Xem mã nguồn của Natri nitrat

{{chembox new
| verifiedrevid = 402672744
|ImageFileL1 = NaNitrate.png
|ImageSizeL1 = 120px
|ImageFileR1 = Sodium-nitrate-unit-cell-3D-balls.png
|ImageSizeR1 = 120px
|IUPACName = Natri nitrat
|OtherNames = [[Caliche (mineral)#Chilean Caliche|Caliche]]<br/>Diêm tiêu Chile<br/>Nitrat soda<br/>[[Nitratine]]<br/>Diêm tiêu Peru<br/>Soda niter<br/>cubic niter
|Section1 = {{Chembox Identifiers
| ChemSpiderID_Ref = {{chemspidercite|correct|chemspider}}
| ChemSpiderID = 22688
| UNII_Ref = {{fdacite|correct|FDA}}
| UNII = 8M4L3H2ZVZ
| InChI = 1/NO3.Na/c2-1(3)4;/q-1;+1
| InChIKey = VWDWKYIASSYTQR-UHFFFAOYAL
| SMILES = [Na+].[O-][N+]([O-])=O
| StdInChI_Ref = {{stdinchicite|correct|chemspider}}
| StdInChI = 1S/NO3.Na/c2-1(3)4;/q-1;+1
| StdInChIKey_Ref = {{stdinchicite|correct|chemspider}}
| StdInChIKey = VWDWKYIASSYTQR-UHFFFAOYSA-N
| CASNo = 7631-99-4
|CASNo_Ref = {{cascite|correct|CAS}}
|EINECS = 
|UNNumber = 1498
|PubChem = 24268
|RTECS = WC5600000}}
|Section2 = {{Chembox Properties
|Formula = NaNO<sub>3</sub>
|MolarMass = 84,9932 g/mol
|Appearance = bột trắng hay tinh thể không màu có vị ngọt
|Density = 2,257 g/cm³, rắn
|MeltingPtC = 308
|BoilingPtC = 380
|BoilingPt_notes = (phân huỷ)
|Solubility = 730 g/L (0°C) <br> 921 g/L (25°C) <br> 1800 g/L (100°C)
|SolubleOther = tan rất tốt trong [[amonia]]; tan được trong [[cồn]]
|Solvent = 
|RefractIndex = 1,587 (dạng tam giác) <br> 1,336 (trực thoi)}}
|Section3 = {{Chembox Structure
|CrystalStruct = tam giác và trực thoi 
|Coordination = }}
|Section4 = {{Chembox Thermochemistry
|DeltaHf = −468 kJ/mol
|Entropy = 117 J·mol<sup>−1</sup>&thinsp;K<sup>−1</sup>
|HeatCapacity = }}
|Section7 = {{Chembox Hazards
|ExternalMSDS = [http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/cis/products/icsc/dtasht/_icsc01/icsc0185.htm ICSC 0185]
|EUIndex = không có trong danh sách
|EUClass = 
|RPhrases = 
|SPhrases = 
|MainHazards = chất oxi hoá, gây kích thích
|NFPA-H = 1
|NFPA-F = 0
|NFPA-R = 0
|NFPA-O = OX
|FlashPt = không cháy
|PEL = 
|LD50 = 3236 mg/kg}}
|Section8 = {{Chembox Related
|OtherAnions = [[Natri nitrit]]
|OtherCations = [[Lithi nitrat]]<br/>[[Kali nitrat]]<br/>[[Rubidi nitrat]]<br/>[[Caesi nitrat]]
|OtherFunctn = 
|Function = 
|OtherCpds = [[Natri sunfat]]<br/>[[Natri chloride]]}}
}}

'''Natri nitrat''' là hợp chất hoá học có công thức '''[[Natri|Na]][[Nitơ|N]][[Ôxy|O]]<sub>3</sub>'''. Muối này còn được biết đến với cái tên ''diêm tiêu Chile'' hay ''diêm tiêu Peru'' (do hai nơi này có lượng trầm tích lớn nhất) để phân biệt với [[kali nitrat]], là một chất rắn màu trắng tan trong [[nước]]. Dạng khoáng vật còn có tên là ''[[nitratin]],'' ''[[nitratit]]'' hay ''soda [[niter]]''.

Natri nitrat được dùng như một chất nguyên liệu; trong [[phân bón]], nghề làm pháo hoa, nguyên liệu của [[bom khói]], [[chất bảo quản]], và như một [[tên lửa đẩy]], cũng như [[Thủy tinh|thủy tinh]] và [[pháp lam|men gốm]]. Hợp chất này đang được khai thác cho các mục đích trên.

==Lịch sử==
Những chuyến hàng natri nitrat đầu tiên đến châu Âu cập bến ở Anh vào khoảng những năm 1820-1825, nhưng không tìm được khách hàng nào và bị đổ xuống biển để tránh thuế.<ref>S. H. Baekeland "Några sidor af den kemiska industrien" (1914) ''Svensk Kemisk Tidskrift'', [https://runeberg.org/svkemtid/1914/0144.html p. 140].</ref><ref name="uppfinn">Friedrich Georg Wieck, ''Uppfinningarnas bok'' (1873, Swedish translation of ''Buch der Erfindungen''), [https://runeberg.org/uppfinn/4/0485.html vol. 4, p. 473].</ref> Tuy nhiên, cùng với thời gian, các mỏ muối ở Nam Mỹ đã trở thành một nguồn kinh doanh màu mỡ (năm 1859, cả nước Anh tiêu thụ tổng cộng 47.000 tấn<ref name="uppfinn"/>). [[Chile]] tiến hành cuộc chiến với liên minh [[Peru]] và [[Bolivia]] trong cuộc chiến tranh Thái Bình Dương 1879-1884 và tiếp quản nguồn quặng lớn nhất. Năm 1919, [[Ralph Walter Graystone Wyckoff]] khám phá ra cấu trúc tinh thể của nó nhờ dùng phương pháp [[tinh thể học tia X]].

==Nguồn tài nguyên==
Nguồn natri nitrat tự nhiên lớn nhất được tìm thấy ở [[Chile]] và [[Peru]], nơi các muối nitrat kết rắn lại trong các trầm tích gọi là quặng [[caliche]].<ref>Stephen R. Bown, A Most Damnable Invention: Dynamite, Nitrates, and the Making of the Modern World, Macmillan, 2005, ISBN 0-312-32913-X, p. 157</ref> Trong hơn một thế kỷ, nguồn cung cấp chủ yếu cho thế giới được khai thác bằng thuốc nổ từ [[hoang mạc Atacama]] ở bắc Chile cho đến khi, sang thế kỷ 20, hai nhà hoá học người Đức [[Fritz Haber]] và [[Carl Bosch]] phát triển một quá trình sản xuất [[amonia]] từ không khí theo quy trình công nghiệp (xem [[quy trình Haber]]). Khi [[chiến tranh thế giới thứ nhất]] bùng nổ, nước Đức bắt đầu biến đổi amonia từ quy trình này sang ''diêm tiêu Chile'' nhân tạo, rất thiết thực như nguồn nguyên liệu tự nhiên trong việc sản xuất [[thuốc súng]] và các loại vũ khí khác. Vào thập niên 1940, quá trình chuyển đổi này gây nên một kết quả đầy kịch tính trong nhu cầu natri nitrat trong tự nhiên.

Chile vẫn là nguồn dự trữ caliche lớn nhất, với nhiều mỏ đang hoạt động ở các vùng [[Pedro de Valdivia]], [[María Elena]] và [[Pampa Blanca]], và ở đó nó thường được mệnh danh là ''vàng trắng''. Natri nitrat, [[kali nitrat]], [[natri sunfat]] và [[iod]] vẫn được khai thác bằng quá trình caliche. Cộng đồng dân cư vùng mỏ [[các xưởng diêm tiêu Humberstone và Santa Laura|Humberstone và Santa Laura]] được tuyên bố là [[di sản thế giới]] vào năm 2005.

Natri nitrat được sản xuất trong công nghiệp bằng phản ứng trung hoà [[axit nitric]] với [[natri cacbonat]].

==Ứng dụng==
Natri nitrat được dùng trong phạm vi rộng như là một loại phân bón và nguyên liệu thô cho quá trình sản xuất thuốc súng vào cuối thế kỷ 19. Nó có thể kết hợp với sắt hydroxide để tạo nhựa thông.

Natri nitrat không nên bị lầm lẫn với hợp chất liên quan, [[natri nitrit]].

Nó có thể dùng trong sản xuất [[axit nitric]] khi phản ứng với [[axít sunfuric|axit sunfuric]] rồi tách axit nitric ra thông qua quá trình [[chưng cất phân đoạn]], còn lại là bã [[natri bisunfat|natri hydrosunfat]]. Những người săn vàng dùng natri nitrat để điều chế [[nước cường toan]] có thể hoà tan vàng và các kim loại quý khác.

Ứng dụng ít gặp hơn là một chất oxi hoá thay thế trong pháo hoa như là một sự thay thế [[kali nitrat]] chủ yếu có trong [[thuốc nổ đen]] và như một thành phần cấu tạo trong túi lạnh.<ref>Albert A. Robbins "Chemical freezing package" {{US patent|2898744}}, Issue date: August 1959</ref>

Natri nitrat còn được dùng chung với [[kali nitrat]] cho việc bảo quản nhiệt, và gần đây, cho việc [[chuyển đổi nhiệt]] trong các tháp [[năng lượng Mặt Trời|năng lượng mặt trời]].

Ngoài ra nó còn dùng trong công nghiệp nước thải cho sự hô hấp tuỳ ý của vi sinh vật. [[Nitrosomonas]], một loài [[vi sinh vật]], hấp thụ nitrat thay vì oxi, làm cho loài này có thể phát triển tốt trong nước thải cần xử lý.

==Mối quan tâm về sức khoẻ==
Giông như [[natri nitrit]], natri nitrat tạo [[nitrosamin]], một chất gây ung thư ở người, gây nên sự phá huỷ DNA và làm gia tăng thoái hoá tế bào. Các nghiên cứu đã chỉ ra mối liên quan giữa hàm lượng nitrat và nguy cơ chết do Alzheimer, đái tháo đường, và Parkinson, có thể thông qua ảnh hưởng của nitrosamin lên DNA.<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19363256]</ref> Nitrosamin, hình thành từ thịt được xử lý bằng natri nitrat và nitrit, có liên quan đến [[ung thư dạ dày]] và [[ung thư thực quản]].<ref>{{chú thích web | url = http://ecnis.openrepository.com/ecnis/handle/10146/25215 | tiêu đề = Nitrosamine and related food intake and gastric and oesophageal cancer risk: a systematic review of the epidemiological evidence. | author =  | ngày =  | ngày truy cập = 8 tháng 7 năm 2015 | nơi xuất bản =  | ngôn ngữ =  | archive-date = ngày 14 tháng 10 năm 2018 | archive-url = https://web.archive.org/web/20181014055812/http://ecnis.openrepository.com/ecnis/handle/10146/25215 |url-status=dead }}</ref> Natri nitrat và nitrit có liên quan đến nguy cơ cao mắc ung thư đại trực tràng.<ref>[http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20215514]</ref> [[Quỹ Nghiên cứu ung thư Vương quốc Anh]]<ref>[http://www.wcrf-uk.org/preventing_cancer/diet/ask_the_nutritionist.php "Why does processed meat increase bowel cancer risk?"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100326053044/http://www.wcrf-uk.org/preventing_cancer/diet/ask_the_nutritionist.php |date=2010-03-26 }}, World Cancer Research Fund (2010) accessdate 2010-03-06</ref> tuyên bố rằng một trong những nguyên nhân mà thịt chế biến làm tăng nguy cơ [[ung thư ruột kết]] là lượng nitrat chứa trong đó. Một lượng nhỏ nitrat trong thịt như chất bảo quản bị phân tích thành nitrit, thêm vào đó là lượng nitrit có sẵn trong thịt. Nitrit này sau đó phản ứng với các thức ăn giàu protein (như thịt) để tạo ra các hợp chất N-nitroso. Một vài hợp chất này được biết có khả năng gây ung thư. N-nitroso không chỉ hình thành khi thịt được xử lý mà còn khi thịt được tiêu hoá trong cơ thể.

==Xem thêm==

* [[Chiến tranh Thái Bình Dương]] (hay ''chiến tranh diêm tiêu'')

==Tham khảo==
{{Tham khảo}}

==Đọc thêm==
*{{chú thích tạp chí|first=Dennis|last=Barnum|year=2003|title=Some History of Nitrates|journal=Journal of Chemical Education|volume=80| pages=1393–|url=http://jchemed.chem.wisc.edu/Journal/Issues/2003/Dec/abs1393.html|doi=10.1021/ed080p1393}}

==Liên kết ngoài==
*[http://www.atsdr.cdc.gov/csem/nitrate/ ATSDR — Case Studies in Environmental Medicine - Nitrate/Nitrite Toxicity] U.S. [[Department of Health and Human Services]] (public domain)
*[http://www.inchem.org/documents/jecfa/jecmono/v38aje06.htm FAO/WHO report]

{{Hợp chất natri}}
{{nitrat|state=}}
[[Thể loại:Natri]]
[[Thể loại:Hợp chất natri]]
[[Thể loại:Khoáng vật natri]]
[[Thể loại:Muối (hóa học)]]
[[Thể loại:Muối nitrat]]
[[Thể loại:Khoáng vật nitrat]]