Xem mã nguồn của Tiếng Latinh thông tục

{{Thông tin ngôn ngữ|name=Tiếng Latinh thông tục|ancestor=[[Tiếng Latinh cổ]]|glottofoot=no|glottorefname=Vulgar Latin|glotto=vulg1234|mapcaption=Những vùng nói hoặc chịu ảnh hưởng lớn bởi tiếng Latinh trong thời hậu kỳ Đế quốc La Mã, tô đậm bằng màu đỏ.|map=Roman Empire 330 CE.png|script=[[Chữ Latinh]]|fam4=[[Latinh]]|altname=|fam3=Latino-Faliscan|fam2=[[Nhóm ngôn ngữ gốc Ý]]|familycolor=Ấn-Âu|states=*[[Đế quốc La Mã]]
*Các quốc gia kế thừa di sản La Mã|pronunciation={{IPA-all|ˈsɛrmo βʊlˈɡaːrɪs|}}|nativename={{lang|la|sermo vulgaris}}|notice=IPA}}'''Tiếng Latinh thông tục''' ([[tiếng Latinh]]: ''sermo vulgaris'', [[tiếng Anh]]: ''Vulgar Latin'') hay còn được gọi là '''tiếng Latinh bình dân'''<ref>Alkire & Rosen 2010, p. 28</ref> hoặc '''Latinh khẩu ngữ,'''<ref>Posner 1996, p. 98</ref> là một phổ rộng bao gồm nhiều phương ngữ xã hội của [[tiếng Latinh]] được nói tại khu vực xung quanh bồn địa [[Địa Trung Hải]] trong và sau thời kỳ [[Đế quốc La Mã]].<ref>Herman 2000, p. 7</ref> Nó được phân biệt với [[tiếng Latinh cổ điển]] - là hình thức tiêu chuẩn cũng như thể viết của ngôn ngữ này.

Theo dòng lịch sử, tiếng Latinh thông tục ít được chuẩn hóa, có sự đa dạng và biến thể rất lớn tùy theo vùng miền địa lý. Các ngôn ngữ thuộc [[nhóm ngôn ngữ Rôman]], đại diện tiêu biểu nhất là các ngôn ngữ quốc gia như [[tiếng Ý]], [[tiếng Pháp]], [[tiếng Tây Ban Nha]], [[tiếng Bồ Đào Nha]] và [[Tiếng România|tiếng Romania]], đều được tiến hóa trực tiếp từ tiếng Latinh thông tục, mà không phải là tiếng Latinh cổ điển.

== Nguồn gốc của thuật ngữ ==
Trong [[Cổ đại Hy-La|thời kỳ Cổ điển]], các tác gia La Mã ám chỉ đến hình thức ngôn ngữ không trang trọng, sử dụng trong lời ăn tiếng nói hằng ngày là ''sermo plebeius'' hoặc ''sermo vulgaris'', có nghĩa là 'tiếng thông tục/thường dân'.<ref>Elcock (1960), p. 20</ref>

Cách sử dụng hiện đại của thuật ngữ Latinh thông tục (Vulgar Latin) có từ [[Phục Hưng|thời Phục Hưng]], khi các nhà tư tưởng người Ý bắt đầu đưa ra giả thuyết rằng ngôn ngữ của họ bắt nguồn từ một loại tiếng Latin 'bị hỏng' mà họ cho rằng đã tạo thành một thực thể khác biệt với văn học Cổ điển, mặc dù các ý kiến khác nhau rất nhiều liên quan đến bản chất của phương ngữ 'thô tục' này.<ref>Eskhult 2018, § 6</ref>

Tuy nhiên, nhà [[ngôn ngữ học]] người Pháp đầu thế kỷ 19 Raynouard, được coi là cha đẻ của môn Ngữ văn tiếng Rôman hiện đại, quan sát thấy các ngôn ngữ Rôman có nhiều đặc điểm chung không hề tồn tại trong tiếng Latinh, hay ít nhất là không có trong tiếng Latinh 'chuẩn mực' tức tiếng Latinh Cổ điển, ông kết luận rằng tất cả chúng đều phải có một tổ tiên chung nào đó (mà ông tin rằng gần giống với [[tiếng Occitan]] cổ) đã thay thế tiếng Latinh một thời gian trước năm 1000. Tiếng này được ông gọi là ''la'' ''langue romane'' hay "ngôn ngữ La Mã".<ref>Posner 1996, p. 3</ref>

Tuy nhiên, bài luận 'chuyên nghiệp' đầu tiên về ngôn ngữ Rôman đã được xuất bản bởi nhà ngôn ngữ học người Đức Lorenz Diefenbach, ngay sau đó là cuốn ''Ngữ pháp của Ngôn ngữ Rôman'' của Friedrich Diez, tác phẩm đầu tiên áp dụng [[phương pháp so sánh]] hiện đại cho nhóm ngôn ngữ này.<ref>Herman 2000, p. 1</ref> Chính Diez cuối cùng đã phổ biến cách sử dụng thuật ngữ tiếng Latin thông tục trong thời hiện đại,<ref>''"...der römischen Volkssprache oder Volksmundart''." Diez (1882), p. 1.</ref> mặc dù ông chỉ đơn giản là mượn thuật ngữ này từ các tác phẩm của nhiều nhà tư tưởng thời Phục Hưng Ý khác nhau.<ref>Diez (1882), p. 63.</ref>

== Nguồn gốc ==
Bằng chứng trực tiếp về tiếng Latinh thông tục phi văn học đến từ các nguồn sau:<ref>Elcock 1960, p. 21</ref>

* Các lỗi ngữ pháp, cú pháp, và chính tả thường xảy ra trong [[Kim thạch học|văn khắc tiếng Latinh]].
* Việc chèn các từ hoặc cấu trúc thông tục vào các văn bản đương đại, dù có hay không có chủ ý.
* Đề cập rõ ràng về các cấu tạo hoặc thói quen phát âm nhất định của các nhà ngữ pháp Rôman.
* Từ vựng thời La Mã [[Từ mượn|vay mượn từ vựng]] sang các ngôn ngữ lân cận như [[Tiếng Basque|Basque]], [[Tiếng Albania|Albanian]] hoặc [[Tiếng Wales|Wales]].

== Lịch sử ==
Vào cuối thế kỷ thứ nhất sau Công nguyên, người La Mã đã chinh phục toàn bộ lưu vực Địa Trung Hải và thành lập hàng trăm [[Thuộc địa thời cổ đại|thuộc địa]] ở các tỉnh bị chinh phục. Trong nhiều thế kỷ, điều này - cùng với các yếu tố khác khuyến khích [[Đồng hóa văn hóa|sự đồng hóa]] ngôn ngữ và văn hóa, chẳng hạn như sự thống nhất về chính trị, đi lại thường xuyên và thương mại, nghĩa vụ quân sự, v.v. - đã làm cho tiếng Latinh trở thành ngôn ngữ chính trên khắp phần phía tây của Địa Trung Hải.<ref>Grandgent 1907, pp. 2-3</ref> Bản thân tiếng Latinh cũng tuân theo các khuynh hướng đồng hóa tương tự, do đó các biến thể của nó có lẽ đã trở nên đồng nhất hơn vào thời điểm Đế quốc La Mã sụp đổ so với thời kỳ trước đó. Ở đây không có nghĩa rằng ngôn ngữ đã không thay đổi trong suốt những năm qua, mà đúng hơn là những thay đổi đang diễn ra có xu hướng ảnh hưởng như nhau đến tất cả các khu vực.<ref>Wright 2002, pp. 27-8</ref>

Sự [[Đế quốc Tây La Mã|sụp đổ của Đế quốc Tây La Mã]] làm suy yếu hoặc loại bỏ tất cả các yếu tố đồng nhất này, và do đó xu hướng chuyển sang phân kỳ ngôn ngữ thay vì hội tụ. Một trường hợp cực đoan là [[Giai đoạn Di cư|cuộc xâm lược và định cư]] của [[Balkan|người Slavơ ở vùng Balkan]], dường như đã cách ly những người nói tiếng Latinh địa phương khỏi những người bản ngữ Latinh xa hơn ở phía tây; theo đó, tiếng Rôman vùng Balkan hiện đại khác biệt về nhiều mặt so với các nhánh khác trong ngữ hệ của nó.<ref>{{Chú thích bách khoa toàn thư|title=Vulgar Latin|encyclopedia=Encyclopedia Britannica|url=https://www.britannica.com/topic/Vulgar-Latin|access-date =20 Jun 2017|last2=Sala, Marius}}</ref>

Tuy nhiên rất khó để nói chính xác khi nào và như thế nào cách phát âm của tiếng Latinh bắt đầu khác biệt xét theo khu vực địa lý, vì ảnh hưởng của những thay đổi thực sự trong các thanh âm đang diễn ra này đã bị thể viết che giấu khi [[Hệ chữ viết|hình thức chính tả]] tương đồng nhau vẫn còn tồn tại suốt 5 hoặc 6 thế kỷ Công nguyên trong thế giới nói tiếng Latinh.{{Sfn|Herman|2000|p=117}} Tuy nhiên, phân tích thống kê cẩn thận về các lỗi chính tả cho thấy một số khác biệt giữa các khu vực vào cuối thời kỳ này, đáng kể nhất là trong việc xử lý các nguyên âm gần giống nhau /ɪ/ và /ʊ/.<ref>Adams (2007), pp. 626-9</ref>

Tuy vậy tiếng Latinh thể nói được sử dụng dường như vẫn duy trì được sự thống nhất ở một mức độ nào đó, chỉ phân mảnh thành nhiều phiên bản Rôman sơ khai khác nhau từ khoảng có lẽ là thế kỷ 7 trở đi.<ref>Carlton 1973, p. 237</ref>

== Từ vựng ==

=== Luân chuyển vốn từ vựng ===
Qua nhiều thế kỷ tiếng nói Latinh mất nhiều từ vựng khác nhau và thay thế chúng bằng từ mới phát sinh tại bản địa hoặc vay mượn từ các ngôn ngữ láng giềng như [[tiếng Gaul]], tộc Giéc-manh, hoặc [[Tiếng Hy Lạp cổ đại|Hy Lạp]]. Tuy nhiên, ngôn ngữ văn học nói chung vẫn giữ lại những từ cũ hơn.

Một ví dụ điển hình là sự thay thế của động từ bất quy tắc cổ điển [[wiktionary:fero#Latin|ferre]], có nghĩa là 'mang, cầm', với động từ thường [[wiktionary:porto#Latin|portare]].<ref>Alkire & Rosen, p. 287</ref> Tương tự như vậy, động từ ''[[wiktionary:loquor#Latin|loqui]]'', có nghĩa là 'nói', đã được thay thế bằng nhiều lựa chọn khác nhau như ''[[wiktionary:fabulor#Latin|fabulari]]'' và ''[[wiktionary:narro#Latin|narrare]]'' hay ''[[wiktionary:parabolo#Latin|parabolare]]'' vay mượn của tiếng Hy Lạp.<ref>Herman 2000, p. 2</ref>

Các trợ từ trong tiếng Latin cổ điển gặp phải tình trạng đặc biệt kém, với tất cả những từ sau đây đã biến mất khỏi thể nói: [[wiktionary:an#Latin|an]], [[wiktionary:at#Latin|at]], [[wiktionary:autem#Latin|autem]], [[wiktionary:donec#Latin|donec]], [[wiktionary:enim#Latin|enim]], [[wiktionary:etiam#Latin|etiam]], [[wiktionary:haud#Latin|haud]], [[wiktionary:igitur#Latin|igitur]], [[wiktionary:ita#Latin|ita]], [[wiktionary:nam#Latin|nam]], [[wiktionary:postquam#Latin|postquam]], [[wiktionary:quidem#Latin|quidem]], [[wiktionary:quin#Latin|quin]], [[wiktionary:quoad#Latin|quoad]], [[wiktionary:quoque#Latin|quoque]], [[wiktionary:sed#Latin|sed]], [[wiktionary:sive#Latin|sive]], [[wiktionary:utrum#Latin|utrum]] và [[wiktionary:vel#Latin|vel]].<ref>Harrington et al. 1997, p. 11</ref>

=== Trôi dạt ngữ nghĩa ===
Nhiều từ còn tồn tại đã trải qua một sự thay đổi về nghĩa; một số trường hợp đáng chú ý là ''causa'' ('chủ đề' ''→'' 'đồ vật, thứ, món, cái gì'), ''civitas'' ('dân cư' ''→'' 'thành phố'), ''focus'' ('lò sưởi' ''→'' 'lửa'), ''manducare'' ('nhai' ''→'' 'ăn'), ''mittere'' ('gửi' → 'đặt'), ''necare'' ('giết người' ''→'' 'chết đuối'), ''pacare'' ('xoa dịu' ''→'' 'trả tiền'), và ''totus'' ('toàn bộ' ''→'' 'tất cả, mọi thứ').<ref>Harrington et al. 1997, pp. 7-10</ref>

== Phát triển ngữ âm ==

=== Thay đổi phụ âm ===

==== Mất phụ âm mũi ====

* Phụ âm cuối /m/ đã bị mất trong các từ đa âm.<ref>Pope §156.2</ref> Trong các từ đơn lẻ, nó có xu hướng tồn tại dưới dạng /n/.<ref>Hall 1976: 180</ref>
* /n/ thường được mất trước các phụ âm xát, dẫn đến kéo dài đền bù của nguyên âm trước nó (ví dụ ''[[wiktionary:mensa#Latin|sponsa]]'' 'vị hôn thê'> ''spōsa'' có /o/ được kéo dài'').''<ref>Allen 1965: 27–29</ref>

==== Ngạc âm hóa ====
Các tiền nguyên âm trong chỗ gián đoạn (sau một phụ âm và trước một nguyên âm khác) trở thành [j], được viết tắt bởi các phụ âm trước.<ref>Gouvert 2015: 83</ref>

'''Xát âm hóa'''

/w/ (ngoại trừ sau /k/) và liên phụ âm /b/ hợp nhất thành âm lưỡng xát /β/.<ref name=":2">Pope §155; Gouvert 2016: 48</ref>

==== Đơn giản hóa các cụm phụ âm ====

* Cụm /nkt/ giảm thành [ŋt].<ref>Grandgent §267; Pope §156.3</ref>
* /kw/ được phân tách thành /k/ trước các hậu nguyên âm.<ref>Grandgent §226; Pope §187.b</ref>
* /ks/ trước hoặc sau một phụ âm, hoặc ở cuối từ, được rút gọn thành /s/.<ref>Grandgent §255</ref>

=== Thay đổi nguyên âm ===

* Hệ thống cổ điển về độ dài nguyên âm [[âm vị]] đã sụp đổ, để lại [[Nguyên âm|sự khác biệt về chất]] như là yếu tố phân biệt giữa các nguyên âm; do đó mô hình đã thay đổi từ / ĭ ē ĕ ā ă ŏ ō ŭ ū / thành / i ɪ e ɛ a ɔ o ʊ u /.<ref>Elcock 1975: 43</ref>
** Theo đó, tất cả các nguyên âm dài không nhấn trọng âm (cũng như các nguyên âm nhấn trọng âm trong [[Âm tiết|âm tiết đóng]]) được rút ngắn, trong khi tất cả các nguyên âm nhấn trọng âm trong âm tiết mở đều được kéo dài.<ref>Grandgent §§174–176; Loporcaro 2015</ref>
* Các nguyên âm kép /ae̯/ và /oe̯/ lần lượt biến thành đơn âm [ɛː] và [eː] <ref>Pope §154</ref> vào khoảng thế kỷ thứ 2. {{Sfn|Palmer|1988|p=157}}
* Đến cuối thời Đế quốc La Mã /ɪ/ hợp nhất với /e/ ở hầu hết các vùng,<ref>Adams 2013: 60–1, 67</ref> mặc dù không phải ở Châu Phi hoặc một vài khu vực ngoại vi tại Ý.<ref>Adams 2007: 626–9</ref>
** Một thế kỷ sau /ʊ/ giảm xuống /o/ ở hầu hết những nơi trước đây đã bị ảnh hưởng bởi sự hợp nhất /ɪ/ - /e/, ngoại trừ vùng Balkan và một phần của miền nam nước Ý.<ref>Hall 1976: 185–187</ref>

== Ngữ pháp ==

=== Mạo từ trong ngôn ngữ Rôman ===
Thật khó để xác định khi nào các mạo từ xác định không hề có trong tiếng Latinh nhưng có mặt trong tất cả các ngôn ngữ Rôman, phần lớn là do thể nói mang tính khẩu ngữ cao mà nó phát sinh hiếm khi được viết ra cho đến khi các ngôn ngữ con bị phân kỳ mạnh mẽ; hầu hết các văn bản còn sót lại trong thời kỳ đầu của ngôn ngữ Rôman cho thấy các mạo từ đã được phát triển đầy đủ.

Các mạo từ xác định được phát triển từ [[đại từ]] hoặc [[tính từ]] chỉ định (một sự phát triển tương tự được tìm thấy trong nhiều ngôn ngữ Ấn-Âu, bao gồm [[Tiếng Hy Lạp cổ đại|tiếng Hy Lạp]], [[Ngữ tộc Celt|Celtic]] và [[Ngữ tộc German|Giéc-manh]]); so sánh với số phận của các tính từ chỉ định ille, illa, illud "đó/cái đó" từ tiếng Latinh đã hình thành trong [[Nhóm ngôn ngữ Rôman|ngôn ngữ Roman]], trở thành le và la trong tiếng Pháp (tiếng Pháp cổ là ''li,'' ''lo,'' ''la),'' tiếng Catalan và Tây Ban Nha el, la và lo, tiếng Occitan lo và la, Tiếng Bồ Đào Nha o và a (tách "l" là đặc điểm chung của tiếng Bồ Đào Nha), và tiếng Ý il, lo và la. Tiếng Sardegna cũng đi theo cách riêng của mình, hình thành mạo từ bắt nguồn từ ipse, ipsa "này/cái này" (''su, sa''); một số phương ngữ Catalan và Occitan có các mạo từ từ cùng một nguồn. Trong khi hầu hết các ngôn ngữ Romance đặt mạo từ trước danh từ, thì tiếng Romania có cách riêng của nó, bằng cách đặt mạo từ sau danh từ, ví dụ: lupul ("con sói ấy" - từ * ''lupum illum'') và ''omul'' ("người đàn ông ấy" - ''* homo illum''),<ref name="Vincent">Vincent (1990).</ref> có thể là kết quả của việc ở trong vùng liên hợp ngôn ngữ Balkan.

Sự chỉ định này được sử dụng trong một số ngữ cảnh trong vài văn bản ban đầu theo những cách cho rằng các chỉ từ tiếng Latinh đang mất dần sức mạnh. Kinh thánh Vetus Latina có đoạn văn ''Est tamen hoang daemon sodalis peccati'' ("Ma quỷ là bạn đồng hành của tội lỗi"), trong bối cảnh gợi ý rằng từ này có ý nghĩa hơn một mạo từ. Nhu cầu dịch [[Văn bản tôn giáo|các văn bản thánh kinh]] ban đầu [[Tiếng Hy Lạp Koine|bằng tiếng Hy Lạp Koine]], với một mào từ xác định, có thể đã tạo động lực cho tiếng Latinh Kitô giáo để chọn một bản thay thế. Aetheria sử dụng ''ipse'' tương tự: ''per mediam vallem ipsam'' ("xuyên qua giữa thung lũng"), cho thấy rằng nó cũng đang suy yếu trong sử dụng.<ref name="Harrington">Harrington et al. (1997).</ref>

Trong thể nói ít trang trọng hơn, các hình thức được tái tạo cho thấy rằng các câu biểu diễn tiếng Latinh kế thừa đã được thực hiện mạnh mẽ hơn bằng cách ghép với ecce (ban đầu là một [[thán từ]]: "kìa!"), từ đó sinh ra ecco trong tiếng Ý thông qua eccum, một dạng rút gọn của của ''ecce eum''. Đây là nguồn gốc của cil trong tiếng Pháp cổ (*''ecce ille''), cist (*''ecce iste'') và ici (*''ecce hic''); tiếng Ý có questo (*''eccum istum''), quello (*''eccum illum'') và (hiện nay chủ yếu là tiếng Tuscan) có codesto (*''eccum tibi istum''), cũng như qui (*''eccu hic''), qua (*''eccum hac''); Tây Ban Nha và Tiếng Occitan có aquel và Bồ Đào Nha aquele (*''eccum ille);'' acá trong tiếng Tây Ban Nha và cá trong tiếng Bồ Đào Nha (*''eccum hac''); aquí của Tây Ban Nha và aqui Bồ Đào Nha (*''eccum hic''); Tiếng Bồ Đào Nha acolá (*''eccum illac'') và aquém (*''eccum ble''); acest trong tiếng Romania (*''ecce iste'') và acela (*''ecce ille''), và nhiều dạng khác.

Chữ số unus, una (một) cung cấp các mạo từ không xác định trong mọi trường hợp (tương tự, đây là một sự phát triển ngữ nghĩa thông thường trên khắp châu Âu). Điều này được dự đoán trong tiếng Latinh cổ điển; [[Cicero]] viết ''cum uno gladiatore nequissimo'' ("với một võ sĩ giác đấu vô đạo đức nhất"). Điều này cho thấy ''unus'' đã bắt đầu thay thế quidam trong ý nghĩa của "một số" hoặc "một số" của BC thế kỷ 1.

=== Mất giới tính trung lập ===
{| class="wikitable" align="right"
|+Mô hình biến cách tính từ thứ nhất và thứ hai trong tiếng Latinh cổ điển:<br />ví dụ: ''altus'' ("cao")<br />Không bao gồm xưng hô.
! rowspan="2" |Các thể cách
! colspan="3" | số ít
! colspan="3" | số nhiều
|-
!giống đực
!trung lập
! giống cái
!giống đực
!trung lập
! giống cái
|- align="center"
!Thể chủ cách
| altus
| altum
| alta
| altī
| alta
| altae
|- align="center"
!Thể nghiệp cách (đối cách)
| colspan="2" | altum
| altam
| altōs
| alta
| altās
|- align="center"
!Thể vị cách
| colspan="2" | altō
| altae
| colspan="3" | altīs
|- align="center"
!Thể nguyên ủy
| colspan="2" | altō
| altā
| colspan="3" | altīs
|- align="center"
!Thể sỡ hữu cách
| colspan="2" | altī
| altae
| colspan="2" | altōrum
| altārum
|}
[[Tập tin:LatinGenderLoss.svg|phải|nhỏ| Giới tính]]
Ba giới tính ngữ pháp của tiếng Latinh cổ điển đã được thay thế bằng hệ thống hai giới tính trong hầu hết các ngôn ngữ Rôman.

Giới tính trung lập của tiếng Latinh cổ điển trong hầu hết các trường hợp giống hệt với giới tính nam cả về mặt cú pháp và hình thái. Nhầm lẫn đã bắt đầu tại các văn tự grafiti tại Pompeii, ví dụ như ''cadaver mortuus'' cho ''cadaver mortuum'' ("xác chết"), và ''hoc locum'' cho ''hunc locum'' ("nơi này"). Sự nhầm lẫn về hình thái thể hiện chủ yếu trong việc sử dụng ''đuôi'' ''đề cử -us'' (-Ø sau ''-r'') trong thứ nguyên ''o''.

Trong tác phẩm của Petronius, người ta có thể tìm thấy ''balneus'' thay thế balneum ("bồn tắm"), ''fatus'' thay fatum ("số phận"), ''caelus'' thay caelum ("thiên đường"), ''amphitheatre'' thay amphitheatrum ("đấu trường vòng cung"), ''vinus'' thay vinum ("rượu vang"), và ngược lại, ''thesaurum'' thay cho thesaurus ("kho báu"). Hầu hết những hình thức này được thể hiện trong văn nói của Trimalchion, một người tự do Hy Lạp thất học.

Trong các ngôn ngữ Rôman hiện đại, thể chủ cách kết thúc bằng ''s'' đã bị bỏ rơi hầu hết, và tất cả từ được thay thế bằng kết thúc ''o'' đều có nguồn gốc từ ''-um:'' ''-u,'' ''-o,'' hoặc ''-Ø.'' Ví dụ: murum tính đực ("bức tường") và caelum trung tính ("bầu trời") đã phát triển thành: muro và cielo trong tiếng Ý; Bồ Đào Nha có muro, céu; Tây Ban Nha có muro, cielo, Catalan có mur, cel; Romania là mur, ''cieru>'' cer; Pháp có mur, ciel. Tuy nhiên, tiếng Pháp cổ vẫn có ''-s'' trong thể chủ cách và ''-Ø'' trong thể nghiệp cách ở cả hai từ: ''murs'', ''ciels'' [chủ thể] - ''mur'', ''ciel'' [khách thể]. {{Efn|In a few isolated masculine nouns, the ''s'' has been either preserved or reinstated in the modern languages, for example FILIUS ("son") > French {{wikt-lang|fr|fils}}, [[deus|DEUS]] ("god") > Spanish {{wikt-lang|es|dios}} and Portuguese {{wikt-lang|pt|deus}}, and particularly in proper names: Spanish ''Carlos'', ''Marcos'', in the conservative orthography of French ''Jacques'', ''Charles'', ''Jules'', etc.<ref>Menéndez Pidal 1968, p.&nbsp;208; [http://monsu.desiderio.free.fr/curiosites/cassujet.html Survivances du cas sujet].</ref>}}

Đối với một số danh từ trung tính của thể biến cách thứ ba, dạng khách thể có tác dụng; đối với những từ khác, thì dạng chủ cách/nghiệp cách tỏ ra hiệu quả (hai dạng này giống hệt nhau trong tiếng Latinh cổ điển). Bằng chứng cho thấy giới tính trung lập đã chịu áp lực rất lớn từ thời kỳ đế quốc..Tiếng Pháp ''(le)'' lait, tiếng Catalan ''(la)'' llet, tiếng Occitan ''(lo)'' lach, Tây Ban Nha ''(la)'' leche, Bồ Đào Nha ''(o)'' leite, tiếng Ý ''(il)'' latte, [[tiếng León]] ''(el) lleche'' và Romania lapte ''(le)'' (có nghĩa là "sữa"), tất cả đều bắt nguồn từ dạng không tiêu chuẩn nhưng đã được chứng thực bằng từ trung lập trong tiếng Latinh là lacte hoặc thể nghiệp cách lactem giống đực. Trong tiếng Tây Ban Nha, từ này trở thành giống cái, trong khi trong tiếng Pháp, Bồ Đào Nha và Ý, nó trở thành giống đực (trong tiếng Romania, từ này vẫn là trung tính, lapte / lăpturi). Tuy nhiên, các dạng trung tính khác vẫn được bảo tồn trong tiếng Rôman; như nom trong Catalan và Pháp, nome trong León, Bồ Đào Nha và Ý, nume tại Rumani (nghĩa là "tên") tất cả bảo tồn được thể chủ cách/nghiệp cách ''nomen'' trong tiếng Latinh, chứ không phải là hình thức dạng khách thể *''nominem'' (mà vẫn tạo ra tiếng Tây Ban Nha nombre).<ref name="Vincent"/>
{| class="wikitable" align="right" border="0" style="margin: 10px;"
|+Đuôi kết thúc điển hình của Ý
!
! colspan="2" | Danh từ
! colspan="2" | Tính từ và công cụ xác định
|- align="center"
!
! số ít
! số nhiều
! số ít
! số nhiều
|- align="center"
! giống đực
| ''giardin<u>o</u>''
| ''giardin<u>i</u>''
| ''buon<u>o</u>''
| ''buon<u>i</u>''
|- align="center"
! giống cái
| ''donn<u>a</u>''
| ''donn<u>e</u>''
| ''buon<u>a</u>''
| ''buon<u>e</u>''
|- align="center"
! trung lập
| ''uov<u>o</u>''
| ''uov<u>a</u>''
| ''buon<u>o</u>''
| ''buon<u>e</u>''
|}
Hầu hết các danh từ trung tính có dạng số nhiều kết thúc bằng <small>-A</small> hoặc <small>-IA</small>; một số trong số này đã được phân tích lại thành các đơn từ giống cái, chẳng hạn như gaudium ("niềm vui"), ''gaudia'' số nhiều; dạng số nhiều nằm ở gốc của dạng số ít giống cái trong tiếng Pháp ''(la)'' joie, cũng như của tiếng Catalan và Occitan ''(la)'' joia (tiếng Ý ''la'' gioia là một sự vay mượn từ tiếng Pháp); tương tự đối với lignum ("thanh gỗ"), ''ligna'' số nhiều, có nguồn gốc danh từ số ít giống cái ở Catalan ''(la)'' llenya và tiếng Tây Ban Nha ''(la)'' leña. Một số ngôn ngữ Rôman vẫn có một dạng đặc biệt bắt nguồn từ số nhiều cổ ngữ được coi là giống cái về mặt ngữ pháp: ví dụ: <small>BRACCHIUM: BRACCHIA</small> "(nhiều) cánh tay" → Ý ''(il)'' braccio: ''(le) brucia'' braț(ul) tiếng Romania: ''brațe (le).''

Biến hình trong tiếng Ý ở những danh từ dị hoán tính như ''l'uovo fresco (''"một quả trứng tươi" - giống đực) / ''le uova fresche'' ("nhiều quả trứng tươi" - giống cái) thường được phân tích như đực dạng số ít và cái dạng số nhiều, với một bất thường trong số nhiều ''-a'' (thể số ít của giống cái). Tuy nhiên, nó cũng phù hợp với sự phát triển lịch sử của họ khi nói rằng uovo chỉ đơn giản là một danh từ trung lập thông thường là ovum và ''ova'' là số nhiều) và phần kết thúc đặc trưng cho những từ này phải có sự đồng thuận giới tính với những danh từ này là ''-o'' ở số ít và ''-e'' ở số nhiều. Sự thay thế tương tự về giới tính tồn tại trong một số danh từ tiếng Romania nhất định, nhưng được coi là thường xuyên vì nó phổ biến hơn trong tiếng Ý. Do đó, có thể cho rằng một giới tính trung lập còn sót lại vẫn tồn tại ở tiếng Ý và tiếng Romania.

Trong tiếng Bồ Đào Nha, dấu vết của số nhiều neutetrung tính có thể được tìm thấy trong các hình thức tập thể và các từ có nghĩa miêu tả về kích thước lớn hơn hoặc độ bền. Do đó, người ta có thể sử dụng ovo''/ovos'' ("trứng / nhiều trứng") và ova ''/ ovas'' ("trứng cá", "một bộ trứng"), bordo ''/ bordos'' ("(các) phần của một cạnh") và borda ''/ bordas'' ("cạnh / các cạnh"), saco ''/ sacos'' ("túi / nhiều túi") và saca ''/ sacas'' ("bao / nhiều bao"), manto ''/ mantos'' ("áo khoác / nhiều áo khoác") và manta ''/ mantas'' ("chăn / nhiền chăn"). Những ví dụ khác, nó dẫn đến các từ có giới tính có thể bị thay đổi ít nhiều tùy ý, như fruto/fruta ("trái cây"), caldo / calda ("nước lèo"), v.v.

Các dạng này đặc biệt phổ biến khi chúng có thể được sử dụng để tránh các dạng bất thường. Trong tiếng Latinh, tên của các loài cây thường là giống cái, nhưng nhiều tên đã bị từ chối trong mô hình biến cách thứ hai, vốn bị chi phối bởi các danh từ giống đực hoặc giống cái. Tiếng Latinh pirus ("[[Lê (thực vật)|cây lê]]"), một danh từ giống cái có đuôi giống nam tính, đã trở thành nam tính trong tiếng Ý ''(il)'' pero và tiếng Romania păr(ul); trong tiếng Pháp và tiếng Tây Ban Nha, nó được thay thế bằng các từ phái sinh nam tính ''(le)'' poirier, ''(el)'' peral; và bằng tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Catalan bởi các phụ âm ''(a)'' pereira, ''(la)'' perera.

Như thường lệ, các bất thường vẫn tồn tại lâu nhất trong các hình thức được sử dụng thường xuyên. Từ danh từ biến cách thứ tư manus ("tay") là một danh từ giống cái có ''đuôi -us'', tiếng Ý và tiếng Tây Ban Nha trở thành ''(la)'' mano, tiếng Romania ''mânu>'' mâna (số nhiều), tiếng Catalan ''(la)'' mà, và Tiếng Bồ Đào Nha ''(a)'' mão, bảo tồn giống cái cùng với hình thức giống đực.

Ngoại trừ các danh từ dị biệt tiếng Ý và Romania, các ngôn ngữ Rôman khác không có dấu vết của danh từ riêng, nhưng vẫn có đại từ tân ngữ. Tiếng Pháp celui-ci / celle-ci / ceci ("cái này"), tiếng Tây Ban Nha éste / ésta / esto ("cái này"), tiếng Ý: gli / le / ci ("với anh ấy" / "với cô ấy" / "với nó"), Catalan: ho, açò, això, allò ("nó" / này / này''-đấy'' / đó kia); Tiếng Bồ Đào Nha: todo / toda / tudo ("tất cả của anh ấy" / "tất cả của cô ấy" / "tất cả của nó").

=== Mất cách gián tiếp ===
Sự thay đổi nguyên âm tiếng Latinh thông tục gây ra sự hợp nhất của một số đuôi kết thúc trong các phân tách danh và tính từ.{{Sfn|Herman|2000|p=52}} Một số nguyên nhân bao gồm: mất ''m'' cuối cùng, sự hợp nhất của ''ă'' với ''ā'', và sự hợp nhất của ''ŭ'' với ''ō'' (xem bảng).{{Sfn|Herman|2000|p=52}} Do đó, vào thế kỷ thứ 5, số lượng các trường hợp tương phản đã giảm đáng kể. {{Sfn|Herman|2000|p=52}}
{| class="wikitable" align="center" style="display: inline-table;"
|+Sự phát triển của một danh từ biến cách thứ nhất:<br />''caepa / cēpa'' ("hành tây") (số ít giống cái)
!
! Cổ điển<br />(c. thế kỷ 1)
! Thô tục {{Sfn|Herman|2000|p=52}}<br />(c. 5 xu.)
! Tiếng Rumani hiện đại
|- align="center"
! chủ cách
| ''caepa, cēpa''
| rowspan="3" | ''* cépa''
| rowspan="3" | ''ceapă''
|- align="center"
! nghiệp cách
| ''caepam, cēpam''
|- align="center"
! nguyên ủy
| ''caepā, cēpā''
|- align="center"
! vị cách
| rowspan="2" | ''caepae, cēpae''
| rowspan="2" | ''* cépe''
| rowspan="2" | ''cepe''
|- align="center"
! sỡ hữu cách
|}
{| class="wikitable" align="center" style="display: inline-table;"
|+Sự phát triển của một danh từ biến cách thứ 2:<br />''mūrus'' ("wall") (số ít giống đực)
!
! Cổ điển<br />(khoảng TK1)
! Thông tục {{Sfn|Herman|2000|p=52}}<br />(khoảng TK5)
! Tiếng Pháp cổ (khoảng TK11)
|- align="center"
! chủ cách
| ''mūrus''
| ''* múros''
| ''murs''
|- align="center"
!nghiệp cách
| ''mūrum''
| ''* múru''
| rowspan="4" | ''âm u''
|- align="center"
! nguyên ủy
| rowspan="2" | ''mūrō''
| rowspan="2" | ''* múro''
|- align="center"
!vị cách
|- align="center"
!sở hữu cách
| ''mūrī''
| ''* múri''
|}
Dường như cũng có xu hướng nhầm lẫn rõ rệt các dạng cách khác nhau ngay cả khi chúng chưa trở thành từ đồng âm (giống như các số nhiều khác nhau nói chung), điều này cho thấy rằng sự biến cách danh nghĩa được hình thành không chỉ bởi sự hợp nhất ngữ âm mà còn bởi các yếu tố cấu trúc. {{Sfn|Herman|2000|p=52}} Do sự không tồn tại của hệ thống trường hợp danh từ sau những thay đổi ngữ âm này, Latinh thông tục đã chuyển từ một ngôn ngữ tổng hợp rõ rệt sang một ngôn ngữ phân tích nhiều hơn.

Theo Meyer-Lübke, thể sở hữu cách đã chết vào khoảng thế kỷ thứ 3, và bắt đầu được thay thế bằng "de" + danh từ (ban đầu có nghĩa là "về/liên quan", về sau suy yếu thành nghĩa "của") vào đầu thế kỷ thứ 2 TCN. Các trường hợp ngoại lệ còn lại là một số đại từ, một số biểu thức hóa thạch nhất định và một số tên riêng. Ví dụ, tiếng Pháp jeudi ("Thứ Năm") <Tiếng Pháp cổ ''juesdi'' <Tiếng Latinh thông tục " jovis diēs"; tiếng Tây Ban Nha es menester ("nó là cần thiết") < "est ministeri "; và tiếng Ý terremoto ("động đất") <" terrae motu" cũng như những cái tên như ''Paoli'' ("của Paolo") hay ''Pieri'' ("của Piero") {{Sfn|Grandgent|1991|p=82}}

'''Thể vị cách''' kéo dài hơn so với thể sở hữu, mặc dù Plautus, vào thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên, đã cho thấy một số trường hợp thay thế bằng cấu trúc "ad" + nghiệp cách. Ví dụ: "ad carnuficem dabo". {{Sfn|Grandgent|1991|p=82}} <ref>[[Captivi]], 1019.</ref>

Các '''thể nghiệp cách''' phát triển thành trường hợp giới từ, thay thế nhiều trường hợp của nguyên ủy cách. {{Sfn|Grandgent|1991|p=82}} Vào cuối thời kỳ đế quốc, thể nghiệp cách ngày càng được sử dụng nhiều hơn như một trường hợp gián tiếp nói chung. {{Sfn|Herman|2000|p=53}}

Mặc dù ngày càng có nhiều trường hợp hợp nhất, các hình thức chủ cách và nghiệp cách dường như vẫn còn khác biệt trong thời gian dài, vì chúng hiếm khi bị nhầm lẫn trong các văn bản khắc.{{Sfn|Herman|2000|p=53}} Mặc dù các văn bản của người Gaul từ thế kỷ thứ 7 hiếm khi nhầm lẫn giữa cả hai hình thức, người ta tin rằng cả hai trường hợp bắt đầu hợp nhất ở châu Phi vào thời cuối đế chế, và muộn hơn một chút ở các vùng của Ý và Iberia.{{Sfn|Herman|2000|p=53}} Ngày nay, [[Tiếng România|tiếng Romania]] duy trì hệ thống hai trường hợp, trong khi tiếng Pháp cổ và tiếng Occitan cổ có hệ thống gián tiếp chủ thể hai trường hợp.
{| class="wikitable" align="center"
|+Sự phát triển của một danh từ giống đực<br />trong tiếng Pháp cổ: ''veisin'' ("hàng xóm").<br />(mạo từ xác định trong ngoặc đơn).
! colspan="2" |
! Tiếng Latinh cổ điển<br />(TK1)
! Tiếng Pháp cổ<br />(TK11)
|- align="center"
! rowspan="5" | số ít
!chủ cách
| " <u>vīcīnus</u> "
| (li) <u>veisins</u>
|- align="center"
!nghiệp cách
| " <u>vīcīnum</u> "
| rowspan="4" | (le) <u>veisin</u>
|- align="center"
!sỡ hữu
| "vīcīnī"
|- align="center"
!vị cách
| rowspan="2" | "vīcīnō"
|- align="center"
! nguyên ủy
|- align="center"
! rowspan="5" | số nhiều
!chủ cách
| " <u>vīcīnī</u> "
| (li) <u>veisin</u>
|- align="center"
!nghiệp cách
| " <u>vīcīnōs</u> "
| rowspan="4" | (les) <u>veisins</u>
|- align="center"
!sỡ hữu
| "vīcīnōrum"
|- align="center"
!vị cách
| rowspan="2" | "vīcīnīs"
|- align="center"
!nguyên ủy
|}

=== Sử dụng nhiều hơn các giới từ ===
Việc mất đi một hệ thống trường hợp danh từ hữu ích có nghĩa là các [[Cú pháp học|mục đích cú pháp]] mà nó phục vụ trước đây giờ phải được thực hiện bởi các [[giới từ]] và các cách diễn giải khác. Những phần tử này tăng lên về số lượng, và nhiều phần tử mới được hình thành bằng cách ghép các phần tử cũ. Các hậu duệ ngôn ngữ Rôman có đầy đủ các phần tử ngữ pháp như tiếng Tây Ban Nha donde, "ở đâu", từ Latinh de + unde, hoặc tiếng Pháp dès "từ", từ de + ex, trong khi Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha tương đương desde là ''de'' + ''ex'' + ''de''. Tây Ban Nha después và Bồ Đào Nha depois, "sau", đại diện cho ''de'' + ''ex'' + post.

Một số phức hợp mới này xuất hiện trong các văn bản văn học trong thời kỳ cuối đế chế; dehors trong tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha có ''de'' fuera và tiếng Bồ Đào Nha ''de'' fora ("bên ngoài") đều đại diện cho ''de'' + foris (tiếng Romania afară - ''ad'' + ''foris''). Trong một số trường hợp, các hợp từ này được tạo ra bằng cách kết hợp một số lượng lớn các phần tử, chẳng hạn như adineauri tiếng Romania ("mới đây") từ ''ad'' + ''de'' + ''in'' + ''illa'' + ''hora''.<ref>Romanian Explanatory Dictionary ([http://dexonline.ro/definitie/adineauri DEXOnline.ro])</ref>

'''Tiếng Latinh cổ điển:'''

: ''Marcus patrī librum dat.'' "Marcus tặng cha của [anh ấy] một cuốn sách/cuốn sách ấy."

'''Tiếng Latinh thông tục:'''

: ''* Marcos da libru a patre.'' "Marcus tặng một quyển sách/cuốn sách này cho cha của [anh ấy]."

Cũng giống như trong trường hợp dạng vị cách biến mất, tiếng Latinh thông tục đôi khi thay thế trường hợp tiêu chuẩn biến mất bằng giới từ ''de'' theo sau là nguyên ủy cách, sau đó cuối cùng là nghiệp cách (hình thức gián tiếp).

'''Tiếng Latinh cổ điển:'''

: ''Marcus mihi librum patris dat.'' "Marcus tặng cho tôi cuốn sách của cha [anh ấy].

'''Tiếng Latinh thông tục:'''

: ''* Marcos mi da libru de patre.'' "Marcus tặng cho tôi [[cái]] sách của cha [anh ấy]."

=== Đại từ ===
Không giống như trong cấu trúc danh và tính từ, đại từ giữ phần lớn sự phân biệt trong trường hợp. Tuy nhiên, nhiều thay đổi đã xảy ra. Ví dụ, {{IPA|/ɡ/}} của ''ego'' (đại từ tôi ngôi thứ nhất tiếng Latinh) đã bị mất vào thời cuối đế quốc và ''eo'' xuất hiện trong các bản viết tay từ thế kỷ 6.{{Sfn|Grandgent|1991|p=238}}
{| class="wikitable"
|+Hệ thống danh xưng được phục dựng lại của tiếng Latinh thông tục {{Sfn|Grandgent|1991|p=238}}
!
! colspan="2" | Ngôi thứ nhất
! colspan="2" | Ngôi thứ 2
! rowspan="2" | Ngôi thứ 3
|- align="center"
!
! số ít
! số nhiều
! số ít
! số nhiều
|- align="center"
!Chủ cách
| * éo
| *nọs
| * tu
| * vọs
|
|- align="center"
!Vị cách
| * mi
| * nọ́be(s)
| * ti, * tẹ́be
| * vọ́be (s)
| * si, * sẹ́be
|- align="center"
!Nghiệp cách
| *mẹ
| *nọs
| * tẹ
| * vọs
| * sẹ
|}

=== Phó từ ===
Tiếng Latinh cổ điển có một số hậu tố khác nhau làm [[Trạng từ|trạng]] từ cho [[tính từ]]: cārus, "thân yêu", tạo thành cārē, "thân yêu"; ācriter, "dữ dội", từ ācer; crēbrō, "thường xuyên", gốc từ crēber. Tất cả những hậu tố nguồn đã bị mất trong Latinh thông tục, nơi phó từ được hình thành bởi hình thức thể nguyên ủy giống cái - đuôi ''mente'', mà ban đầu là thể nguyên ủy của ''mens,'' và do đó có nghĩa là "với một tâm thế...". Vì vậy, vēlōx ("nhanh chóng") thay vì vēlōciter ("nhanh chóng") đã cho ra ''veloci mente'' (ban đầu là "một tâm thế nhanh trí"). Điều này giải thích quy tắc phổ biến để hình thành trạng từ trong nhiều ngôn ngữ Rôman: thêm hậu tố - ''ment(e)'' ở dạng giống cái của tính từ. Sự phát triển minh họa một trường hợp ngữ pháp hóa trong sách giáo khoa trong đó một hình thức tự chủ, danh từ có nghĩa là 'tâm trí', trong khi vẫn được sử dụng từ vựng tự do trong ví dụ: tiếng Ý có ''venire in mente'' 'đến trong tâm trí', trở thành một hậu tố hiệu quả để tạo thành các trạng từ trong tiếng Rôman như tiếng Ý chiaramente, tiếng Tây Ban Nha claramente 'một cách rõ ràng'.

=== Động từ ===
[[Tập tin:Page_of_Lay_of_the_Cid.jpg|phải|nhỏ| ''[[Cantar de mio Cid|Cantar de Mio Cid]]'' (''Bài hát của [[El Cid|Cid]]'' của tôi) là văn bản tiếng Tây Ban Nha sớm nhất]]
Nhìn chung, hệ thống động từ trong các ngôn ngữ Rôman ít thay đổi từ tiếng Latinh cổ điển hơn so với hệ thống danh từ.

Bốn lớp [[chia động từ]] thường tồn tại. Các cách chia thứ hai và thứ ba đã có các dạng thì không hoàn hảo giống hệt nhau trong tiếng Latinh, và cũng có chung một phân từ hiện tại chung. Bởi vì sự hợp nhất của ''i'' ngắn với ''ē'' dài trong hầu hết các tiếng Latinh thông tục, hai cách chia động từ này thậm chí còn gần nhau hơn. Một số dạng được sử dụng thường xuyên nhất trở nên không thể phân biệt được, trong khi những dạng khác chỉ được phân biệt bằng cách đặt ứng suất:
{| class="wikitable"
! rowspan="2" |
! rowspan="2" | Nguyên mẫu
! Ngôi 1
!Ngôi 2
!Ngôi 3
!Ngôi 1
!Ngôi 2
!Ngôi 3
! rowspan="2" | Mệnh lệnh<br />số ít
|-
! colspan="3" | số ít
! colspan="3" | số nhiều
|-
! Cách chia thứ hai (Cổ điển)
| -re
| -eō
| -ēs
| -et
| -mus
| -ētis
| -ent
| -ē
|-
! Cách chia thứ hai (Thông tục)
| * -ẹ́re
| * - (j) o
| rowspan="2" | * -es
| rowspan="2" | * -e(t)
| * -ẹ́mos
| * -ẹ́tes
| * -en(t)
| rowspan="2" | * -e
|-
! Cách chia thứ ba (Thông tục)
| * -ere
| * -o
| * -emos
| * -etes
| * -on(t)
|-
! Cách chia thứ ba (Cổ điển)
| -ere
| -ō
| -is
| -it
| -imus
| -itis
| -unt
| -e
|}
Hai cách chia động từ này được ghép trong nhiều ngôn ngữ Rôman, thường bằng cách hợp nhất chúng thành một lớp duy nhất trong khi lấy phần cuối của mỗi từ trong hai cách chia ban đầu. Những đuôi kết thúc tồn tại khác nhau đối với mỗi ngôn ngữ, mặc dù hầu hết có xu hướng ủng hộ các kết thúc cách chia thứ hai hơn so với cách chia thứ ba. Chẳng hạn tiếng Tây Ban Nha hầu hết đã loại bỏ các dạng chia thứ ba để ủng hộ các dạng cách chia thứ hai.

Tiếng Pháp và tiếng Catalan cũng làm như vậy, nhưng thay vào đó có xu hướng tổng quát hóa cách chia nguyên mẫu thứ ba. Catalan nói riêng gần như loại bỏ hoàn toàn đuôi chia động từ thứ hai theo thời gian, giảm nó xuống một lớp di tích nhỏ. Trong tiếng Ý, hai đuôi nguyên mẫu vẫn tách biệt (nhưng được đánh vần giống hệt nhau), trong khi các cách chia hợp nhất ở hầu hết các khía cạnh khác giống như trong các ngôn ngữ khác. Tuy nhiên, kết thúc ở cách chia thứ ba ở ngôi thứ ba số nhiều vẫn tồn tại để ủng hộ phiên bản cách chia thứ hai, và thậm chí còn được mở rộng sang cách chia thứ tư. Tiếng Romania cũng duy trì sự phân biệt giữa các đuôi kết thúc cách chia thứ hai và thứ ba.

Trong thì hoàn thành, nhiều ngôn ngữ khái quát đuôi ''-aui'' thường thấy nhất trong cách chia động từ đầu tiên. Điều này dẫn đến một sự phát triển bất thường; về mặt ngữ âm, phần cuối được coi là song ngữ {{IPA|/au/}} thay vì chứa bán nguyên âm {{IPA|/awi/}}, và trong các trường hợp khác, {{IPA|/w/}} chỉ đơn giản là bỏ đi, vì nó không tham gia vào quá trình chuyển âm từ {{IPA|/w/}} sang {{IPA|/β̞/}}. Do đó, ''amaui'' trong tiếng Latinh'', amauit'' ("Tôi yêu, anh ấy/cô ấy yêu") đã trở thành các từ * ''amai'' và * ''amaut'' trong tiếng Rôman nguyên thủy, ví dụ như tiếng Bồ Đào Nha ''amei'', ''amou''. Điều này cho thấy rằng trong ngôn ngữ nói, những thay đổi trong cách chia động từ này đi trước sự mất đi của {{IPA|/w/}}.<ref name="Vincent"/>

Một thay đổi hệ thống lớn khác là thì tương lai, được tu bổ lại trong tiếng Latinh thông tục với các động từ khiếm khuyết. Một thì tương lai mới ban đầu được hình thành với động từ bổ khuyến là habere, *''amare habeo'', nghĩa đen là "yêu tôi phải/có" ("Tôi có yêu/tôi phải yêu", có sắc thái của nghĩa tương lai). Điều này đã được quy ước thành một hậu tố tương lai mới trong các hình thức tiếng Rôman phương Tây, có thể được nhìn thấy trong các ví dụ hiện đại sau về "Tôi sẽ yêu":

* {{Lang-fr|j'aimerai}}   (''je'' + ''aimer'' + ''ai'') ← ''aimer'' ["yêu"] + ''ai'' ["tôi có"].
* [[Tiếng Bồ Đào Nha]] và Galicia   (''amar'' + [ ''h'' ]''ei'') ← ''amar'' ["yêu"] + ''hei'' ["tôi có"]
* [[Tiếng Tây Ban Nha]] và {{Lang-ca|amaré}}   (''amar'' + [ ''h'' ] ''e'') ← ''amar'' ["yêu"] + ''he'' ["tôi có"].
* {{Lang-it|amerò}}   (''amar'' + [ ''h'' ]''o'') ← ''amare'' ["yêu"] + ''ho'' ["tôi có"].

Một cấu trúc phức tạp của hình thức 'có/phải' (''habere ad'' trong tiếng Latinh hậu kỳ) được sử dụng làm tương lai là đặc điểm của [[tiếng Sardegna]]:

* ''Ap'a istàre'' < ''apo a istàre'' 'Tôi sẽ ở lại'
* ''Ap'a nàrrere'' < ''apo a nàrrer'' 'Tôi sẽ nói'

Thể câu điều kiện sáng tạo (khác biệt với mệnh đề phụ) cũng được phát triển theo cách tương tự (dạng nguyên mẫu + cách chia của ''habere''). Thực tế là đuôi thể tương lai và đuôi thể điều kiện ban đầu là những từ độc lập vẫn còn khác nhau rõ ràng trong tiếng Bồ Đào Nha, mà trong các các thì cho phép hoán đại từ đối tượng được kết hợp giữa gốc của động từ và phần đuôi kết thúc của nó: "Tôi sẽ yêu" ''(eu)'' ''amarei,'' "Tôi sẽ yêu bạn" ''amar-te-ei'', từ ''amar'' + ''te'' ["bạn"] + (''eu'') ''hei'' = ''amar'' + ''te'' + [ ''h'' ] ''ei'' = ''amar-te-ei''.

Trong tiếng Tây Ban Nha, tiếng Ý và tiếng Bồ Đào Nha, đại từ nhân xưng vẫn có thể được lược bỏ khỏi các cụm động từ như trong tiếng Latinh, vì phần cuối vẫn đủ khác biệt để truyền đạt thông tin đó: ''venio'' > ''vengo'' ("Tôi đến"). Tuy nhiên, trong tiếng Pháp, tất cả các phần cuối thường đồng âm ngoại trừ ngôi thứ nhất và thứ hai (và đôi khi cả ngôi thứ ba) số nhiều, vì vậy các đại từ luôn được sử dụng (''je viens'') ngoại trừ trường hợp câu [[Mệnh lệnh thức|mệnh lệnh]].

Trái ngược với tính liên tục kéo dài hàng thiên niên kỷ của phần lớn hệ thống động từ chủ động, hiện đã tồn tại qua 6000 năm tiến hóa được biết đến, thể bị động tổng hợp hoàn toàn bị mất đi trong ngôn ngữ Rôman, được thay thế bằng các dạng động từ phản thể — được cấu tạo bởi động từ "to be" cộng với một phân từ bị động — hoặc các dạng phản thân — bao gồm một động từ và một đại từ thụ động.

Ngoài những phát triển về ngữ pháp và ngữ âm, có nhiều trường hợp động từ kết hợp với nhau thành thể phức tạp trong tiếng Latinh được rút gọn thành những động từ đơn giản trong ngôn ngữ Rôman. Một ví dụ kinh điển về điều này là các động từ thể hiện khái niệm "đi". Hãy xem xét ba động từ cụ thể trong tiếng Latinh cổ điển diễn đạt khái niệm "đi": ire, vadere và ''ambitare''. Trong tiếng Tây Ban Nha và tiếng Bồ Đào Nha, ''ire'' và ''vadere được'' hợp nhất thành động từ ''ir'', dẫn xuất một số dạng liên hợp từ ''ire'' và một số từ ''vadere''. ''Andar'' được duy trì như một động từ riêng biệt có nguồn gốc từ ''ambitare''.

Thay vào đó, tiếng Ý đã hợp nhất ''vadere'' và ''ambitare'' thành động từ andare. Gắt hơn, tiếng Pháp hợp nhất ba động từ Latinh với, ví dụ, thì hiện tại bắt nguồn từ ''vadere'' và ''ambulare'' (hoặc một cái gì đó tương tự) và thì tương lai bắt nguồn từ ''ire''. Tương tự, sự phân biệt giữa các động từ tiếng Rôman cho động từ "to be", essere và stare, đã bị mất trong tiếng Pháp khi những động từ này hợp nhất thành động từ être. Trong tiếng Ý, động từ essere kế thừa cả hai nghĩa từ tiếng Rôman "thì, là", trong khi stare chuyên thành một động từ biểu thị vị trí hoặc nơi ở, hoặc tình trạng sức khỏe.

=== Sắp xếp thứ tự từ ===
Latinh cổ điển trong hầu hết các trường hợp thông qua một trật tự từ SOV ([[Chủ ngữ]] + Vị ngữ + Động từ) trong thể văn bình thường, mặc dù các trật tự từ khác cũng được sử dụng, chẳng hạn như trong thơ, kích hoạt bởi đánh dấu [[biến tố]] của chức năng ngữ pháp của từ. Tuy nhiên, trật tự từ trong các ngôn ngữ Rôman hiện đại thường áp dụng trật tự từ SVO (Chủ ngữ + Động từ + Vị ngữ) tiêu chuẩn. Những dấu tích của trật tự SOV vẫn tồn tại trong các vị trí của đại từ hoán đối (ví dụ tiếng Ý [''io''] ''ti amo'' "[Tôi] yêu bạn").

== Xem thêm ==

* [[Nhóm ngôn ngữ Rôman]]
* [[Nhóm ngôn ngữ Gaul-Rôman|Gallo-Romance]]
* [[Nhóm ngôn ngữ Gallo-Ý|Gallo-Italic]]
* [[Nhóm ngôn ngữ Iberia-Rôman|Ibero-Roman]]
* Tiếng Romania

=== Lịch sử của các ngôn ngữ Rôman cụ thể ===

* [[Tiếng Sicilia]]
* Âm vị học Catalan
* Lịch sử tiếng Pháp
* [[Tiếng Ý|Lịch sử tiếng Ý]]
* Lịch sử tiếng Bồ Đào Nha
* Lịch sử tiếng Tây Ban Nha
* Tiếng Pháp cổ

== Tham khảo ==
=== Trích dẫn ===
{{tham khảo}}

=== Công trình đã tham khảo ===
{{refbegin}}
; General
* {{chú thích sách|last=Adams|first=J. N.|title=The Regional Diversification of Latin|url=https://archive.org/details/regionaldiversif0000adam|publisher=Cambridge University Press|year=2007|location=New York}}
* {{chú thích sách |last1=Adams |first1=James Noel |title=Social variation and the Latin language |date=2013 |publisher=Cambridge University Press |location=Cambridge}}
* {{chú thích sách|last1=Alkire|first1=Ti|title=Romance Languages: A Historical Introduction|url=https://archive.org/details/romancelanguages0000alki|date=2010|publisher=Cambridge University Press|location=New York}}
* {{chú thích sách|last=Allen|first=W. Sidney|year=1965|title=Vox Latina – a Guide to the Pronunciation of Classical Latin|url=https://archive.org/details/voxlatinaguideto00alle|publisher=[[Cambridge University Press]]|location=Cambridge, England|isbn=0-521-37936-9|edition=2 }}
*{{chú thích sách|last=Boyd-Bowman|first=Peter|title=From Latin to Romance in Sound Charts|location=Washington DC|year=1980|publisher=Georgetown University Press}}
* Carlton, Charles Merritt. 1973. ''A linguistic analysis of a collection of Late Latin documents composed in Ravenna between A.D. 445–700''. The Hague: Mouton.
* {{chú thích sách|title=Grammatik der romanischen Sprachen|url=https://archive.org/details/grammatikderrom08diezgoog|first=Friedrich|last=Diez|publisher=E. Weber|location=Bonn|year=1882|language=de|edition=5 }}
* {{chú thích sách|last=Elcock|first=W. D.|title=The Romance Languages|publisher=Faber & Faber|year=1975|location=London}}
* {{chú thích tạp chí|last1=Eskhult|first1=Josef|title=Vulgar Latin as an emergent concept in the Italian Renaissance (1435–1601): its ancient and medieval prehistory and its emergence and development in Renaissance linguistic thought|journal=Journal of Latin Linguistics|date=2018|volume=17|issue=2|pages=191-230|doi=10.1515/joll-2018-0006|doi-access=free}}
* {{chú thích sách|title=An Introduction to Vulgar Latin|url=https://archive.org/details/cu31924021623800|first=C. H.|last=Grandgent|location=Boston|publisher=D.C. Heath|year=1907}}
* {{chú thích sách|title=Introducción al latín vulgar|first=Charles Hall|last=Grandgent|publisher=Consejo Superior de Investigaciones Científicas|year=1991|language=es|translator-first=Francisco de B.|translator-last=Moll}}
* Gouvert, Xavier. 2016. Du protoitalique au protoroman: Deux problèmes de reconstruction phonologique. In: Buchi, Éva & Schweickard, Wolfgang (eds.), ''Dictionnaire étymologique roman'' 2, 27–51. Berlin: De Gruyter.
* {{chú thích tạp chí|last=Hall|first=Robert A., Jr.|title=The Reconstruction of Proto-Romance|journal=Language|volume=26|issue=1|year=1950|pages=6–27|jstor=410406|doi=10.2307/410406}}
* {{chú thích sách |last1=Hall |first1=Robert Anderson |title=Proto-Romance Phonology |url=https://archive.org/details/protoromancephon0000hall |date=1976 |publisher=Elsevier |location=New York}}
* {{chú thích sách|last1=Harrington|first1=K. P.|first2=J.|last2=Pucci|first3=A. G.|last3=Elliott|year=1997|title=Medieval Latin|url=https://archive.org/details/medievallatin0000unse|edition=2 |publisher=[[University of Chicago Press]]|isbn=0-226-31712-9}}
* {{chú thích sách|last=Herman|first=József|year=2000|title=Vulgar Latin|url=https://archive.org/details/vulgarlatin0000herm|translator-first=Roger|translator-last=Wright|location=University Park|publisher=[[Pennsylvania State University Press]]|isbn=0-271-02001-6}}
* {{chú thích tạp chí|last=Johnson|first=Mark J.|title=Toward a History of Theoderic's Building Program|journal=[[Dumbarton Oaks Papers]]|year=1988|volume=42|pages=73–96|doi=10.2307/1291590|jstor=1291590}}
* {{chú thích tạp chí|title=On the Definition of 'Vulgar Latin': The Eternal Return|first=Paul M.|last=Lloyd|journal=Neuphilologische Mitteilungen|volume=80|issue=2|year=1979|pages=110–122|jstor=43343254}}
* {{chú thích sách|first=Paul|last=Meyer|contribution=Beginnings and Progress of Romance Philology|editor-first=Howard J.|editor-last=Rogers|title=Congress of Arts and Sciences: Universal Exposition, St. Louis, 1904|year=1906|location=Boston and New York|publisher=Houghton, Mifflin and Company|volume=III|pages=237–255}}
* {{chú thích sách|last=Palmer|first=L. R.|year=1988|orig-year=1954|title=The Latin Language|publisher=University of Oklahoma|isbn=0-8061-2136-X}}
* {{chú thích tạp chí|title=Spoken and Written Latin|first=Ernst|last=Pulgram|journal=Language|volume=26|issue=4|year=1950|pages=458–466|doi=10.2307/410397|jstor=410397}}
*{{chú thích sách|title=The Romance Languages|url=https://archive.org/details/romancelanguages0000posn|first=Rebecca|last=Posner|location=Cambridge, New York|publisher=Cambridge University Press|year=1996}}
* {{chú thích sách|last=Sihler|first=A. L.|year=1995|title=New Comparative Grammar of Greek and Latin|publisher=[[Oxford University Press]]|location=Oxford|isbn=0-19-508345-8}}
* {{chú thích sách|last=Tucker|first=T. G.|year=1985|orig-year=1931|title=Etymological Dictionary of Latin|publisher=Ares Publishers|isbn=0-89005-172-0}}
* {{chú thích sách|last=Väänänen|first=Veikko|year=1981|title=Introduction au latin vulgaire|edition=3 |publisher=Klincksieck|location=Paris|isbn=2-252-02360-0}}
* {{chú thích sách|last=Vincent|first=Nigel|year=1990|contribution=Latin|editor-first=M.|editor-last=Harris|editor2-first=N.|editor2-last=Vincent|title=The Romance Languages|url=https://archive.org/details/romancelanguages0000mart|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-520829-3}}
* {{chú thích sách|last1=von Wartburg|first1=Walther|date=1922–1967|title=Französisches etymologisches Wörterbuch: eine Darstellung des galloromanischen Sprachschatzes|language=de, fr|location=Bonn|publisher=F. Klopp|first2=Jean-Pierre|last2=Chambon}}
* {{chú thích sách|last=Wright|first=Roger|year=1982|title=Late Latin and Early Romance in Spain and Carolingian France|publisher=Francis Cairns|location=Liverpool}}
* {{chú thích sách|last=Wright|first=Roger|year=2002|title=A Sociophilological Study of Late Latin|publisher=Brepols|location=Utrecht}}
{{refend}}

==== Chuyển dịch sang ngôn ngữ Rôman ====
{{refbegin}}
; To Romance in general
* {{chú thích sách |first=Michel |last=Banniard |title=Du latin aux langues romanes |location=Paris |publisher=Nathan |year=1997 }}
* {{chú thích sách |first=Giuliano |last=Bonfante |title = The origin of the Romance languages: Stages in the development of Latin |location=Heidelberg |publisher=Carl Winter |year=1999 }}
* Ledgeway, Adam (2012). ''From Latin to Romance: Morphosyntactic Typology and Change''. Oxford: Oxford University Press.
* {{chú thích sách |editor1-first=Adam |editor1-last=Ledgeway |editor2-first=Martin |editor2-last=Maiden |title = The Oxford Guide to the Romance Languages. Part 1: The Making of the Romance Languages |location=Oxford, England |publisher=Oxford University Press |year=2016 }}
* {{chú thích sách |editor1-first=Martin |editor1-last=Maiden |editor2-first=John Charles |editor2-last=Smith |editor3-first=Adam |editor3-last=Ledgeway |title=The Cambridge History of the Romance Languages. Volume II: Contexts |location=Cambridge, England |publisher=Cambridge University Press |year = 2013 }} (esp. parts 1 & 2, ''Latin and the Making of the Romance Languages''; ''The Transition from Latin to the Romance Languages'') 
* {{chú thích sách |first=Roger |last=Wright |title=Late Latin and Early Romance in Spain and Carolingian France |location=Liverpool |publisher=Francis Cairns |year=1982 }}
* {{chú thích sách |editor1-first=Roger |editor1-last=Wright |title = Latin and the Romance Languages in the Early Middle ages |location=London/New York |publisher=Routledge |year=1991 }}

; To French
* {{chú thích sách |first=Wendy |last=Ayres-Bennett|title=A History of the French Language through Texts |location=London/New York |publisher=Routledge |year=1995 }}
* {{chú thích sách |first=William W. |last=Kibler |title = An Introduction to Old French |location=New York |publisher=Modern Language Association of America |year=1984 }}
* {{chú thích sách |first=R. Anthony |last=Lodge |title = French: From Dialect to Standard |location=London/New York |publisher=Routledge |year=1993 }}
* {{chú thích sách |first=Mildred K. |last=Pope |year=1934 |title=From Latin to Modern French with Especial Consideration of Anglo-Norman Phonology and Morphology |url=https://archive.org/details/fromlatintomoder0000unse |publisher=[[Manchester University Press]] |location=Manchester }}
* {{chú thích sách |first=Glanville |last=Price |year=1998|title=The French language: present and past |publisher=Grant and Cutler |location=London, England |edition=Revised }}

; To Italian
* {{chú thích sách |first=Martin |last=Maiden |title = A Linguistic History of Italian |location=New York |publisher=Longman |year=1996 }}
* {{chú thích sách |first=Nigel|last=Vincent|contribution=Languages in contact in Medieval Italy |editor-first=Anna Laura |editor-last=Lepschy |title=Rethinking Languages in Contact: The Case of Italian |year=2006 |location=Oxford and New York |publisher=<small>LEGENDA</small> (Routledge) |pages=12–27 }}

; To Spanish
* {{chú thích sách |first=Paul M. |last=Lloyd |year=1987 |title=From Latin to Spanish |url=https://archive.org/details/fromlatintospani0000lloy |location=Philadelphia |publisher=American Philosophical Society }}
* {{chú thích sách |first=Ralph |last=Penny|year=2002|title=A History of the Spanish Language |url=https://archive.org/details/historyofspanish0000penn |location=Cambridge, England |publisher=Cambridge University Press }}
* {{chú thích sách |first=David A. |last=Pharies|year=2007|title=A Brief History of the Spanish Language |location=Chicago, IL |publisher=University of Chicago Press }}
* {{chú thích sách |first=Christopher J. |last=Pountain |year=2000 |title=A History of the Spanish Language Through Texts |location=London, England |publisher=Routledge }}

; To Portuguese
* {{chú thích sách |first=Ivo |last=Castro |title=Introdução à História do Português|location=Lisbon |publisher=Edições Colibri |year=2004 }}
* {{chú thích sách |first=António |last=Emiliano |title=Latim e Romance na segunda metade do século XI |location=Lisbon |publisher=Fundação Gulbenkian |year=2003 }}
* {{chú thích sách |first=Edwin B. |last=Williams |year=1968| title=From Latin to Portuguese: Historical Phonology and Morphology of the Portuguese Language|publisher=University of Pennsylvania Press |location=Philadelphia }}

; To Occitan
* {{chú thích sách|first=William D. |last=Paden|title=An Introduction to Old Occitan|url=https://archive.org/details/introductiontool0000pade |location=New York |publisher=Modern Language Association of America |year=1998 }}

; To Sardinian
* {{chú thích sách |first=Eduardo |last=Blasco Ferrer |title=Storia linguistica della Sardegna |url=https://archive.org/details/storialinguistic0000blas |location=Tübingen |publisher=Max Niemeyer Verlag |year = 1984 }}
{{refend}}

== Đọc thêm ==
* Adams, James Noel. Năm 1976. ''Văn bản và Ngôn ngữ của Biên niên sử Latinh thô tục (Anonymus Valesianus II).'' London: Đại học London, Viện Nghiên cứu Cổ điển.
* -. Năm 1977. ''Tiếng Latinh thô tục của các chữ cái của Claudius Terentianus.'' Manchester, Vương quốc Anh: Manchester Univ. Nhấn.
* -. 2013. ''Sự biến đổi xã hội và ngôn ngữ Latinh.'' Cambridge: Nhà xuất bản Đại học Cambridge.
* Burghini, Julia và Javier Uría. 2015. "Một số bằng chứng bị bỏ quên về 'đàn áp lướt' trong tiếng Latinh Vulgar: Consentius, 27,17,20 N." ''Glotta; Zeitschrift Für Griechische Und Lateinische Sprache'' 91: 15–26. {{JSTOR|24368205}}.
* Jensen, Frede. Năm 1972. ''Từ Vulgar Latin đến Old Provençal.'' Đồi Chapel: Nhà xuất bản Đại học Bắc Carolina.
* Lakoff, Robin Tolmach. Năm 2006. Vulgar Latin: So sánh Thiến (và Các lý thuyết so sánh về cú pháp). ''Kiểu'' 40, nos. 1–2: 56–61. {{JSTOR|10.5325/style.40.1-2.56}}.
* Rohlfs, Gerhard. Năm 1970. ''Từ tiếng Latinh thô tục sang tiếng Pháp cổ: Giới thiệu về việc nghiên cứu ngôn ngữ tiếng Pháp cổ.'' Detroit: Nhà xuất bản Đại học Bang Wayne.
* Weiss, Michael. Năm 2009. ''Sơ lược về lịch sử và ngữ pháp so sánh của tiếng Latinh.'' Ann Arbor, MI: Beechstave.
* {{Chú thích tạp chí|last=Zovic|first=V|year=2015|title=Vulgar Latin in Inscriptions from the Roman Province of Dalmatia|journal=Vjesnik Za Arheologiju I Povijest Dalmatinsku|volume=108|pages=157–222}}

== Liên kết ngoài ==
* {{Chú thích web|url=http://www.orbilat.com/index.html|tựa đề=Orbis Latinus|tác giả=Batzarov|tên=Zdravko|năm=2000|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20181225213018/http://www.orbilat.com/index.html|ngày lưu trữ=ngày 25 tháng 12 năm 2018|ngày truy cập=ngày 19 tháng 9 năm 2009}}
* {{Chú thích sách|url=http://www.orbilat.com/Languages/Latin_Medieval/Dag_Norberg/01.html|title=Manuel pratique de latin médiéval|last=Norberg|first=Dag|last2=Johnson|first2=R.H. (Translator)|publisher=[[Columbia University Press]], Orbis Latinus|year=2009|location=New York|chapter=Latin at the End of the Imperial Age|orig-year=1980}}
* {{Chú thích web|url=http://kaali.linguist.jussieu.fr/CGL/text.jsp|tựa đề=Corpus Grammaticorum Latinorum|năm=2008|nhà xuất bản=Laboratoire d'Histoire des théories linguistiques|location=Paris|url lưu trữ=https://archive.today/20130107052718/http://kaali.linguist.jussieu.fr/CGL/text.jsp|ngày lưu trữ=ngày 7 tháng 1 năm 2013|ngày truy cập=ngày 19 tháng 9 năm 2009}}

[[Thể loại:Tiếng Latinh]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ]]
[[Thể loại:Ngữ hệ Ấn-Âu]]
[[Thể loại:Ngữ hệ Ý]]