Xem mã nguồn của Chuối xiêm

{{Infobox cultivar
| name = Chuối xiêm
| image = Chuối_xiêm.jpg
| image_caption = Buồng chuối xiêm chưa chín tại [[Thoại Sơn]], [[An Giang]], Việt Nam
| hybrid = ''[[Musa acuminata]]'' × ''[[Musa balbisiana]]''
| cultivar = Chuối xiêm
| group = [[Danh sách giống chuối#ABB|nhóm ABB]]<ref name="ars" /><ref name="wang" /><ref name=":3" /><ref name=":7" /><ref name="a3" /><ref name="williams" /><ref name="molina"/>
| origin = Thái Lan<ref name=ars/>
}}

'''Chuối xiêm''' (còn gọi là '''chuối sứ''') là một [[Giống cây trồng|giống]] chuối trồng nông nghiệp có nguồn gốc từ [[Thái Lan]],<ref name=ars>{{Chú thích sách|url=https://www.ars.usda.gov/ARSUserFiles/60900500/images/TRC-Catalog-Web.pdf|title=MUSA TAXONOMIC REFERENCE COLLECTION|last=Ortiz|first=Amil|publisher=Agricultural Research Service - United States Department of Agriculture|year=2016|publication-place=[[Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ]]|pages=105-108}}</ref> thuộc nhóm chuối [[thể đa bội|tam bội]] [[Danh sách giống chuối#ABB|ABB]].<ref name="ars" /><ref name="wang" /><ref name=":3" /><ref name=":7" /><ref name="a3" /><ref name="williams" /><ref name="molina"/> Giống chuối này là một trong những loại cây ăn quả và cây trồng quan trọng nhất ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới trên toàn thế giới. Quả chuối xiêm chứa nhiều chất dinh dưỡng thường được ăn lúc chín vàng tươi hoặc chế biến thành nhiều món ăn khác. Hầu như tất cả bộ phận của cây chuối xiêm đều có công dụng hữu ích với người.

== Tên gọi ==
[[Tập tin:Buồng chuối xiêm (2).jpg|nhỏ|Buồng chuối xiêm ở Bến Tre]]
Chuối xiêm có tên gọi địa phương tại [[Úc]] là 'Ducasse',<ref name="williams">{{Chú thích tập san học thuật |last=Robert Williams |title=Australian banana industry: Status and R&D update |url=https://www.musalit.org/viewPdf.php?file=IN060544_eng.pdf&id=9864 |journal=Advancing Banana and Plantain R&D in Asia and the Pacific |volume=13 |pages=19&ndash;36 |access-date=January 29, 2024}}</ref> tại [[Uganda]] là 'Kayinja'.<ref name=":0">{{Chú thích sách|url=https://www.researchgate.net/publication/263594460_The_beer_banana_value_chain_in_central_Uganda|chapter=Banana Systems in the Humid Highlands of Sub-Saharan Africa|title=Banana systems in the humid highlands of sub-Saharan Africa: enhancing resilience and productivity|last=Rietveld|first=A. M.|last2=Mpiira|first2=S.|last3=Jogo|first3=W.|last4=Staver|first4=C.|last5=Karamura|first5=E. B.|date=2013-07-29|publisher=CABI|year=2013|isbn=978-1-78064-231-4|editor-last=Blomme|editor-first=G.|edition=1|place=UK|pages=191–201|language=en|chapter=The beer banana value chain in central Uganda.|doi=10.1079/9781780642314.0191|access-date=2024-01-29|editor2-last=Asten|editor2-first=P. van|editor3-last=Vanlauwe|editor3-first=B.}}</ref> Tên gọi ''pisang awak'' theo [[tiếng Malaysia]] được sử dụng phổ biến trong [[viện nghiên cứu]].<ref name="W1">{{Chú thích web|url=http://www.ars-grin.gov/misc/mmpnd/Musa_Malay_names.html|tựa đề=''Musa'' Malay Names|năm=1999|nhà xuất bản=Germplasm Resources Information Network|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20100528071016/http://www.ars-grin.gov/misc/mmpnd/Musa_Malay_names.html|ngày lưu trữ=May 28, 2010|url-status=dead|ngày truy cập=June 29, 2011}}</ref><ref name="wang">{{Chú thích tập san học thuật |last=Wang |first=Koon-Hui |last2=Angela K. Kepler |last3=Cerruti R.R. Hooks |name-list-style=amp |date=2009 |title=Brief Description of Banana Cultivars Available from the University of Hawaii Seed Program |url=https://docplayer.net/29547455-Brief-description-of-banana-cultivars-available-from-the-university-of-hawaii-seed-program.html |journal=College of Tropical Agriculture and Human Resources |publisher=University of Hawai'i at Manoa |pages=7 |access-date=January 31, 2024 |via=Docplayer}}</ref> Ở [[Thái Lan]], chúng được gọi là ''kluai nam wa'' ({{Lang|th|กล้วยน้ำว้า}}).<ref>{{Chú thích tạp chí|last=Sanoppa|first=Kanokchan|last2=Meesangket|first2=Supatsorn|last3=Aemchalee|first3=Widchayut|last4=Wongwan|first4=Panupong|date=2021|title=Effects of Supplementation with Pigment Powders from Monascus purpureus Fermented with Pisang Awak Banana (Musa sapientum Linn.) Replace Nitrite in Fermented Pork Sausage|script-title=th:ผลของการใช้ผงสีจาก Monascus purpureus หมักกับกล้วยน้ำว้าทดแทนไนไตรท์ในผลิตภัณฑ์แหนม|url=https://ojs.kmutnb.ac.th/index.php/kjournal/article/view/3470|journal=The journal of King Mongkut's University of Technology North Bangkok|language=th|volume=31|issue=1|pages=99-108|doi=10.14416/j.kmutnb.2020.08.001|issn=2985-2145|via=kmutnb}}</ref> Thuật ngữ ''nam wa'' được chuyển sang [[tiếng Khmer]], theo đó chuối xiêm tại Campuchia có tên gọi ''chek nam va'' ({{Lang|km|ចេកណាំវ៉ា}}).<ref>{{Chú thích web|url=https://www.information.gov.kh/articles/15463|tựa đề=ចេកណាំវ៉ា ជាដំណាំពេញនិយមរបស់ប្រជាពលរដ្ឋរស់នៅខេត្តព្រះវិហារ និងជួយបង្កើនប្រាក់ចំណូលបានយ៉ាងច្រើនផងដែរ|tác giả=ទិត ស្រ៊|ngày=2020-08-25|website=information.gov.kh|nhà xuất bản=ក្រសួងព័ត៌មាន (Bộ Thông tin Campuchia)|location=Phnom Penh, Campuchia|ngôn ngữ=km|url-status=live|ngày truy cập=2024-01-30}}</ref> Nhưng tại tỉnh Surin nói tiếng Khmer của Thái Lan, chuối xiêm có tên ''chek sâ'' ({{Lang|km|ចេកស}}) hoặc chuối trắng.<ref>Teel, Stephen, ''Northern Khmer-Thai-English Dictionary'', typescript, Surin, July 1988, Vol. I (ก-บ), p. 172.</ref> Giống chuối này có nhiều cách viết La tinh bao gồm 'Namwah Tall' (với chữ 'h' thừa). Trong [[tiếng Việt]], chúng được gọi là ''chuối sứ'' hoặc ''chuối xiêm''. Ở [[Philippines]], chúng thường được gọi là ''lagkitan'' ở vùng [[Tiếng Tagalog phía Nam|Nam Tagalog]] hoặc ''botolan'' ở vùng [[Palawan]].<ref>{{Chú thích tạp chí|last=Dizon|first=Teodora|last2=Pinili|first2=Marita|last3=Cruz|first3=Filipe dela|last4=Damasco|first4=Olivia|last5=Bergh|first5=Inge Van den|last6=Waele|first6=Dirk De|date=2010-04-01|title=Response of Philippine banana (Musa spp,) cultivars to radopholus similis (Thorne) and meloidogyne incognita chitwood under greenhouse conditions|url=https://www.biw.kuleuven.be/biosyst/cropbiotechnics/tropical/documenten/publications/publications-2010/2010-i/philippjcropsci-2010-35-p36-51.pdf|journal=Philippine Journal of Crop Science|volume=35|issue=1|pages=39}}</ref>

Là một dạng [[Đột biến sinh học|đột biến]] chắc khỏe, 'chuối xiêm lùn' được biết đến ở [[Hoa Kỳ|Mỹ]] với tên gọi Musa 'Dwarf Namwa' do công ty Agri-Starts phát triển;<ref>{{Chú thích web|url=https://www.agristarts.com/index.cfm/fuseaction/plants.plantDetail/plant_id/64/index.htm|tựa đề=''Musa'' 'Dwarf Namwa'|website=agristarts.com|nhà xuất bản=Agri-Starts, Inc.|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20220925114034/https://www.agristarts.com/index.cfm/fuseaction/plants.plantDetail/plant_id/64/index.htm|ngày lưu trữ=January 31, 2024|ngày truy cập=January 31, 2024}}</ref> và trong tiếng Thái là ''kluai nam wa khom'' ({{Lang|th|กล้วยน้ำว้าค่อม}}).<ref name=":3">{{Chú thích web|url=http://r12.ldd.go.th/pikunthong/แผ่นพับ/แปลงรวบรวมพันธุ์กล้วยพื้นเมืองภาคใต้เพื่อการเรียนรู้.pdf|tựa đề=แปลงรวบรวมพันธุ์กล้วยพื้นเมืองภาคใต้เพื่อการเรียนรู้|website=r12.ldd.go.th|nhà xuất bản=ศูนย์ศึกษา การพัฒนาพิกุลทองฯ (Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Phikunthong)|location=Kaluwo Nuea, Mueang, [[Narathiwat]], Thái Lan|ngôn ngữ=th|dịch tựa đề=Sơ đồ sưu tập các giống chuối bản địa miền nam để học tập|url-status=live|ngày truy cập=January 31, 2024}}</ref>

== Phân loại ==
Chuối xiêm có nguồn gốc từ [[Thái Lan]],<ref name="ars" /> là giống lai giữa ''[[Chuối rừng|Musa acuminata]]'' và ''[[Chuối hột|Musa balbisiana]]''. Đa số các tài liệu đều cho rằng chuối xiêm thuộc [[Danh sách giống chuối|nhóm giống chuối]] mang bộ gen ABB tam bội.<ref name="ars" /><ref name="wang" /><ref name=":3" /><ref name=":7">{{Chú thích tạp chí|last=Wang|first=Xiaoyi|last2=Wang|first2=Anbang|last3=Li|first3=Yujia|last4=Xu|first4=Yi|last5=Wei|first5=Qing|last6=Wang|first6=Jiashui|last7=Lin|first7=Fei|last8=Gong|first8=Deyong|last9=Liu|first9=Fei|date=2021|title=A Novel Banana Mutant "RF 1" (Musa spp. ABB, Pisang Awak Subgroup) for Improved Agronomic Traits and Enhanced Cold Tolerance and Disease Resistance|url=https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpls.2021.730718/full|journal=Frontiers in Plant Science|volume=12|pages=730718|doi=10.3389/fpls.2021.730718|issn=1664-462X|pmc=8496975|pmid=34630479}}</ref><ref name="a3"/><ref name="williams" /><ref name="molina">{{Cite book|url=https://books.google.com.vn/books?id=lV4k4j85r2AC&printsec=frontcover&hl=vi#v=onepage&q&f=false|title=Advancing Banana and Plantain R and D in Asia and the Pacific|last=Molina|first=A. B.|last2=Roa|first2=V. N.|publisher=International Plant Genetic Resources Institute - [[Bioversity International]]|year=2000|isbn=978-971-91751-3-1|location=Italy|pages=59|language=en}}</ref> Nhưng vẫn có tài liệu cho rằng giống này thuộc nhóm bộ gen AABB tứ bội.<ref name="pillay">{{Chú thích tập san học thuật |last=M. Pillay |last2=E. Ogundiwin |last3=A. Tenkouano |last4=J. Dolezel |name-list-style=amp |year=2006 |title=Ploidy and genome composition of Musa germplasm at the International Institute of Tropical Agriculture (IITA) |url=https://www.researchgate.net/publication/27797509_Ploidy_and_genome_composition_of_Musa_germplasm_at_the_International_Institute_of_Tropical_Agriculture_IITA |journal=African Journal of Biotechnology |volume=5 |issue=13 |pages=1230 |issn=1684-5315 |access-date=June 29, 2011}}</ref> Danh pháp khoa học là '''Musa''' ('''ABB''') ''''Pisang Awak'''<nowiki/>'.<ref name="a3">{{chú thích web|url=https://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/Musa-cvs.html|title=Sorting Musa cultivars|author=Porcher|tên=Michel|date=27 March 2011|publisher=[[Đại học Melbourne]]|url-status=live|access-date=18 March 2024}}</ref> Danh pháp đồng nghĩa là: ''Musa paradisiaca'' var. ''awak''.<ref>{{Chú thích tạp chí|last=Chong|first=L.|last2=Aziah|first2=A. N.|date=2008|title=Influence of Partial Substitution of Wheat Flour with Banana (Musa paradisiaca var. Awak) Flour on the Physico - Chemical and Sensory Characteristics of Doughnuts|url=http://www.ifrj.upm.edu.my/15%20(2)%202008/119-124.pdf|journal=International Food Research journal|volume=15|issue=2|pages=119-124|via=Semantic Scholar}}</ref>

== Tổng quan ==
Quả chuối xiêm có hình dáng hai đầu thon và nhỏ, không dài, phần giữa to, trên vỏ có ba gờ và cuống dài. Khi chín vỏ vàng, mùi thơm, phần thịt trắng nõn và có vị ngọt nhẹ vừa phải và hơi chát.<ref name=":2">{{Chú thích web|url=https://www.nguoiduatin.vn/cach-phan-biet-va-gia-ca-cac-loai-chuoi-pho-bien-hien-nay-a532688.html|tựa đề=Cách phân biệt và giá cả các loại chuối phổ biến hiện nay|tác giả=Minh Hoa|ngày=2021-11-04|website=Người Đưa Tin|ngôn ngữ=vi|url-status=live|ngày truy cập=2024-01-30}}</ref> Chuối xiêm cho quả nhiều [[hạt]] khi nguồn [[phấn hoa]] [[Khả năng sinh sản|dồi dào]].<ref>{{Chú thích tạp chí|last=Nelson|first=Scot|last2=Ploetz|first2=Randy|last3=Kepler|first3=Angela Kay|date=2006|title=Musa species (banana and plantain)|url=https://www.agroforestry.net/images/pdfs/Musa-banana-plantain.pdf|journal=Species Proﬁles for Paciﬁc Island Agroforestry|pages=7|via=Researchgate}}</ref>

Cây mọc cao {{convert|3|to|5,2|m|abbr=on}}.<ref name="wang" /> Trồng ven theo bờ kinh, mương, sông rạch... Chuối xiêm trồng từ 8 tháng đến 1 năm sẽ ra quả. Bụi chuối cách nhau khoảng 1 m. Mỗi năm bón phân cho chuối từ 1 - 2 lần. Tùy theo cây con khi trồng nhỏ hay lớn, từ ngày trổ quả đến chín khoảng 100 ngày. Sau khi thu hoạch buồng chuối sẽ tiến hành tỉa cây, lá cho thoáng để cây con dễ mọc lên.<ref name=":1">{{Chú thích web|url=https://tapchicongthuong.vn/magazine/chuoi-su-phu-xanh-nui-doi-an-lao-112158.htm|tựa đề=Chuối sứ phủ xanh núi đồi An Lão|tác giả=Hà Đan|ngày=2023-10-12|website=Tạp chí Công Thương|ngôn ngữ=vi|url-status=live|ngày truy cập=2024-01-30}}</ref>

== Sinh thái ==
Cây chịu được khí hậu nắng nóng, chịu hạn tốt, thích hợp trồng ở vùng khô hạn.<ref name="wang" /><ref name=":1" /> Chuối xiêm ưa ẩm và ưa sáng, thích nghi với điều kiện nhiệt đới nóng và ẩm. Lượng mưa trong năm cần phân bổ đều, khoảng 200–220&nbsp;mm/tháng. Nhiệt độ lý tưởng khoảng từ 15-35&nbsp;°C.<ref name=":5" /> Chuối có thể trồng trên nhiều loại đất, nhưng tốt nhất vẫn là đất phù sa có tầng mặt dày, tơi xốp, nhiều mùn, giàu dinh dưỡng, giữ ẩm và thoát nước tốt. Nếu đất có tầng canh tác mỏng, nhiều cát, nghèo chất hữu cơ hoặc nhiễm mặn sẽ khiến cây chuối sinh trưởng kém. Độ pH đất trồng chuối xiêm từ 5.0 - 7.0. Nếu đất quá chua hoặc kiềm quá sẽ khiến chất lượng quả ảnh hưởng, không ngọt và không thơm.<ref name=":5">{{Chú thích web|url=https://nongnghiepcamau.vn/linh-vuc-trong-trot-va-bvtv/thong-tin-nong-nghiep/thuc-vat-vung-nguyen-lieu-nong-san/quy-trình-kỹ-thuạt-tròng-chuói-xiem-sinh-thái_6419bed58650be30d4da11bd|tựa đề=Quy trình kỹ thuật trồng chuối Xiêm sinh thái|ngày=2023-03-21|website=nongnghiepcamau.vn|nhà xuất bản=SỞ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN TỈNH CÀ MAU|url-status=live|ngày truy cập=2024-01-30}}</ref>

== Công dụng ==
Ở [[Uganda]], chuối xiêm (được người dân địa phương gọi là ''kayinja'') được trồng để nấu [[bia chuối]].<ref name=":0" /><ref>{{Chú thích tạp chí|last=Rietveld|last2=Ajambo|last3=Nowakuna|last4=Khakasa|last5=Batte|last6=Jakana|last7=Bwengye|last8=Kikulwe|last9=Stoian|date=2014|title=ENHANCING BANANA JUICE AND BEER PRODUCTION & MARKETING IN UGANDA: A PROPOSED BUSINESS CASE|url=https://www.rtb.cgiar.org/wp-content/uploads/2015/08/Banana_JuiceBeer.pdf|journal=International Fund for Agricultural Development|via=CGIAR}}</ref>

Ở [[Campuchia]], chuối xiêm (tiếng địa phương là ''chek nam va'') được ưa chuộng hơn số khác vì có nhiều công dụng trong khi các giống chuối khác chỉ có giá trị về quả.<ref name=":4">{{Chú thích web|url=http://www.chanbokeo.com/index.php?gcm=1411&grid=119713&gtop=5295|tựa đề=Khmer Banana|tác giả=Chiv Lina|ngày=2009-09-14|website=Chanbokeo|url-status=live|ngày truy cập=2024-01-31}}</ref> Hoa chuối (ở giai đoạn ra hoa đực) và thân giả tuy có [[Chất làm se|tính se]] nhưng được dùng làm [[rau]] ăn. Lá gấp lại được dùng làm hộp chứa các món [[Ho mok|cà ri hấp]], ví dụ: [[cá hấp amok]] và ''[[Num ansom|ansom chek]]'' để hương thơm của [[lá chuối]] lan tỏa vào thức ăn đang nấu.<ref name=":4" /><ref name="hartz-seeley">{{Chú thích báo|last=Deborah S. Hartz-Seeley|title=Learn to make Cambodian-Style Fish Amok Step-by-Step|work=Sun Sentinel|publication-place=South Florida|publication-date=July 30, 2009|url=https://www.sun-sentinel.com/2009/07/30/learn-to-make-cambodian-style-fish-amok-step-by-step/|access-date=January 31, 2024}}</ref>

Ở [[Việt Nam]], chuối xiêm được ăn cả lúc chín vàng lẫn ăn sống lúc quả còn xanh.<ref>{{Chú thích web|url=https://baodaknong.vn/gioi-thieu-cac-loai-chuoi-hien-nay-va-cach-phan-biet-tung-loai-chuoi-172640.html|tựa đề=Giới thiệu các loại chuối hiện nay và cách phân biệt từng loại chuối|ngày=2021-12-18|website=Báo Đắk Nông điện tử|ngôn ngữ=vi|url-status=live|ngày truy cập=2024-01-30}}</ref> Quả còn dùng để chế biến rất nhiều món ăn như kem chuối, chè chuối, [[chuối chiên]], [[chuối nướng]], chuối luộc...<ref name=":1" /> Món "chuối nếp nướng" chế biến từ chuối xiêm, là một trong 9 món được [[CNN]] nhắc đến trong danh sách "Những món tráng miệng ngon nhất thế giới".<ref>{{Chú thích web|url=https://vnexpress.net/chuoi-nep-nuong-vao-top-mon-trang-mieng-ngon-nhat-the-gioi-4580286.html|tựa đề=Chuối nếp nướng vào top món tráng miệng ngon nhất thế giới|tác giả=Anh Minh|ngày=2023-03-12|website=Vnexpress|ngôn ngữ=vi|url-status=live|ngày truy cập=2024-01-30}}</ref> Quả chuối xanh còn sống có thể được dùng trong các món rau ghém, ăn kèm [[món cuốn]].<ref name=":2" /><ref name=":1" /> Tại miền [[Đồng bằng sông Cửu Long|Tây Nam Bộ]], hầu như tất cả bộ phận của cây chuối xiêm đều được người dân tận dụng để phục vụ cho đời sống.<ref name=":6">{{Chú thích web|url=https://danviet.vn/mon-goi-bap-chuoi-xat-thom-ngon-thet-dai-khach-7777642265.htm|tựa đề=Món gỏi bắp chuối xắt thơm ngon thết đãi khách|tác giả=Hồng Khuyên|ngày=2015-11-21|website=Báo Dân Việt|ngôn ngữ=vi|url-status=live|ngày truy cập=2024-02-02}}</ref> Ngoài quả chuối để ăn thì [[lá chuối]] được dùng để gói các món bánh truyền thống ([[bánh tét]], [[bánh ít]],...), cuống lá khô dùng làm dây buộc. Bắp chuối xiêm (tức hoa chuối theo cách gọi ở miền Tây Nam) sau khi đã trổ xong buồng được tận dụng để chế biến món ăn như trộn món gỏi bắp chuối,<ref>{{Chú thích web|url=https://tuoitre.vn/goi-luon-tron-bap-chuoi-530147.htm|tựa đề=Gỏi lươn trộn bắp chuối|tác giả=HOÀI VŨ|ngày=2013-01-16|website=TUOI TRE ONLINE|ngôn ngữ=vi|url-status=live|ngày truy cập=2024-02-02}}</ref><ref>{{Chú thích web|url=https://danviet.vn/dan-da-vit-dong-nau-chao-tron-goi-bap-chuoi-xiem-7777695261.htm|tựa đề=Dân dã vịt đồng nấu cháo, trộn gỏi bắp chuối xiêm|tác giả=Hoàng Lê|ngày=2016-07-21|website=Báo Dân Việt|ngôn ngữ=vi|url-status=live|ngày truy cập=2024-02-02}}</ref> thái sợi ăn kèm các món bún (như [[bún bò Huế]], [[bún riêu cua]], [[bún nước lèo]], [[bún mắm]], ...). Đặc biệt, người dân miền này cho rằng chỉ bắp chuối xiêm và chuối hột là ăn được, còn lại của các giống chuối khác thì không thể ăn do vị đắng, nhiều mủ.<ref name=":6" />

== Xem thêm ==

* [[Chuối]]
* [[Danh sách giống chuối]]
* [[Chi Chuối]]
* [[Chuối rừng]]

== Tham khảo ==
{{tham khảo|30em}}

[[Thể loại:Chuối]]