Xem mã nguồn của Lý học

{{Infobox Chinese|t=宋明理學|s=宋明理学|l="Nghiên cứu lý [triều] Tống-Minh"|p=Sòng-Míng lǐxué|w=Sung<sup>4</sup>-Ming<sup>2</sup> li<sup>3</sup>-hsüeh<sup>2</sup>|mi={{IPAc-cmn|s|ong|4|-|m|ing|2|-|l|i|3|x|üe|2}}|gr=Sonq-Ming liishyue|j=Sung<sup>3</sup>-Ming<sup>4</sup> lei<sup>5</sup>-hok<sup>6</sup>|y=Sung-Mìhng léih-hohk|tl=Sòng-Bîng lí-ha̍k}}

'''Lý học''' ({{zh|t=宋明理學|p=Sòng-Míng lǐxué}}) là triết lý Trung Quốc chịu ảnh hưởng của [[Nho giáo]], khởi nguồn từ [[Hàn Dũ]] và {{ill|Lý Cao|zh|李翱}} vào [[Nhà Đường|đời Đường]] và trở thành cường thịnh vào [[Nhà Tống|đời Tống]] và [[Nhà Minh|Minh]] nhờ [[Chu Hi]].

Lý học có thể là nỗ lực hợp lý hóa và thế tục hóa Nho giáo bằng cách loại bỏ các mê tín và sự huyền bí của [[Đạo giáo]] và [[Phật giáo]] đã được đưa vào Nho giáo trong và sau đời nhà Hán.<ref>{{chú thích sách|title=Japanese Philosophy|last1=Blocker|first1=H. Gene|last2=Starling|first2=Christopher L.|publisher=SUNY Press|year=2001|page=64}}</ref> Tuy các nhà Lý học chỉ trích Đạo giáo và Phật giáo, nhưng họ vẫn mượn những thuật ngữ và khái niệm của hai đạo này do đó Lý học chịu ảnh hưởng của cả Đạo giáo lẫn Phật giáo. Nhà Lý học khác với Phật tử và Đạo gia ở phương diện Phật tử và Đạo gia xem [[siêu hình học]] là thúc đẩy phát triển tinh thần, mở mang óc tôn giáo và sự bất tử, còn nhà Lý học thì dùng siêu hình học làm kim chỉ nam để sáng tạo triết lý đạo đức duy lý.<ref name="huang5">{{Harvnb|Huang|1999|p=5}}.</ref><ref name="CSB">{{Harvnb|Chan|2002|p=460}}.</ref>

== Nguồn gốc ==
[[Tập tin:庐山白鹿洞书院周敦颐铜像.JPG|liên_kết=https://en.wikipedia.org/wiki/File:%E5%BA%90%E5%B1%B1%E7%99%BD%E9%B9%BF%E6%B4%9E%E4%B9%A6%E9%99%A2%E5%91%A8%E6%95%A6%E9%A2%90%E9%93%9C%E5%83%8F.JPG|phải|nhỏ|Tượng Chu Đôn Di bằng đồng ở {{ill|Bạch Lộc Động thư viện|zh|白鹿洞書院}}]]
Lý học mở nguồn từ đời nhà Đường, có hai nhà Nho Hàn Dũ và Lý Cao được nhận là tiền bối của các nhà Lý học vào đời Tống.<ref name="huang5" /> "Người sáng lập" chân chính của Lý học được nhận là triết gia Tống tên [[Chu Đôn Di]] (1017–1073), ông dùng lí thuyết siêu hình của Đạo giáo làm cơ sở cho luân lý của ông.<ref name="CSB" /> Lý học vừa phục hưng Nho giáo cổ điển có đổi mới cho hợp với xã hội của đời nhà Tống, vừa đáp lại các thách thức của Phật giáo và Đạo giáo xuất hiện vào đời Chu và Hán.{{sfn|Levinson|Christensen|2002|pp=302–307}} Mặc dù các nhà Lý học phủ nhận lí thuyết siêu hình Phật giáo, nhưng họ vẫn vay mượn thuật ngữ và khái niệm của Đạo giáo và Phật giáo.<ref name="huang5" />
[[Tập tin:3 Vinegar tasters.jpg|thumb|[[Khổng Tử]], [[Phật]] và [[Lão Tử]] cùng nếm giấm]]
Chu Hy (1130–1200) là một trong các nhà Lý học quan trọng nhất, đến cả lời dạy dỗ của ông cũng được mang vào kỳ thi khoa cử từ khoảng năm 1314 đến năm 1905.{{sfn|Levinson|Christensen|2002|pp=305–307}} Ông là nhà văn viết nhiều, luôn luôn duy trì bảo vệ tư tưởng nhà Nho về sự hài hòa xã hội và ứng xử cá nhân đúng đắn. Một trong các tác phẩm nổi tiếng nhất của ông là quyển ''Gia lễ'' (家禮), nội dung cung cấp các lời dạy về cách cử hành đám cưới, đám tang, nghi lễ gia đình và việc tôn kính tổ tiên. Phật giáo sớm thu hút Chu Hy, và ông bắt đầu tranh luận kiểu Nho giáo rằng Phật tử nên giữ tiêu chuẩn đạo đức cao. Ông cũng tin rằng mọi người nên theo đuổi cả học thuật lẫn triết học do nó có lợi cho công việc thực tế, mặc dù sách vở của ông thiên về những vấn đề lý thuyết hơn những vấn đề thực tiễn. Có tin là ông viết nhiều bài luận cố giải thích lý do ý tưởng của ông không phải là ý tưởng Phật giáo hoặc Đạo giáo mà công kích gay gắt cả Phật giáo lẫn Đạo giáo.

Sau thời Tây Ninh (1070), [[Vương Dương Minh]] (1472–1529) thường được nhận là nhà tư tưởng quan trọng nhất của Lý học. Ông phủ nhận thuyết của Chu Hy là triết lý chính thống bấy giờ.

Dù có nhiều quan điểm ganh đua nhau trong làng Lý học, nhưng đại khái thì một triết lý mới đã hình thành, giống Phật giáo [[Đạo giáo]] đương thời và vài ý tưởng trong quyển ''[[Kinh Dịch]]'' với các học thuyết [[âm dương]]. Một mô típ Lý học nổi tiếng là cảnh vẽ [[Khổng Tử]], [[Phật]] và [[Lão Tử]] cùng nếm [[giấm]] với khẩu hiệu "[[Tam giáo đồng nguyên]]".

Mặc dù Lý học dung hợp các ý tưởng Phật giáo và Đạo giáo, nhưng nhiều nhà Lý học vẫn phản đối mạnh hai đạo; nói thẳng là họ bác bỏ cả Phật giáo lẫn Đạo giáo: một trong các bài luận nổi tiếng nhất của Hàn Dũ chê bai việc thờ cúng các di tích Phật giáo. Đồng thời họ vẫn sửa các tư tưởng Phật giáo cho hợp Nho giáo. Ở Trung Quốc, Lý học được công nhận rộng rãi là quốc giáo từ lúc ra đời vào đời nhà Tống đến đầu thế kỷ 20, và các vùng đất chịu ảnh hưởng của Trung Quốc như [[Việt Nam]], Triều Tiên và Nhật Bản đều theo Lý học trong hơn một nghìn năm.

== Triết lý ==
Lý học là triết lý xã hội và đạo đức dùng các ý tưởng siêu hình có khi mượn từ Đạo giáo làm cơ sở, có tính nhân bản và duy lý, cho rằng trời đất con người có thể hiểu được qua lý lẽ, và con người chịu trách nhiệm tạo ra quan hệ hài hòa giữa trời đất và cá nhân.{{Sfn|Craig|1998|p=552}}

Tính duy lý của Lý học trái ngược với sự thần bí của Thiền tông đã phổ biến trước đây. Khác với Phật tử, nhà Lý học tin rằng hiện thực tồn tại và có thể được con người hiểu, mặc dù cách hiểu khác nhau tùy thuộc vào trường phái Lý học.{{Sfn|Craig|1998|p=552}}
{{Quote|text=''Nhưng tính duy lý của Lý học hoàn toàn trái ngược sự thần bí của Phật giáo. Trong khi Phật giáo nhấn mạnh tính không thật của mọi vật, thì Lý học chú trọng tính chân thật của mọi vật. Phật giáo và Đạo giáo khẳng định rằng tồn tại phát sinh từ, và quay trở về, không tồn tại; Lý học coi hiện thật là sự hình thành dần dần của Thái cực ... Phật tử, và Đạo gia đến mức độ nhất định, đều dựa vào thiền định và sự sáng suốt để đạt được lý trí tối cao; nhà Lý học chọn theo Lý.''<ref>Chan 1946, p. 268</ref>|sign=|source=}}
Sự quan trọng của cái lý là lý do thuyết tên tiếng Hoa là Lý học, nghĩa đen là "nghiên cứu lí lẽ."

== Các phái Lý học ==
Ở Trung Quốc thời trung cổ, nhà tư tưởng tên {{ill|Lục Cửu Uyên|zh|陸九淵}} bị phái Lý học chính thống liệt vào các nhà văn không chính thống không theo Nho giáo, nhưng vào thế kỷ 15 được triết gia đáng kính tên Vương Dương Minh bênh vực. Dương Minh phê bình phái chính thống, song ông không bác bỏ hoàn toàn học phái này.<ref>{{chú thích sách|title=Genealogy of the way: the construction and uses of the Confucian tradition in late imperial China|last1=Wilson|first1=Thomas A.|date=1995|publisher=Stanford Univ. Press|isbn=978-0804724258|location=Stanford, CA|pages=168–169}}</ref> Lúc còn sống, Dương Minh đã bị chỉ trích, và ngay sau khi qua đời, ông cùng Cửu Uyên bị xếp vào hạng nhà văn không chính thống. Bắt đầu từ lúc ấy, Lý học chia thành hai phái:{{sfn|de Bary|1989|pp=94–95}} phái Trình Chu của [[Trình Di]], {{ill|Trình Hạo|zh|程顥}} và Chu Hy chiếm ưu thế trong suốt thời trung cổ và thời cận đại; và phái Tâm học đối lập, ít thịnh hơn của Lục Cửu Uyên và Vương Dương Minh.

Nhà tân Nho tên {{ill|Mâu Tông Tam|zh|牟宗三}} chủ trương thêm ngành thứ ba vào hai phái đang có, là phái Hồ Lưu của {{ill|Hồ Hoành|zh|胡宏 (理学家)}} (1106–1161) và {{ill|Lưu Tông Chu|zh|劉宗周}} (1578–1645). Theo Tông Tam, phái này quan trọng ở phương diện cùng dòng dõi các người tiên phong của Lý học là Chu Đôn Di, {{ill|Trương Tái|zh|張載 (北宋)}} và Trình Hạo. Bên cạnh đó, phái này cùng phái Tâm học mới chính là trường phái chính thống của Lý học chứ không phải là phái Trình Chu, trở về lời dạy dỗ của Khổng Tử, Mạnh Tử, ''[[Trung Dung|Trung dung]]'' và bình luận của ''[[Kinh Dịch]]''. Phái Trình Chu chỉ là nhánh thiểu số dựa trên quyển ''[[Đại Học|Đại học]]'' và nhấn mạnh nghiên cứu tri thức thay vì nghiên cứu thánh nhân.<ref>{{chú thích sách|url=https://archive.org/details/introductiontoco00yaox_453|title=An Introduction to Confucianism|last=Yao|first=Xinzhong|publisher=Cambridge University Press|year=2000|isbn=978-0-521-64430-3|location=Cambridge|page=[https://archive.org/details/introductiontoco00yaox_453/page/n278 259]|url-access=limited}}</ref>

=== Phái Trình Chu ===
Chu Hy tin rằng đạo (道; ''dào'') của trời (天; ''tiān'') thể hiện trong lý (理; ''lǐ''), nhưng bị trùm trong khí (氣; ''qì''). Triết lý của ông dựa trên triết lý Phật giáo đương thời chia mọi vật thành lý và sự (事; ''shì''). Theo Lý học, lý tự nó là thuần khiết và gần như hoàn hảo, nhưng vì có khí nên cảm xúc hèn kém và xung đột nảy sinh. Nhà Lý học theo Mạnh Tử cho rằng nhân chi sơ tính bản thiện, nhưng nhân tính phải có tập luyện thì mới được thuần khiết, bằng cách thanh lọc cái lý của mỗi người. Nhưng trái ngược với Phật tử và Đạo gia, nhà Lý học không tin là có thế giới bên ngoài cách biệt thế giới vật chất và họ nói chung bác bỏ cả đầu thai lẫn nhân quả.

Các nhà Lý học có ý tưởng khác nhau về phương pháp tìm ra cái lý. Chu Hy thì tin vào cách vật (格物; ''géwù''), nghĩa là truy cứu cái lý của sự vật, dựa trên ý tưởng là lý nằm trong trời đất.

=== Phái Tâm học ===
Vương Dương Minh, có lẽ là nhà Lý học có ảnh hưởng lớn thứ hai, đến kết luận khác: nếu lý vừa ở trong vạn vật vừa ở trong tâm khảm của mỗi người thì không có nơi tìm kiếm nào tốt bằng nội tâm. Phương pháp cầu lý ưa thích của ông tên là tịnh tọa (靜坐; ''jìngzuò''), rất giống phép tọa thiền của Thiền tông. Dương Minh đề xướng khái niệm tri thức bẩm sinh, là mỗi người ngay từ lúc chào đời đã biết phân biệt thiện ác; kiến thức này nhờ trực giác và không cần trí óc suy nghĩ lập luận. Sau này các ý tưởng cấp tiến của Dương Minh khuyến khích các nhà tư tưởng lỗi lạc của Nhật Bản như {{ill|Motoori Norinaga|en|Motoori Norinaga}}, ông cho rằng nhờ các vị thần của [[Thần đạo]] mà chỉ người Nhật mới phân biệt được thiện ác bằng trực giác mà không cần phải suy nghĩ phức tạp. Phái Tâm học của Dương Minh cũng một phần cung cấp cơ sở tư tưởng cho vài samurai hành động theo trực giác thay vì kinh sách và lập nền tảng tri thức cho các samurai cấp thấp ra tay một cách cực đoan trong các thập kỷ trước sự kiện Minh Trị Duy tân (1868), như lật đổ chính quyền Đức Xuyên (1600–1868).

== Lý học ở Triều Tiên ==
Ở Triều Tiên, Lý học được lập làm quốc giáo. Phái Lý học của Chu Hy du nhập vào bán đảo Triều Tiên do nhà Nguyên chiếm đóng bán đảo.<ref name="columbia 53-12">Paragraph 12 in [[Emanuel Pastreich]] "The Reception of Chinese Literature in Korea"</ref>{{sfn|Mair|2001|loc=chapter 53}}

Các đệ tử nổi bật nhất của [[Lý Hoảng (Triều Tiên)|Lý Hoảng]] bao gồm {{ill|Kim Thành Nhất|ko|김성일 (1538년)}} (1538–1593), {{ill|Liễu Thành Long|ko|류성룡}} (1542–1607) và {{ill|Trịnh Cầu|ko|정구 (1543년)}} (1543–1620), gọi là Tam hùng/ Tiếp nối họ là lớp học giả thứ hai có {{ill|Trương Hiển Quang|ko|장현광}} (1554–1637) và [[Trương Hưng Hiếu]] (張興孝; 1564–1633), và lớp thứ ba bao gồm [[Hứa Mục]], [[Doãn Huề]], [[Doãn Thiện Đạo]] và [[Tống Thì Liệt]] đã đưa trường phái vào thế kỷ 18.<ref>【李甦平】 Lisu Ping, 论韩国儒学的特点和精神 "On the characteristics and spirit of Korean Confucianism", 《孔子研究》2008年1期 (''Confucius Studies'' 2008.1). See also [[List of Korean philosophers]].</ref>

== Các nhà Lý học nổi tiếng ==

=== Trung Quốc ===
{{div col|colwidth=22em}}
* [[Trình Di]] và [[Trình Hạo]]
* [[Lục Tượng Sơn]] tức [[Lục Cửu Uyên]] (1139–1193)
* [[Âu Dương Tu]] (1007–1072)
* [[Thiệu Ung]] (1011–1077)
* [[Tô Thức]], hiệu Đông Pha (1037–1101)
* [[Vương Dương Minh]] tức Thủ Nhân
* [[Ngô Trừng]] (1249–1333)
* [[Diệp Thích]] (1150–1223)
* [[Trương Thức]] (1133–1180)
* [[Trương Tái]]
* [[Chu Đôn Di]] (1017–1073)
* [[Chu Hi]] (1130–1200)
* [[Trình Đoan Lễ]] (1271–1345)
{{div col end}}

=== Triều Tiên ===
{{div col|colwidth=22em}}
* [[An Hyang]] (1243–1306)
* [[U Tak]] (1263–1342)
* [[Yi Saek]] (1328–1396)
* [[Jeong Mong-ju]] (1337–1392)
* [[Jeong Dojeon]] (1342–1398)
* [[Gil Jae]] (1353–1419)
* [[Ha Ryun]]
* [[Gwon Geun]]
* [[Jeong Inji]] (1396–1478)
* [[Kim Suk-ja]]
* [[Kim Jong-jik]] (1431–1492)
* [[Nam Hyo-on]]
* [[Kim Goil-pil]]
* [[Jo Gwang-jo]] (1482–1519)
* [[Seo Gyeongdeok]]
* [[Yi Eon-jeok]]
* [[Lý Hoảng (Triều Tiên)|Lý Hoảng]] (Bút danh [[Thoái Khê]]) (1501–1570)
* [[Jo Sik]] (1501–1572)
* [[Ryu Seongryong]]
* [[Yi Hang]]
* [[Kim Inhu]]
* [[Ki Daeseung]] (1527–1572)
* [[Song Ik-pil]] (1534–1599)
* [[Seong Hon]] (1535–1598)
* [[Lý Nhị]] (Bút danh [[Lật Cốc]]) (1536–1584)
* [[Kim Jangsaeng]] (1548–1631)
* [[Tống Thì Liệt]] (1607–1689)
* [[Yi Gan]] (1677–1727)
* [[Seongho Yi Ik|Yi Ik]] (1681–1763)
* [[Han Wonjin]] (1682–1751)
* [[Hong Daeyong]] (1731–1783)
* [[Park Jiwon]] (1737–1805)
* [[Park Jega]] (1750–1815)
* [[Jeong Yak-yong]] (1762–1836)
{{div col end}}

=== Nhật Bản ===
{{div col|colwidth=22em}}
* [[Fujiwara Seika]] (1561–1619)
* [[Hayashi Razan]] (1583–1657)
* [[Toju Nakae|Nakae Tōju]] (1608–1648)
* [[Yamazaki Ansai]] (1619–1682)
* [[Kumazawa Banzan]] (1619–1691)
* [[Yamaga Sokō]] (1622–1685)
* [[Itō Jinsai]] (1627–1705)
* [[Kaibara Ekken]] (còn gọi là Ekiken) (1630–1714)
* [[Arai Hakuseki]] (1657–1725)
* [[Ogyū Sorai]] (1666–1728)
* [[Nakai Chikuzan]] (1730–1804)
* [[Ōshio Heihachirō]] (1793–1837)
{{div col end}}

=== Việt Nam ===
{{div col|colwidth=22em}}
* [[Lê Văn Thịnh]] (1050–1096)
* [[Bùi Quốc Khái]] (1141–1234)
* [[Trần Thái Tông]] (1218–1277)
* [[Trương Hán Siêu]] (1274–1354)
* [[Chu Văn An]] (1292–1370)
* [[Lê Quát]] (1319–1386)
* [[Nguyễn Trãi]] (1380–1442)
* [[Ngô Sĩ Liên]] (1400–1498)
* [[Lê Thánh Tông]] (1442–1497)
* [[Nguyễn Bỉnh Khiêm]] (1491–1585)
* [[Lê Quý Đôn]] (1726–1784)
* [[Nguyễn Khuyến]] (1835–1909)
* [[Phan Đình Phùng]] (1847–1896)
* [[Minh Mạng]] (1791–1841)
* [[Tự Đức]] (1829–1883)
{{div col end}}

== Tham khảo ==
<references responsive="" />
== Nguồn ==

* {{chú thích sách|url=https://books.google.com/books?id=Gb0RcMQ-sOkC&q=john+dardess&pg=PA455|title=Neo-confucian Education: The Formative Stage|publisher=University of California Press|year=1989|isbn=978-0-520-06393-8|editor-last1=de Bary|editor-first=William Theodore|pages=455–|editor-last2=Chaffee|editor-first2=John W.}}
* {{chú thích sách|title=Sources of East Asian Tradition|date=2008|publisher=Columbia University Press|editor-last1=de Bary|editor-first=William Theodore|location=New York|display-editors=etal}} (Vol. 1 {{ISBN|978-0-231-14305-9}}) (Vol. 2 {{ISBN|978-0-231-14323-3}})
* {{chú thích sách|title=The message of the mind in Neo-Confucianism|url=https://archive.org/details/messageofmindinn0000deba|last1=de Bary|first1=William Theodore|date=1989|publisher=Columbia University Press|isbn=0231068085|location=New York}}
* Chan, Wing-tsit, ''A Sourcebook of Chinese Philosophy''. Princeton: [[:en:Princeton University Press|Princeton University Press]], 1963.
* Chan, Wing-tsit, trans. ''Instructions for Practical Living and Other Neo-Confucian Writings by Wang Yang-ming''. New York: [[:en:Columbia University Press|Columbia University Press]], 1963.
* {{chú thích sách|url=https://books.google.com/books?id=nIWV8RqaBnAC|title=China|last=Chan|first=Wing-tsit|publisher=[[University of California Press]]|year=1946|location=Berkeley and Los Angeles}}
* {{chú thích sách|title=Routledge Encyclopedia of Philosophy, Volume 7|last=Craig|first=Edward|publisher=Taylor & Francis|year=1998|isbn=978-0-415-07310-3}}
* Daehwan, Noh. [https://web.archive.org/web/20110614035130/http://www.ekoreajournal.net/upload/html/HTML43412.html "The Eclectic Development of Neo-Confucianism and Statecraft from the 18th to the 19th Century,"] ''Korea Journal'' (Winter 2003).
* Ebrey, Patricia Buckley. ''Chinese Civilization: A Sourcebook''. New York: Free, 1993. Print.
* {{chú thích sách|url=https://books.google.com/books?id=FALN_kpyzEUC|title=The Construction of Orthodoxy and Heresy: Neo-Confucian, Islamic, Jewish, and Early Christian Patterns|last=Henderson|first=John B.|publisher=State University of New York Press|year=1998|isbn=9780791437599|location=Albany, NY}}
* {{chú thích sách|title=Essentials of Neo-Confucianism: Eight Major Philosophers of the Song and Ming Periods|last=Huang|first=Siu-chi|publisher=[[Greenwood Press]]|year=1999|location=Westport}}
* {{chú thích sách|title=Encyclopedia of Modern Asia Vol.4|date=2002|publisher=[[Charles Scribner's Sons]]|editor-last1=Levinson|editor-first=David|pages=302–307|editor-last2=Christensen|editor-first2=Karen}}
* {{chú thích sách|title=[[The Columbia History of Chinese Literature]]|date=2001|publisher=Columbia University Press|isbn=0-231-10984-9|editor-last=Mair|editor-first=Victor H.|editor-link=Victor H. Mair|location=New York}} ([[:en:Amazon Kindle|Amazon Kindle]] edition.)
* Tu Weiming. ''Neo-Confucian Thought in Action: Wang Yang-ming's Youth (1472–1509).'' Berkeley and Los Angeles: [[:en:University of California Press|University of California Press]], 1976.
* Tu Weiming. ''Confucian Thought: Selfhood As Creative Transformation.'' New York: [[:en:State University of New York Press|State University of New York Press]], 1985.

== Liên kết ra ngoài ==

* {{cite IEP|url-id=neo-conf|title=Neo-Confucian Philosophy}}
* {{in lang|en|zh}}[http://www.wdl.org/en/item/4682 Writings of the Orthodox School] từ [[:en:Song Dynasty|Song Dynasty]]

[[Thể loại:Nhà Nho Việt Nam]]
[[Thể loại:Tư tưởng Trung Quốc]]
[[Thể loại:Nho giáo]]
[[Thể loại:Bài viết có văn bản tiếng Trung Quốc]]
[[Thể loại:Bài viết có chữ Hán phồn thể]]