Liêu Thái Tổ

Liêu Thái Tổ 遼太祖
Hoàng đế Trung Hoa
Hoàng đế Khiết Đan
Trị vì	17 tháng 3 năm 916 – 6 tháng 9 năm 926 (10 năm, 173 ngày)
Tiền nhiệm	Sáng lập triều đại
Kế nhiệm	Liêu Thái Tông
Thủ lĩnh Khiết Đan
Tại vị	27 tháng 2 năm 907 – 17 tháng 3 năm 916 (9 năm, 19 ngày)
Thông tin chung
Sinh	872
Mất	6 tháng 12, 926(926-12-06) (53–54 tuổi) Trung Quốc
An táng	Tổ lăng
Thê thiếp	Thuật Luật Bình
Hậu duệ	Hậu duệ Liêu Thái Tông
Tên thật Gia Luật A Bảo Cơ (耶律阿保機) Gia Luật Ức (耶律亿) Niên hiệu Thần Sách (神冊: 12/916-1/922) Thiên Tán (天贊: 2/922-2/926) Thiên Hiển ((天顯: 2/926-7/926) Thụy hiệu Đại Thánh Đại Minh Thần Liệt Thiên Hoàng đế (大聖大明神烈天皇帝) Miếu hiệu Thái Tổ (太祖)
Triều đại	Nhà Liêu
Thân phụ	Gia Luật Tát Lạt Đích
Thân mẫu	Tiêu Nham Chỉ Cân

Liêu Thái Tổ (giản thể: 辽太祖; phồn thể: 遼太祖; bính âm: Liáo Tàizŭ) (872-926), tên là Gia Luật A Bảo Cơ (Yelü Abaoji, 耶律阿保機), phiên âm tiếng Mongol: Ambagyan, Hán danh là Gia Luật Ức (耶律亿), nhũ danh Xuyết Lý Chích (啜里只), là vị hoàng đế đầu tiên của Khiết Đan, trong lịch sử Trung Quốc.

Tiểu sử

Gia Luật A Bảo Cơ sinh năm 872 ở khu vực nay là Nội Mông trong một gia tộc nhiều đời là tù trưởng và thủ lĩnh quân sự (di lý cận) của bộ tộc Điệt Lạt của Khiết Đan. A Bảo Cơ là con trai trưởng của Gia Luật Tát Lạt Đích, mẹ là Tiêu Nham Chỉ Cân. Năm 901, A Bảo Cơ được lập làm thủ lĩnh quân sự (di lý cận kiêm nhiệm ư việt), không lâu sau đó trở thành tù trưởng. Ông dùng vũ lực chinh phục các địa khu Khiết Đan phụ cận, các khu của người Hán và các sắc dân khác. Ngày 27 tháng 2 năm 907, A Bảo Cơ được tôn làm thủ lĩnh của liên minh bộ lạc, nhiệm kỳ 9 năm. Ông trọng dụng người Hán và sau đó đã cải sang chế độ thế tập, tức cha truyền con nối.

Năm 915, Gia Luật A Bảo Cơ xuất binh chinh phạt Thất Vi thắng lợi về nước, song lại bị ép giao lại tước vị thủ lĩnh liên minh Khiết Đan. A Bảo Cơ sau đó nổi dậy giết chết các địch thủ chính trị, thống nhất các bộ lạc Khiết Đan khác nhau. Ngày 17 tháng 3 năm 916, Gia Luật A Bảo Cơ đăng cơ xưng hoàng đế, lập quốc hiệu là Khiết Đan, kiến lập Đại Khiết Đan Quốc (ngày 24 tháng 2 năm 947, Liêu Thái Tông đã cải quốc hiệu thành Đại Liêu., lập niên hiệu là Thần Sách. Ông cũng tự mình tạo ra văn tự Khiết Đan.

Gia Luật A Bảo Cơ sau khi kiến quốc vẫn tiếp tục tấn công các dân tộc hay chính quyền xung quanh, Bột Hải Quốc, Thất Vi và Hề lần lượt bị tiêu diệt. Ngày 6 tháng 9 năm 926, ông mất ở thành Phù Dư, thọ 55 tuổi.

Gia đình

Phụ mẫu

• Phụ: Liêu Đức Tổ Gia Luật Tát Lạt (耶律撒剌)
• Mẫu: Tuyên Giản Hoàng hậu Tiêu Nham Chỉ Cân (萧岩只斤)

Huynh đệ

• Gia Luật Lạt Cát (耶律剌葛), tự Suất Lại (率懒)
• Gia Luật Điệt Lạt (耶律迭剌), tự Vân Độc Côn (云独昆)
• Gia Luật Dần Để Thạch (耶律寅底石), tự A Tân (阿辛)
• Gia Luật An Đoan (耶律安端), tự Ôi Ẩn, Đông Đan Quốc vương (东丹国王)
• Gia Luật Tô (耶律苏), tự Độc Côn (独昆), Nam phủ Tể tướng

Hậu phi

• Thuần Khâm Hoàng hậu Thuật Luật Bình (述律平) (Thuật Luật Nguyệt Lý Đóa, Tiêu thị)
• Cung nhân Tiêu thị (宫人萧氏)

Con

• Con trai:
  • Gia Luật Bội (耶律倍), mẫu Thuật Luật Bình.
  • Gia Luật Đức Quang (耶律德光), mẫu Thuật Luật Bình.
  • Gia Luật Lý Hồ (耶律李胡), mẫu Thuật Luật Bình.
  • Gia Luật Nha Lý Quả (耶律牙里果), mẫu Tiêu thị.
• Con gái:
  • Gia Luật Chất Cổ (耶律质古), mẫu Thuật Luật Bình.