, miếu hiệu Duệ Tông.
Cuộc đời[sửa | sửa mã nguồn]
Đà Lôi vẫn còn rất nhỏ tuổi để phò tá Thành Cát Tư Hãn trong thời kỳ phụ hãn của ông thống nhất Mông Cổ. Đà Lôi thậm chí suýt bị sát hại bởi kẻ thù Thát Đát (Tatar) lúc ông mới 5 tuổi, nhưng may mắn được cứu sống bởi người chị gái Altani cùng 2 cận vệ của Thành Cát Tư Hãn[1]. Năm 1203, ông đính ước với cháu gái của một người bạn thân thiết với tổ phụ Dã Tốc Cai, tên là Toa Lỗ Hoà Thiếp Ni, lúc ông chỉ 10 tuổi.
Sự nghiệp[sửa | sửa mã nguồn]
Từ năm 1213, Đà Lôi phò tá Thành Cát Tư Hãn trong chiến dịch nam hạ chống lại nhà Kim. Đến năm 1221,ông lập được thêm nhiều chiến công trong cuộc tây chinh thôn tính đế chế Hoa Thích Tử Mô (Khwarezm). Đặc biệt, chính ông đã chỉ huy chiếm giữ và thảm sát tại 2 thành phố lớn ở Trung Á là Nishapur và Merv, khi họ nổi dậy chống lại người Mông Cổ.
Khi Thành Cát Tư Hãn phải quyết định người kế vị ngôi Đại Hãn, ông đã cân nhắc việc lựa chọn giữa Đà Lôi và Oa Khoát Đài. Mặc dù Đà Lôi là một chỉ huy quân sự xuất sắc trên chiến trường, cũng là người giống với phụ hãn nhất, nhưng cuối cùng Thành Cát Tư Hãn đã chọn Oa Khoát Đài do năng lực chính trị của Oa Khoát Đài vượt trội hơn Đà Lôi.
Sau khi Thành Cát Tư Hãn băng hà năm 1227, Đà Lôi làm giám quốc trong 2 năm, xưng hiệu Dã khả na nhan (chữ Mông Cổ：ᠶᠡᠬᠡ ᠨᠣᠶᠠᠨ; chuyển tự La Mã: Yeqe noyan; chuyển tự Cyrill: Их ноён).
Đến năm 1229, ông cùng các anh em triệu tập các quý tộc Mông Cổ tại hội nghị Khố Lý Đài (phiên âm Hán: 蒙古语, Kurultai) để bàn việc tuyển chọn người kế vị. Hầu hết quý tộc Mông Cổ tôn Đà Lôi làm Đại Hãn mới, vì theo tục lệ Mông Cổ, con út được kế thừa sản nghiệp của cha còn con lớn ra ngoài lập nghiệp. Ulus (đất đai di sản thừa kế) của ông vào thời điểm năm 1227, là các vùng đất tại thảo nguyên Mông Cổ. Một lý do khác là vì lúc bấy giờ Đà Lôi đang nắm phần lớn binh lực của đế quốc. Vào thời điểm Thành Cát Tư Hãn băng hà, tổng quân doanh Mông Cổ có 13 vạn quân, thì có đến 10 vạn quân tinh nhuệ nằm dưới sự cai quản của Đà Lôi. Dù vậy, Đà Lôi đã từ chối và cùng với người anh trai thứ hai là Sát Hợp Đài (Chagadai) kiên quyết tuân theo ý nguyện của phụ hãn, tôn Oa Khoát Đài lên ngôi Đại Hãn.
Năm 1231, Oa Khoát Đài tiếp tục khởi binh phạt nhà Kim để hoàn tất tâm nguyện còn dang dở của Thành Cát Tư Hãn. Trong chiến dịch này, Đà Lôi được giao một cánh quân, đi vòng qua Thiểm Tây để tập kích hậu phương quân Kim tại Biện Kinh[2]. Tuy nhiên, chiến dịch chưa được hoàn thành thì khỏang một năm sau, tháng 9 (âm lịch) năm 1232, Đà Lôi ốm nặng và qua đời ở thảo nguyên Mông Cổ.
Hậu duệ[sửa | sửa mã nguồn]
Theo Nguyên sử, Đà Lôi có cả thảy 11 người con trai:
- Möngke (Mông Kha), Đại Hãn thứ tư của Đế quốc Mông Cổ
- Qutughtu (Hốt Đổ Đô)
- Khuyết danh
- Kublai (Hốt Tất Liệt), Đại Hãn thứ năm của Đế quốc Mông Cổ và Hoàng đế khai quốc nhà Nguyên
- Khuyết danh
- Hulagu (Húc Liệt Ngột), Hãn đầu tiên của hãn quốc Ilkhanate (hãn quốc Y Nhi)
- Ariq Böke, (A Lý Bất Ca), người tranh ngôi Đại Hãn với Hốt Tất Liệt.
- Bujek (Bát Xước)
- Mukha (Mạt Ca)
- Jurikha (Tuế Ca Đô)
- Satukhtai (Tiết Biệt Đài)
Di sản[sửa | sửa mã nguồn]
Cuộc đời của Đà Lôi quá ngắn ngủi, dù ông có giữ vị trí quan trọng trong việc tôn Oa Khoát Đài lên ngôi Đại Hãn, nhưng vẫn không để lại dấu ấn đặc biệt. Có lẽ điều quan trọng nhất là vai trò của gia đình ông trong sự hình thành và phát triển của đế quốc Mông Cổ. Các con của ông là Mông Ca, Hốt Tất Liệt và A Lý Bất Ca đều trở thành Đại Hãn, đưa ông trở thành tổ tiên của các Đại Hãn cuối cùng cai trị đế quốc Mông Cổ (Mông Kha và Hốt Tất Liệt), và sau này là nhà Nguyên tại Trung Quốc (do Hốt Tất Liệt sáng lập), cũng như của hãn quốc Y Nhi (Ilkhanate,do Húc Liệt Ngột lập ra).
Sự bất hòa của gia tộc Đà Lôi với hậu duệ của Oa Khoát Đài và Truật Xích gây ra nội chiến ngầm trong từ sau khi Oa Khoát Đài băng hà đến tận khi con trai của ông là Quý Do trị vì, từ đó khiến đế quốc Mông Cổ bị phân ly thành các Hãn quốc nhỏ hơn.
Mâu thuẫn thậm chí cũng xảy ra giữa các con của Đà Lôi, chẳng hạn như nội chiến gia tộc Đà Lôi giữa Hốt Tất Liệt và A Lý Bất Ca trong 4 năm (1260 - 1264) đã làm chia rẽ lực lượng của đế quốc, khiến cho các Hãn quốc chống đối lẫn nhau trong thời kỳ đầu thập niên 1260.
Tiểu thuyết hóa[sửa | sửa mã nguồn]
Đà Lôi được tiểu thuyết hoá trở thành một nhân vật trong truyện Anh hùng xạ điêu của Kim Dung.
Trong truyện này, Đà Lôi kết nghĩa an đáp (kết nghĩa huynh đệ) với nhân vật chính Quách Tĩnh. Ông cũng là người đầu tiên đem quân tấn công thành Tương Dương nhưng do Thành Cát Tư Hãn đột nhiên ốm nặng nên đành rút quân về.
Gia phả[sửa | sửa mã nguồn]
| Dã Tốc Cai | Nguyệt Luân thái hậu | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Biệt Lặc Cổ Đài | Biệt Khắc Thiếp Nhi | Thiết Mộc Ca Oát Xích Cân | Hợp Xích Ôn | Chuyết Xích Cáp Tát Nhi | Thiết Mộc Chân (Thành Cát Tư Hãn) | Bột Nhi Thiếp | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Truật Xích | Sát Hợp Đài | Oa Khoát Đài | Đà Lôi | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]
- ^ “Mông Cổ bí sử”.
- ^ The Cambridge History of China: Volume 6, Alien Regimes and Border States, 710–1368. Cambridge University Press. page 233. ISBN 978-0-521-24331-5.
Tham khảo[sửa | sửa mã nguồn]
Đà Lôi Tộc Bột Nhi Chỉ Cân (1206–1402) Sinh: , khoảng 1190 Mất: , 1232
| ||
| Hiệu | ||
|---|---|---|
| Tiền nhiệm Thành Cát Tư Hãn |
Nhiếp chính của Đế quốc Mông Cổ 1227–1229 |
Kế nhiệm Oa Khoát Đài |
| Sửa | Khả hãn của Đế quốc Mông Cổ | |
|---|---|---|
Thành Cát Tư Hãn (1206-1227) | Đà Lôi (nhiếp chính) (1227-1229) | Oa Khoát Đài (1229-1241) | Nãi Mã Chân (nhiếp chính) (1241-1245) | Quý Do (1246-1248) | Hải Mê Thất (nhiếp chính) (1248-1251)| Mông Kha (1251-1259) | Hốt Tất Liệt (1260-1294)
 | ||