Xem mã nguồn của Trần Hưng Đạo

{{bài cùng tên|Trần Hưng Đạo (định hướng)|Trần Quốc Tuấn (định hướng)}}
{{về|vị thân vương nhà Trần Việt Nam|Hưng Đạo quận vương nhà Đường, cháu nội [[Đường Túc Tông]]|Lý Do (nhà Đường)}}
{{Thông tin nhân vật hoàng gia
| màu = #a2d736
| màu chữ = Vàng
| tên = Trần Hưng Đạo
| tên gốc = 陳興道
| tước vị = Tôn thất hoàng gia [[Đại Việt]]
| tước vị thêm = 
| thêm = [[Đại Việt]]
| hình = Tượng đồng Trần Hưng Đạo tại đền Kiếp Bạc.jpg
| caption = Tượng đồng Trần Hưng Đạo tại [[Đền Kiếp Bạc]]
| chức vị = Quốc công tiết chế thống lĩnh chư quân
| tại vị = 
| kiểu tại vị = 
| đăng quang = 
| tiền nhiệm = 
| nhiếp chính = 
| kế nhiệm = 
| chức vị 2 = 
| kiểu tại vị 2 = 
| phối ngẫu = [[Công chúa Thiên Thành|Nguyên Từ quốc mẫu]]
| kiểu phối ngẫu = Vợ
| thông tin con cái = ẩn
| con cái = Xem mục [[Trần Hưng Đạo#Gia quyến|Gia quyến]]
| tên đầy đủ = Trần Quốc Tuấn
| tên tự = 
| tên hiệu = 
| kiểu tên đầy đủ = Tên thật
| hoàng tộc = [[Nhà Trần]]
| kiểu hoàng tộc = Triều đại
| cha = [[Trần Liễu]]
| mẹ = [[Thiện Đạo quốc mẫu]]
| tước hiệu = Hưng Đạo đại vương<br>(興道大王)
| tôn hiệu = 
| miếu hiệu = 
| thụy hiệu = <font color = "grey">Nhân Vũ</font><br>(仁武)
| niên hiệu = 
| thời gian của niên hiệu = 
| sinh = 1228
| nơi sinh = Tức Mặc, Mỹ Lộc, [[lộ Thiên Trường]]
| mất = {{ngày mất và tuổi|1300|10|03|1228}}
| nơi mất = [[Vạn Kiếp]], [[Đại Việt]] nay là ([[Chí Linh]], [[Hải Dương]], [[Việt Nam]])
| ngày an táng = 
| nơi an táng = [[Vườn An Lạc]]
| học vấn = 
| nghề nghiệp = 
| tôn giáo = 
| chữ ký = 
}}

'''Trần Hưng Đạo''' ([[chữ Hán|chữ Nho]]: 陳興道; 1228 – [[1300]]) (tên thật là '''Trần Quốc Tuấn''' ([[chữ Hán|chữ Nho]]: 陳國峻), tước hiệu '''Hưng Đạo đại vương''') là một [[nhà chính trị]], nhà quân sự, tôn thất hoàng gia [[Đại Việt]] thời [[nhà Trần|Trần]]. Sau khi qua đời dân gian đã suy tôn ông thành '''Đức Thánh [[Nhà Trần|Trần]]''' (德聖陳) hay còn gọi là  '''Cửu Thiên Vũ Đế''' (九天武帝). Ông được biết đến trong [[lịch sử Việt Nam]] với việc chỉ huy quân đội đánh tan [[Chiến tranh Nguyên Mông – Đại Việt|hai cuộc xâm lược của quân Nguyên – Mông năm 1285 và năm 1288]]. Phần lớn tài liệu nghiên cứu lịch sử và cả dân gian thời sau thường dùng tên gọi vắn tắt là "Trần Hưng Đạo" thay cho cách gọi đầy đủ là "Hưng Đạo đại vương Trần Quốc Tuấn", vốn bao gồm tước hiệu được sắc phong cho ông. Ông là 1 trong 14 vị anh hùng tiêu biểu của dân tộc Việt Nam.<ref>{{Chú thích web|url=https://znews.vn/ban-co-biet-14-anh-hung-tieu-bieu-cua-dan-toc-viet-nam-post811996.html|tựa đề=Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn - danh tướng kiệt xuất của dân tộc|tác giả=|họ=|tên=|ngày=|website=|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref> 

Là con của thân vương  '''An''' '''Sinh Vương''' [[Trần Liễu]] và là cháu nội của [[Trần Thừa|Trần Thái Tổ]], Trần Hưng Đạo có mối quan hệ mật thiết với hoàng tộc họ Trần và vua [[Trần Nhân Tông]] gọi ông bằng bác. Năm [[1257]], ông được vua [[Trần Thái Tông]] phong làm đại tướng chỉ huy các lực lượng ở biên giới đánh quân [[Đế quốc Mông Cổ|Mông Cổ]] xâm lược. Sau đó, ông lui về thái ấp ở [[Vạn Kiếp]]. Đến tháng 10 âm lịch năm [[1283]], [[nhà Nguyên]] (sau khi Mông Cổ thống nhất Trung Hoa) đe dọa đánh Đại Việt lần hai, Hưng Đạo vương được Thượng hoàng [[Trần Thánh Tông]], và vua [[Trần Nhân Tông]] (lần lượt là em họ và cháu họ ông) phong làm Quốc công tiết chế, thống lĩnh [[quân đội]] cả nước. Trên cương vị này, năm [[1285]], ông lãnh đạo quân sĩ chặn đứng đội quân xâm lược   do hoàng tử thứ chín [[Thoát Hoan]]. Sau những thất bại ban đầu, quân dân Việt dưới sự lãnh đạo của hai vua Trần, Thượng tướng Thái sư [[Trần Quang Khải]] và Hưng Đạo vương phản công mạnh mẽ, phá tan quân Nguyên trong các trận [[Hàm Tử]], [[Chương Dương (định hướng)|Chương Dương]], [[Trường Yên (định hướng)|Trường Yên]], [[Vạn Kiếp]],... đánh đuổi hoàn toàn quân Nguyên khỏi biên giới.

Năm [[1288]], quân Nguyên trở lại xâm lược [[Đại Việt]] lần thứ ba. Khi tiếp tục được phong Quốc công tiết chế; Hưng Đạo vương khẳng định với vua [[Trần Nhân Tông]]: ''"Năm nay đánh giặc nhàn"''. Ông đã áp dụng thành công chiến thuật của [[Ngô Quyền]], đánh bại hoàn toàn thủy quân nhà Nguyên do các tướng [[Phàn Tiếp]] và [[Ô Mã Nhi]] chỉ huy trong [[Trận Bạch Đằng (1288)|trận thủy chiến trên sông Bạch Đằng]], buộc quân Nguyên lại phải rút về nước. [[Tháng 4]] âm lịch năm [[1289]], [[Trần Nhân Tông]] chính thức gia phong ông làm "Đại vương" dù chức quyền đứng đầu triều đình khi đó vẫn thuộc về Thượng tướng Thái sư Chiêu Minh Đại vương [[Trần Quang Khải]].

Sau đó, ông lui về [[Vạn Kiếp]] đến khi mất năm [[1300]]. Trước lúc qua đời, ông khuyên [[Trần Anh Tông]]: ''"Phải khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc"''.<ref name="NHC" /> Ngoài ra, ông còn để lại các tác phẩm kinh điển như ''[[Hịch tướng sĩ]]'', ''[[Binh thư yếu lược]]'' và ''[[Vạn Kiếp tông bí truyền thư]]'' đặt nền móng cho nghệ thuật quân sự Việt Nam kể từ thời Trần đến ngày nay.

==Thân thế==
Trần Hưng Đạo tên thật là '''Trần Quốc Tuấn''', con trai thứ 3 của [[Trần Liễu]] – anh cả của [[Trần Thái Tông]] Trần Cảnh, do vậy Trần Quốc Tuấn gọi Trần Thái Tông bằng chú ruột. Cho đến nay vẫn không rõ mẹ ông là ai (có một số giả thiết đó là [[Thiện Đạo quốc mẫu]], húy là Nguyệt, một người trong tôn thất họ Trần).<ref>''"Trần triều thế phả hành trạng"'', tr.542, 543.</ref> Do chính thất khi trước của [[Trần Liễu]] là [[Thuận Thiên (công chúa)|công chúa Thuận Thiên]] trở thành [[hoàng hậu]] của [[Trần Thái Tông]], nên Thiện Đạo quốc mẫu trở thành kế phu nhân.<ref>Xét [[Đại Việt sử ký toàn thư]] - kỷ Trần Anh Tông:''"Kỷ Hợi, [Hưng Long] năm thứ 7 [1299], (Nguyên Đại Đức năm thứ 3). Mùa xuân, tháng 4, ngày 12, xuống chiếu cấm chữ húy của Khâm Minh Đại Vương và Thiện Đạo quốc mẫu (Khâm Minh tên húy là Liễu, Thiện Đạo tên húy là Nguyệt; Thiện Đạo là phu nhân của Liễu)"''</ref> Sau khi Trần Liễu mất ([[1251]]), theo ''"Trần triều thế phả hành trạng"'' thì bà Trần Thị Nguyệt đã xuất gia làm ni sư, hiệu là '''Diệu Hương'''. Ông có người mẹ nuôi đồng thời là cô ruột, Thụy Bà công chúa.<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 21 và 77.</ref>

Trần Quốc Tuấn sinh ra ở thôn Tức Mặc (phường [[Lộc Vượng]], [[Nam Định (thành phố)|thành phố Nam Định]] ngày nay),<ref>[http://hoanhap.vn/bai-viet/den-bao-loc--noi-sinh-ra-duc-thanh-tran-11088 Đền Bảo Lộc, nơi sinh ra Đức Thánh Trần]</ref> nhưng năm sinh của ông cho đến nay vẫn không rõ ràng. Có tài liệu cho rằng là năm [[1228]], trong khi số khác cho rằng là năm [[1230]], hay thậm chí [[1231]], vì vậy chung quy đều thiếu luận cứ chắc chắn và độ tin cậy. Nhưng điều đó cũng cho thấy khi ông sinh ra không lâu sau khi vương triều [[nhà Trần]] được thành lập (năm [[1225]]).

''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' mô tả ông là người ''có dung mạo khôi ngô, thông minh hơn người'', nhờ được những người tài giỏi đến giảng dạy  từ khi còn rất nhỏ mà ông sớm trở thành người đọc thông hiểu rộng, có tài văn võ.''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 77.</ref>''

==Biến động gia đình==
Năm [[1237]], gia đình ông đã xảy ra biến động. Do vua [[Trần Thái Tông]] lên ngôi và kết hôn đã lâu nhưng chưa có con nối dõi, thái sư [[Trần Thủ Độ]] đang nắm thực quyền phụ chính ép cha ông là [[Trần Liễu]] phải nhường vợ là [[Thuận Thiên (công chúa)|Thuận Thiên công chúa]] (chị của [[Lý Chiêu Hoàng]]) cho Trần Thái Tông vì bà đang mang thai với Trần Liễu được ba tháng, đồng thời giáng Lý hoàng hậu xuống làm công chúa.

Phẫn uất, [[Trần Liễu]] họp quân chống lại nhưng thế cô không làm gì được, phải xin đầu hàng. Vua Thái Tông vì thương anh nên xin với [[Trần Thủ Độ]] tha tội cho [[Trần Liễu]], nhưng quân lính đều bị giết.<ref>Lược kể theo ''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 33-34.</ref> Mang lòng hậm hực, [[Trần Liễu]] tìm người tài nghệ để dạy văn, võ cho Trần Quốc Tuấn.

Khi 19 tuổi, Trần Quốc Tuấn đem lòng yêu [[công chúa Thiên Thành]] (không biết rõ gốc tích của bà, nhưng các nhà nghiên cứu phần lớn đều đồng tình với quan điểm bà là con gái trưởng của Trần Thái Tông tức là em họ của ông). Đầu năm [[1251]], [[Trần Thái Tông]] muốn gả công chúa cho [[Trung Thành vương]] (khuyết danh), nên đã cho công chúa đến ở trong dinh [[Nhân Đạo vương]] (cha của Trung Thành vương, cũng không rõ tên). Ngày rằm tháng giêng, Trần Thái Tông mở hội lớn, ý muốn cho công chúa làm lễ kết tóc với Trung Thành vương. Bản thân Trần Quốc Tuấn muốn lấy công chúa, nhưng không làm thế nào được, mới nhân ban đêm lẻn vào khuê phòng của công chúa rồi có quan hệ với nàng.<ref name="ReferenceA">[http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt10a.html Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ quyển 5]</ref>

Mẹ nuôi Trần Quốc Tuấn là Thụy Bà công chúa biết chuyện, sợ ông bị hại trong phủ, liền chạy đến cung điện cáo cấp, xin Trần Thái Tông cứu Quốc Tuấn. Vua hỏi việc gì, Thụy Bà trả lời: ''"Quốc Tuấn ngông cuồng, đêm lẻn vào chỗ Thiên Thành, Nhân Đạo bắt giữ rồi, e sẽ bị hại, xin bệ hạ rủ lòng thương, sai người đến cứu".'' Trần Thái Tông vội sai người đến dinh Nhân Đạo vương, vào chỗ Thiên Thành, thì thấy Trần Quốc Tuấn đã ở đấy. Hôm sau, Thụy Bà công chúa dâng 10 mâm vàng đến chỗ Trần Thái Tông xin lễ cưới Thiên Thành công chúa cho Trần Quốc Tuấn. Thái Tông bất đắc dĩ phải gả công chúa cho ông và lấy 2000 khoảnh ruộng ở phủ [[Ứng Thiên]] để bồi hoàn sính vật cho Trung Thành vương.<ref name="ReferenceA" />

Tháng 4 năm đó, [[Trần Liễu]] ốm nặng. Lúc sắp mất, [[Trần Liễu]] cầm tay Trần Quốc Tuấn, trăn trối: ''"Con không vì cha lấy được thiên hạ, thì cha chết dưới suối vàng cũng không yên lòng được"''.<ref>Viện sử học Việt Nam ''.Nghiên cứu lịch sử, Số phát hành 429.'' Trang 6.</ref> Trần Quốc Tuấn ghi để trong lòng, nhưng không cho là phải.

==Sự nghiệp==

=== Ba lần chống quân Mông – Nguyên ===
{{Chính|Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt}}
[[tập tin:Tran Hung Dao Statue in Nam Dinh City of Vietnam.JPG|nhỏ|277px|phải|Tượng đài Trần Hưng Đạo tại [[Nam Định (thành phố)|thành phố]] [[Nam Định]].]]
====[[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 1|Lần thứ nhất]] (1258)====
Trần Hưng Đạo trở thành võ quan [[nhà Trần]] lúc nào không rõ, chỉ biết vào tháng Chín ([[âm lịch]]) năm [[Đinh Tỵ]] ([[1257]]), ông được giao trách nhiệm phòng thủ biên giới trước thời điểm [[Đế quốc Mông Cổ|quân Mông Cổ]] xâm lược vào tháng 12 năm 1257. Sách ''Đại Việt sử ký toàn thư'' chép: ''"Tháng 9 ([[1257]]), (vua Trần Thái Tông) xuống chiếu, lệnh cho tả hữu tướng quân đem quân thủy bộ ra ngăn giữ biên giới (phía Bắc) theo sự tiết chế của Quốc Tuấn".''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 25.</ref>

Tuy nhiên, các sử liệu của cả hai nước như [[Đại Việt sử ký toàn thư]], [[Nguyên sử]], [[An Nam chí lược]] đều không đề cập chi tiết về vai trò của Hưng Đạo vương trong các trận đánh lớn của cuộc chiến. Các ngày 12-13 tháng 12 âm lịch năm 1257 (tức 17-18 tháng 1 năm 1258), quân [[đế quốc Mông Cổ|Mông Cổ]] do đại tướng [[Ngột Lương Hợp Thai]] (Uriyangkhadai) chỉ huy đánh bại quân Đại Việt do vua Trần Thái Tông đích thân chỉ huy tại 2 trận [[Bình Lệ Nguyên]] và [[Phù Lỗ]], buộc nhà vua rời bỏ kinh thành [[Thăng Long]], lui về giữ [[sông Thiên Mạc]]. Quân Mông Cổ tiến vào Thăng Long nhưng lâm vào tình cảnh thiếu lương thực trầm trọng, phải chia quân đi cướp phá các làng mạc xung quanh kinh thành và vấp phải sự kháng cự quyết liệt của quân dân địa phương, khiến cho quân lực Mông Cổ rệu rã, bị cô lập hoàn toàn tại Thăng Long, đánh mất thế chủ động trước quân Trần.

Tận dụng lợi thế này, ngày 24 tháng 12 âm lịch năm 1257 (tức 28 tháng 1 năm 1258), thái sư Trần Thủ Độ và thượng tướng quân [[Lê Phụ Trần]] hộ giá vua Trần Thái Tông cùng thái tử 18 tuổi [[Trần Thánh Tông|Trần Hoảng]] ngự lâu thuyền tiến quân đến [[Đông Bộ Đầu]], đánh tan quân Mông Cổ, giải phóng Thăng Long. Chiến tranh kết thúc, vua Thái Tông nhường ngôi cho thái tử Hoảng, tức vua Trần Thánh Tông. Vua Thánh Tông phong cho em là [[Trần Quang Khải]] chức Thái úy, tước Đại vương. Trần Quốc Tuấn vẫn giữ nguyên tước cũ và trở về thái ấp ở [[Vạn Kiếp]]. Sách ''Đại Việt sử ký toàn thư'' chép: ''"Theo quy chế nhà Trần, các vương hầu đều ở phủ đệ nơi hương ấp của mình, khi chầu hầu thì đến kinh đô, xong việc lại về phủ đệ. Như Quốc Tuấn ở [[Vạn Kiếp]], Thủ Độ ở [[Quắc Hương]], Quốc Chẩn ở [[Chí Linh]] đều thế cả"''.

====[[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 2|Lần thứ hai]] (1285)====
Năm [[1279]], đế quốc Mông Cổ tiêu diệt [[Nam Tống|nhà Nam Tống]], lập ra nhà Nguyên, trở thành mối đe dọa tiềm tàng cho nước [[Đại Việt]] ở phía bắc. Triều đình nhà Trần đã đề phòng, chuẩn bị kháng cự. Vua Trần Thánh Tông sai Trần Quốc Tuấn mở trường dạy võ nhằm đào tạo con em hoàng tộc và những người tài giỏi trong nước. Ông thường đi khắp các lộ, kiểm soát các giảng võ đường địa phương, thu dụng nhiều nhân tài hào kiệt như [[Yết Kiêu]], [[Dã Tượng]], [[Phạm Ngũ Lão]], [[Nguyễn Chế Nghĩa]], [[Đỗ Hành]],...<ref>Trần Xuân Sinh, sách đã dẫn, tr 255</ref>

Đầu năm [[1277]], [[Trần Thánh Tông]] thân chinh thảo phạt các bộ tộc thiểu số ở động Nẫm Bà La (nay thuộc [[Quảng Bình]]). [[Trần Quang Khải]] đi theo hộ giá. Ghế [[Tể tướng]] bỏ không, vừa lúc có sứ phương Bắc đến. Thượng hoàng [[Trần Thái Tông]] gọi Trần Quốc Tuấn tới, tỏ ý định lấy ông làm Tư đồ để tiếp sứ phương Bắc. Trần Quốc Tuấn trả lời:
:''"Việc tiếp sứ giả, thần không dám từ chối, còn như phong thần làm Tư đồ thì thần không dám vâng chiếu. Huống chi Quan gia đi đánh giặc xa, Quang Khải theo hầu mà bệ hạ lại tự ý phong chức, thì tình nghĩa trên dưới, e có chỗ chưa ổn, sẽ không làm vui lòng Quan gia và Quang Khải. Đợi khi xa giá trở về, sẽ xin vâng mệnh cũng chưa muộn".

Khi Thánh Tông trở về, việc ấy lại bỏ đấy, vì hai người vốn không ưa nhau.<ref name=autogenerated1>[http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/dvsktt10b.html Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ quyển 5]</ref>

Sau đó, Trần Quốc Tuấn chủ động gạt bỏ hiềm khích với Trần Quang Khải vì việc nước. Một hôm, Trần Hưng Đạo từ [[Vạn Kiếp]] tới, [[Trần Quang Khải]] xuống thuyền chơi suốt ngày mới trở về. Trần Quang Khải vốn sợ tắm gội, Trần Hưng Đạo thì thích tắm thơm, từng đùa bảo Trần Quang Khải: ''"Mình mẩy cáu bẩn, xin tắm giùm"'', rồi cởi áo Trần Quang Khải ra, dùng nước thơm tắm cho ông và nói: ''"Hôm nay được tắm cho Thượng tướng"''. Trần Quang Khải cũng nói: ''"Hôm nay được Quốc công tắm rửa cho"''. Từ đó, tình nghĩa qua lại giữa hai ông ngày càng tốt.<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 70.</ref>

Đầu năm [[1281]], hoàng đế nhà Nguyên là [[Hốt Tất Liệt]] sai [[Sài Thung]] đem ngàn quân hộ tống nhóm [[Trần Di Ái]] về nước. Sách ''Đại Việt sử ký toàn thư'' chép: ''"Sài Thung ngạo mạn vô lễ, cưỡi ngựa đi thẳng vào cửa Dương Minh. Quân sĩ Thiên Trường ngăn lại, Thung dùng roi ngựa quất họ bị thương ở đầu... Vua ([[Trần Nhân Tông]]) sai [[Trần Quang Khải]] đến sứ quán khoản tiếp. Thung nằm khểnh không ra, Quang Khải vào hẳn trong phòng, hắn cũng không dậy tiếp. Hưng Đạo Vương Quốc Tuấn nghe thấy thế, tâu xin đến sứ quán xem Thung làm gì. Lúc ấy Quốc Tuấn đã gọt tóc, mặc áo vải. Đến sứ quán, ông đi thẳng vào trong phòng. Thung đứng dậy vái chào mời ngồi. Mọi người đều kinh ngạc, có biết đâu gọt tóc, mặc áo vải là hình dạng nhà sư phương Bắc. Ông ngồi xuống pha trà, cùng uống với hắn. Người hầu của Thung cầm mũi tên đứng sau Quốc Tuấn, chọc vào đầu đến chảy máu, nhưng sắc mặt Quốc Tuấn vẫn không hề thay đổi. Khi trở về, Thung ra cửa tiễn ông..."''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 44.</ref>

Năm [[1282]], nhà Nguyên sai [[Toa Đô]] mang quân vượt biển đánh [[Chiêm Thành]] ở phía nam Đại Việt. Chiến tranh giữa [[Đại Việt]] với nhà Nguyên đến gần. Tháng Mười ([[âm lịch]]) năm [[1283]], để chuẩn bị kháng chiến lần hai, Trần Hưng Đạo được thượng hoàng [[Trần Thánh Tông]], vua [[Trần Nhân Tông]] phong làm Quốc công tiết chế thống lĩnh chư quân. Ông chọn các quân hiệu tài giỏi, cho chia nhau chỉ huy các đơn vị quân đội. Tháng Tám ([[âm lịch]]) năm sau ([[1284]]), ông cho duyệt quân ở bến Đông Bộ Đầu (gần dốc Hàng Than, [[Hà Nội]] ngày nay), đọc bài "[[Hịch tướng sĩ]]" nổi tiếng, rồi chia quân đóng giữ [[Bình Than]] và các nơi hiểm yếu khác.<ref name=autogenerated1 />

Tháng 7 âm lịch năm [[1284]], nhà Nguyên sai Vân Nam vương [[Thoát Hoan]], [[A Lý Hải Nha]] tập trung 50 vạn quân ở hành tỉnh [[Hồ Quảng]], dự đinh sang năm xâm lược Đại Việt. Tháng 11 âm lịch năm 1284, vua Trần Nhân Tông sai Trần Phủ đi sứ sang hành tỉnh Hồ Quảng xin hoãn binh. Khi trở về, Trần Phủ báo tin Hốt Tất Liệt lấy danh nghĩa mượn đường đánh Chiêm Thành, mang đại quân tiến vào đất Việt. Đầu năm [[1285]], quân Nguyên ồ ạt hợp công từ 2 phía, Thoát Hoan vượt biên giới phía bắc của Đại Việt, còn Toa Đô đánh lên phía bắc, up hiếp vùng [[Thanh Hóa]]-[[Nghệ An]]. Hưng Đạo vương đốc quân đánh chặn ở biên giới nhưng thất bại, nhưng thế bật lợi hơn nên rút quân về Vạn Kiếp. Theo [[Đại Việt sử ký toàn thư]], Trần Quốc Tuấn nhờ có người gia nô trung thành là [[Yết Kiêu]] kiên quyết giữ thuyền đợi chủ tướng, đã rút lui an toàn. Sử chép rằng:<ref name=autogenerated1 />
:''"Trước đây, Hưng Đạo Vương có người nô là Dã Tượng và Yết Kiêu, đối xử rất hậu. Khi quân Nguyên tới, Yết Kiêu giữ thuyền ở Bãi Tân, Dã Tượng thì đi theo. Đến lúc quan quân thu trận, thủy quân tan cả. [Hưng Đạo] Vương định rút theo lối chân núi. Dã Tượng nói:''
:''"Yết Kiêu chưa thấy Đại Vương thì nhất định không dời thuyền".''
:''Vương đến Bãi Tân, chỉ có thuyền Yết Kiêu vẫn còn ở đó. Vương mừng lắm, nói:''
:''"Chim hồng hộc muốn bay cao phải nhờ ở sáu trụ cánh. Nếu không có sáu chiếc trụ cánh ấy thì cũng chim thường thôi".''
:''Nói xong cho chèo thuyền đi, Kỵ binh giặc đuổi theo không kịp. Vương đến Vạn Kiếp, chia quân đón giữ ở Bắc Giang."''

Thủy quân Nguyên do [[Ô Mã Nhi]] chỉ huy tấn công vào Vạn Kiếp, quân Nguyên vây quân của Trần Quốc Tuấn. Một trận thủy chiến lớn giữa 2 bên đã diễn ra. Vua Trần đã đem quân đến trợ chiến cho Trần Quốc Tuấn. Ô Mã Nhi đã không ngăn nổi quân Đại Việt nên rút lui. Toàn bộ quân Đại Việt rút khỏi Vạn Kiếp, Phả Lại, Bình Than về dàn trận bên bờ sông Hồng gần thành Thăng Long. Quân Nguyên tiến theo đường bộ về Thăng Long.<ref>Hà Văn Tấn và Phạm Thị Tâm (1972), trang 212-216.</ref> Để bảo toàn lực lượng và thực hiện kế "thanh dã" (vườn không nhà trống), Trần Hưng Đạo ra lệnh rút quân.

Quân xâm lược vào [[Thăng Long]] rồi dẫn quân đuổi theo vua Trần xuống phủ Thiên Trường (vùng [[Nam Định]]). Trong tình cảnh nguy khốn, thượng hoàng Thánh Tông lo ngại, vờ hỏi Hưng Đạo vương xem có nên hàng không. Ông khảng khái trả lời ''"Bệ hạ chém đầu tôi rồi hãy hàng".''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 79.</ref>

Sau trận quân Đại Việt phản công quân Nguyên không thành và việc mặt trận Thanh-Nghệ bị tan vỡ (do sự phản bội của [[Trần Kiện]]), đại quân Việt lâm vào thế bị ép từ 2 mặt Bắc-Nam. Trần Hưng Đạo đưa thượng hoàng Thánh Tông và vua Nhân Tông rút về vùng bờ biển thuộc địa phận [[Quảng Ninh]] và [[Hải Phòng]] ngày nay, là nơi mà quân Nguyên chưa vươn tới. Trong hành trình rút lui, quân Đại Việt bị quân Nguyên đuổi gấp. Trước thế quân Nguyên Mông bức bách, ông đưa hai vua Trần ngầm đi chiếc thuyền nhỏ đến Tam Trĩ nguyên ([[sông Ba Chẽ]], thuộc tỉnh [[Quảng Ninh]] ngày nay), rồi sai người đưa thuyền ngự ra [[Ngọc Sơn]] tránh địch. Lúc ấy, xa giá nhà vua đang phiêu giạt, lại còn mối hiềm cũ của Trần Liễu, nên có nhiều người nghi ngại. Trần Quốc Tuấn theo vua, tay cầm chiếc gậy có bịt sắt nhọn. Mọi người đều gườm mắt nhìn. Trần Quốc Tuấn liền rút đầu sắt nhọn vứt đi, chỉ chống gậy không mà đi, bởi vậy hai vua Trần và mọi người khỏi nghi ngại.<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 52.</ref>

Khi thấy đạo quân của Toa Đô đã rời [[Thanh Hóa]] tiến lên đóng ở Trường Yên ([[Ninh Bình]]), ngày 7 tháng 4 năm 1285, Trần Hưng Đạo lại đưa 2 vua Trần cùng đại quân vượt biển vào Thanh Hóa, thoát khỏi thế bị kìm kẹp của đối phương.<ref>Hà Văn Tấn và Phạm Thị Tâm (1972), trang 239-243.</ref> Hàng loạt tông thất nhà Trần ra hàng quân Nguyên như hoàng tử [[Trần Ích Tắc]], các hoàng thân Trần Lộng, Trần Kiện.

[[Tháng 5]] ([[dương lịch]]) năm ấy ([[1285]]), ông vạch kế hoạch tổng phản công. Chỉ sau một tháng chiến đấu quyết liệt với quân Nguyên, các cánh quân Đại Việt do Trần Hưng Đạo cùng Chiêu Minh Đại vương Trần Quang Khải, Chiêu Văn vương [[Trần Nhật Duật]] chỉ huy giành thắng lợi ở [[Hàm Tử]], [[Chương Dương]], [[Tây Kết]], [[Vạn Kiếp]],... quân dân Đại Việt đã tiến vào Thăng Long, Thoát Hoan bỏ chạy. Trần Hưng Đạo và anh là Hưng Ninh vương [[Trần Quốc Tung]] dẫn hơn 2 vạn quân tấn công quân Nguyên ở bờ bắc sông Hồng. Quân Nguyên đại bại rút chạy về phía Bắc.<ref>Hà Văn Tấn và Phạm Thị Tâm (1972), trang 254.</ref> Quân Đại Việt do con Trần Hưng Đạo là [[Trần Quốc Nghiễn|Trần Quốc Hiến]] (công tử Nghiễn) chỉ huy truy kích đến tận biên giới, quân Nguyên phải giấu Thoát Hoan trong ống đồng mà chạy.<ref>Hà Văn Tấn và Phạm Thị Tâm (1972), trang 256-257.</ref> Trong cuộc chiến này, quân Đại Việt giết được tướng Nguyên là [[Toa Đô]] và [[Lý Hằng]].

==== [[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 3|Lần thứ ba]] (cuối năm 1287) ====
Tháng 3 âm lịch năm 1286, hoàng đế nhà Nguyên là [[Hốt Tất Liệt]] sai Thượng thư tỉnh [[Áo Lỗ Xích]] (Auruyvci), Bình chương sự [[Ô Mã Nhi]] (Omar) huy động 50 vạn quân, rồi sai hành tỉnh Hồ Quảng đóng 300 thuyền chiến, định đến tháng 8 hội quân ở Khâm Châu, Liêm Châu. Hốt Tất Liệt còn sai quân ba hành tỉnh Giang Chiết, Hồ Quảng, Giang Tây chuẩn bị đánh Đại Việt, mượn danh nghĩa đưa phản thần nhà Trần là [[Trần Ích Tắc]] về làm An Nam Quốc vương. Tháng 6 âm lịch, vua Trần Nhân Tông xuống chiếu cho vương hầu, tôn thất chiêu mộ binh sĩ. Nhà vua hỏi Hưng Đạo vương:<ref name="daiviettoanthu195">Nhiều tác giả (1993), Đại Việt Sử ký Toàn thư, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội - Hà Nội, các trang 195-196.</ref>
:''"Thế giặc năm nay thế nào?"''.<ref name="daiviettoanthu195"/>
:

Trần Quốc Tuấn trả lời:<ref name="daiviettoanthu195"/>
{{cquote|''Nước ta thái bình lâu ngày, dân không biết việc binh. Cho nên, năm trước quân Nguyên vào cướp, thì có kẻ đầu hàng trốn chạy. Nhờ uy tín của tổ tông và thần võ của bệ hạ, nên quét sạch được bụi Hồ. Nay nếu nó lại sang thì quân ta đã quen việc chiến trận, mà quân nó thì sợ phải đi xa. Vả lại, chúng còn nơm lớp cái thất bại của Hằng, Quán không còn chí chiến đấu. Theo như thần thấy, phá được chúng là điều chắc chắn.''|||Trần Quốc Tuấn}}

Vua Trần Nhân Tông cử Hưng Đạo vương thống lĩnh vương hầu luyện tập binh sĩ, sửa sang khí giới, đóng thuyền chiến. Tháng 2 âm lịch năm 1287, nhà Nguyên điều động quân Mông Cổ, quân Hán Nam (người Hán ở miền Nam Trung Quốc), quân 3 hành tỉnh Giang Hoài, Giang Tây, Hồ Quảng, quân Vân Nam, quân người Lê ở 4 châu ngoài biển, chia làm nhiều cánh tràn vào Đại Việt. Vạn hộ Trương Văn Hổ dẫn quân thủy chở 70 vạn thạch lương theo sau. Hốt Tất Liệt còn lập Chinh Giao Chỉ hành thượng thư tỉnh do Bình chương sự Áo Lỗ Xích, các Tham tri chính sự Ô Mã Nhi, Phàn Tiếp đứng đầu; cơ quan này phải chịu sự sai khiến của Thoát Hoan. Các quan Đại Việt xin bắt tráng đinh sung quân để quân đội đông hơn, nhưng Hưng Đạo Vương không đồng ý:<ref name="daiviettoanthu195"/>
{{cquote|''Quân quý ở tinh nhuệ, không quý ở số đông. Dẫu đến 100 vạn quân mà như Bồ Kiên thì cũng làm gì được?''|||Trần Quốc Tuấn}}

Ngày 14 tháng 11 âm lịch [[1287]], [[Trịnh Xiển]] báo tin cánh quân Vân Nam của Nguyên đánh ải Phú Lương. Trần Nhân Tông hỏi Hưng Đạo vương: ''"Năm nay đánh giặc thế nào?"''. Ông vẫn quả quyết: ''"Năm nay đánh giặc nhàn"''.<ref name="daiviettoanthu195"/> Lần này biết nhà Trần đã phòng bị ở Thanh - Nghệ, Thoát Hoan tiến thẳng vào từ phía bắc và đông bắc. Sau những cuộc đụng độ bất lợi ở biên giới, quân Đại Việt rút lui. Khác với lần trước, Trần Hưng Đạo không bỏ kinh đô mà tổ chức phòng thủ ngay tại Thăng Long. Tháng 2 năm 1288, quân Nguyên công thành, quân Đại Việt nấp trong thành bắn tên ra. Trần Quốc Tuấn sai Trần Cao vài lần đến trại Thoát Hoan xin giảng hoà, nhưng ban đêm thường kéo ra từng toán nhỏ đánh lén vào trại quân Nguyên, đốt phá lương thực rồi rút lui. Thoát Hoan điều quân ra ngoài truy kích, nhưng quân Đại Việt thường ẩn nấp khó phát hiện ra.<ref name="TXS221">Trần Xuân Sinh, sách đã dẫn, tr 221</ref> Quân Nguyên bao vây tấn công vài lần không có kết quả, cuối cùng phải rút lui.

Trong khi đó, đoàn thuyền lương của [[Trương Văn Hổ]] bị Nhân Huệ vương Trần Khánh Dư chặn đánh và tiêu diệt ở [[Thương cảng Vân Đồn|Vân Đồn]]. [[Thoát Hoan]] rút khỏi Thăng Long về hành dinh ở Vạn Kiếp. Do bị thiếu lương và bệnh dịch, Thoát Hoan buộc phải rút lui, một ngả của thủy quân do Ô Mã Nhi và Phàn Tiếp chỉ huy, một ngả của bộ binh do Thoát Hoan chỉ huy. Trần Hưng Đạo bố trí lực lượng mai phục ở cửa [[sông Bạch Đằng]], trực tiếp tiêu diệt toàn bộ binh thuyền của [[Ô Mã Nhi]] vào tháng Tư ([[âm lịch]]) năm [[Mậu Tý]] ([[1288]]), bắt sống Ô Mã Nhi, Phàn Tiếp và Tích Lệ Cơ. Thoát Hoan dẫn quân bộ tháo chạy theo đường Lạng Sơn, dọc đường bị quân Việt đón đánh khiến ''"quân sĩ mười phần, tổn hại mất 5, 8 phần".''<ref>''Việt Nam sử lược'', tr. 154.</ref>

==== [[Trận Bạch Đằng (1288)|Trận Bạch Đằng]] (1288) ====
[[Tập tin:Cọc Bạch Đằng.jpg|nhỏ|phải|350px|Cọc gỗ [[Trận Bạch Đằng 1288|Bạch Đằng]] thời [[nhà Trần]]]]
Đây là trận đánh nổi bật nhất trong cuộc kháng chiến chống quân Nguyên - Mông lần thứ ba, mang tính chất khẳng định cũng là lần cuối cùng quân Nguyên - Mông xâm lược Đại Việt.

Thủy quân Nguyên vốn không biết về chu trình [[thủy triều]] của sông. Trước ngày diễn ra trận đánh quyết định này, ông đã đoán tuyến đường tháo chạy của địch và nhanh chóng cho quân cắm cọc gỗ vót nhọn ở đáy sông, tạo thành thế trận cọc ngầm độc đáo giống như thời các bậc danh tướng thời trước như [[Ngô Quyền]], [[Lê Đại Hành|Lê Hoàn]]. Khi Ô Mã Nhi cho quân vào sông, nước còn lên cao che hết cọc gỗ, Hưng Đạo vương cử các tàu nhỏ ra đánh rồi giả vờ thua chạy. Quân Đại Việt vừa rút lui, vừa đánh trả. Khi nước xuống, toàn bộ thủy quân Nguyên bị mắc kẹt. Ngay lập tức, Hưng Đạo vương sai tướng [[Nguyễn Khoái]] dẫn quân Thánh dực phá tan quân Nguyên. Thượng hoàng Thánh Tông và vua Nhân Tông đưa đại quân tiếp chiến, quân Nguyên tử thương vô số, theo Đại Việt Sử ký Toàn thư: ''"nước sông do vậy đỏ ngầu cả"''. Cuối cùng, 400 thuyền quân Nguyên bị đốt cháy hết. Nội Minh tự [[Đỗ Hành]] bắt 2 tướng Ô Mã Nhi và Tích Lệ Cơ Ngọc dâng lên vua Trần.<ref>Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục, 1998, Nhà xuất bản Giáo dục, các trang 236-237.</ref>

===Lui về [[Vạn Kiếp]] (1289) ===
Do đã có những công lao to lớn trên con đường bảo vệ tổ quốc, gìn giữ độc lập, Vua đã trao cho Hưng Đạo vương vị trí tối cao toàn quyền chỉ huy quân đội Đại Việt, đồng thời đặc cách cho ông quyền phong tước hiệu cho bất kỳ ai mà ông muốn. Nhưng trong suốt cuộc đời, ông không hề sử dụng đặc quyền này.

Tháng Tư ([[âm lịch]]) năm [[Kỷ Sửu]] ([[1289]]), luận công ba lần đánh đuổi quân Nguyên Mông, Trần Hưng Đạo được phong tước Hưng Đạo đại vương. Sau đó, ông lui về ở Vạn Kiếp, là nơi ông được phong ấp (nay thuộc xã Hưng Đạo, thành phố [[Chí Linh]], tỉnh [[Hải Dương]]). Nhân dân lúc bấy giờ kính trọng ông, lập đền thờ sống ông ở Vạn Kiếp. Tại đền có bài văn bia của vua [[Trần Thánh Tông]], ví ông với ''Thượng phụ'' (tức [[Khương Tử Nha]]).<ref>Theo Nguyễn Huệ Chi (tr. 1799) và ''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 78.</ref>

== Qua đời ==
Tháng Sáu ([[âm lịch]]) năm [[Canh Tý]] ([[1300]]), Trần Hưng Đạo ốm nặng. Vua [[Trần Anh Tông]] ngự tới nhà thăm, hỏi rằng: ''"Nếu có điều chẳng may mà giặc phương Bắc lại sang xâm lược thì kế sách như thế nào?"''. Ông trả lời: ''"Ngày xưa Triệu Vũ Đế (tức [[Triệu Vũ vương|Triệu Đà]]) dựng nước, vua [[nhà Hán]] cho quân đánh, nhân dân làm kế thanh dã (vườn không nhà trống), đại quân ra [[Khâm Châu]], [[Hợp Phố|Liêm Châu]] đánh vào [[Trường Sa, Hồ Nam]], còn đoản binh thì đánh úp phía sau. Đó là một thời. Đời [[nhà Đinh]], [[nhà Tiền Lê]] dùng người tài giỏi, đất phương nam mới mạnh mà phương bắc thì mệt mỏi suy yếu, trên dưới một dạ, lòng dân không lìa, xây thành [[Bình Lỗ]] mà phá được quân [[Tống]]. Đó lại là một thời. Vua [[nhà Lý]] mở nền, [[nhà Tống]] xâm phạm địa giới, dùng [[Lý Thường Kiệt]] đánh Khâm, Liêm, đến tận Mai Lĩnh là vì có thế. Vừa rồi Toa Đô, Ô Mã Nhi bốn mặt bao vây. Vì vua tôi đồng tâm, anh em hòa mục, cả nước góp sức, giặc phải bị bắt. Đó là trời xui nên vậy. Đại khái, nó cậy trường trận, ta dựa vào đoản binh. Dùng đoản binh chế trường trận là sự thường của binh pháp. Nếu chỉ thấy quân nó kéo đến như lửa, như gió thì thế dễ chế ngự. Nếu nó tiến chậm như các tằm ăn, không cầu thắng chóng, thì phải chọn dùng tướng giỏi, xem xét quyền biến, như đánh cờ vậy, tùy thời tạo thế, có được đội quân một lòng như cha con thì mới dùng được. Vả lại, khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc, đó là thượng sách giữ nước vậy".''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 76-77.</ref>

Chữa mãi không khỏi bệnh, ông mất vì tuổi già vào ngày 20 tháng Tám âm lịch năm ấy ([[3 tháng 10]] năm [[1300]]).

Khi sắp mất, Trần Quốc Tuấn dặn các con rằng: ''"Ta chết thì phải hỏa táng, lấy vật tròn đựng xương, bí mật [[chôn cất|chôn]] trong vườn An Lạc, rồi san đất và trồng cây như cũ, để người đời không biết chỗ nào, lại phải làm sao cho mau mục".''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2, tr. 78). Lời di chúc này liệu có gắn với "Viên Lăng" (tức là vườn mộ của ông) mà dân gian thường gọi ở một quả đồi nhỏ cách Kiếp Bạc 100 [[m]] về phía Nam (?). Cho đến nay, các nhà khảo cổ, các nhà nghiên cứu vẫn chưa xác định được mộ phần của Trần Hưng Đạo ở đâu. Theo [http://thanhgiong.vn/Home/Tin-tuc/NewsDetail.aspx?id=5250] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140309090017/http://thanhgiong.vn/Home/Tin-tuc/NewsDetail.aspx?id=5250|date=2014-03-09}}.</ref>

Nghe tin Trần Hưng Đạo vương mất, triều đình Đại Việt phong tặng ông là ''"Thái sư Thượng Phụ Thượng Quốc công Nhân Vũ Hưng Đạo Đại Vương"''. Ông được nhân dân cả nước tôn vinh là ''"Đức Thánh Trần"'' và lập đền thờ ở nhiều nơi, song nổi tiếng hơn cả là khu di tích [[Đền Kiếp Bạc]] nơi thờ phụng ông thuộc địa phận hai thôn Dược Sơn và Vạn Kiếp, xã [[Hưng Đạo, Chí Linh|Hưng Đạo]], thành phố [[Chí Linh]], tỉnh [[Hải Dương]].

== Nhân cách, phẩm chất ==

=== Gạt bỏ hiềm khích riêng ===
[[Tập tin:Painting of Trần Hưng Đạo (1228 - 1300), Nguyễn dynasty, Vietnam.jpg|nhỏ|phải|Tranh vẽ Trần Hưng Đạo, thời Nguyễn]]
Năm Đinh Dậu (1237), Thái sư Trần Thủ Độ ép Trần Liễu (cha Trần Hưng Đạo) phải nhường vợ là Thuận Thiên Công chúa (chị của Lý Chiêu Hoàng) cho em ruột là vua Trần Thái Tông (Trần Cảnh) dù bà này đã có thai với Trần Liễu được ba tháng, đồng giáng Lý Chiêu Hoàng (đang là Hoàng hậu) xuống làm Công chúa. Phẫn uất, Trần Liễu họp quân làm loạn. Trần Thái Tông chán nản bỏ đi lên Yên Tử. Sau Trần Liễu biết không làm gì được phải đóng giả làm người đánh cá trốn lên thuyền vua Trần Thái Tông xin tha tội. Trần Thủ Độ biết được, cầm gươm đến định giết Trần Liễu nhưng Thái Tông lấy thân mình che cho Trần Liễu. Trần Liễu được tha tội nhưng quân lính theo ông đều bị giết. Mang lòng hậm hực, Trần Liễu tìm khắp những người tài nghệ để dạy Trần Quốc Tuấn (tức Trần Hưng Đạo). Lúc sắp mất, ông cầm tay Quốc Tuấn, trăn trối rằng: ''"Con không vì cha lấy được thiên hạ, thì cha chết dưới suối vàng cũng không nhắm mắt được"''. Quốc Tuấn ghi để trong lòng, nhưng không cho là phải. Đến khi vận nước lung lay, quyền quân quyền nước đều do ở mình, Trần Quốc Tuấn đem lời cha trăn trối để dò ý hai thuộc tướng thân tín là Dã Tượng và Yết Kiêu. Hai người thuộc hạ ấy can rằng: ''"Làm kế ấy tuy được phú quý một thời nhưng để lại tiếng xấu ngàn năm. Nay Đại Vương há chẳng đủ phú và quý hay sao? Chúng tôi thề xin chết già làm gia nô, chứ không muốn làm quan mà không có trung hiếu"''...Trần Quốc Tuấn cảm phục đến khóc, khen ngợi hai người.

Dù cha ông có hiềm khích lớn với nhà Trần Thái Tông, Trần Hưng Đạo luôn đặt việc nước lên trên, một lòng trung thành, hết lòng phò tá các vua Trần đánh ngoại xâm cứu nước. Đối với lời dặn của Trần Liễu trước khi mất, Trần Quốc Tuấn từng vờ hỏi các con. Ông hỏi Hưng Vũ vương Trần Quốc Nghiễn: ''"Người xưa có cả thiên hạ để truyền cho con cháu, con nghĩ thế nào?'' Hưng Vũ vương thưa: ''"Dẫu khác họ cũng không nên, huống chi là cùng một họ!"''. Trần Quốc Tuấn ngẫm cho là phải. Lại một hôm ông đem chuyện ấy hỏi người con thứ là Hưng Nhượng vương [[Trần Quốc Tảng]]. Quốc Tảng tiến lên thưa: ''"[[Tống Thái Tổ]] vốn là một ông lão làm ruộng, đã thừa cơ dấy vận nên có được thiên hạ"''. Trần Quốc Tuấn rút gươm kể tội: ''"Tên loạn thần là từ đứa con bất hiếu mà ra"'' và định giết Quốc Tảng, Hưng Vũ vương vội chạy tới khóc lóc xin chịu tội thay, Trần Quốc Tuấn mới tha. Sau đó, ông dặn Hưng Vũ vương: ''"Sau khi ta chết, đậy nắp quan tài đã rồi mới cho Quốc Tảng vào viếng".''<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2) tr. 77-78.</ref>

Hưng Vũ vương Nghiễn được lấy Công chúa Thiên Thụy, thế nhưng tướng [[Trần Khánh Dư]] lại thông dâm với Thiên Thụy, khiến nhà vua phải xuống chiếu trách phạt và đuổi Khánh Dư về [[Chí Linh]] vì "sợ phật ý Quốc Tuấn". Tuy nhiên khi quân Nguyên Mông sang xâm lược Đại Việt lần thứ 3, Trần Hưng Đạo đã gạt bỏ hiềm riêng, tin cậy "giao hết công việc biên thùy cho phó tướng Vân Đồn là Nhân Huệ vương Trần Khánh Dư" khi ông này được phục chức. Ngoài ra, khi soạn xong ''Vạn Kiếp tông bí truyền thư'', thì Trần Khánh Dư cũng là người được ông chọn để viết bài Tựa cho sách.<ref>Đại Việt sử ký toàn thư (tập 2), tr. 46, 58 và 82.</ref>

=== Khéo tiến cử người tài giỏi, kính cẩn giữ tiết làm tôi ===
[[Tập tin:Đền Trần Hưng Đạo ở Sài Gòn.jpg|nhỏ|phải|Cổng vào đền thờ Trần Hưng Đạo ở [[Quận 1]], [[Thành phố Hồ Chí Minh]]]] 
[[Tập tin:Tranhungdaotemple.jpg|nhỏ|phải|Đền thờ Trần Hưng Đạo ở địa chỉ trên]]
Trần Hưng Đạo khéo tiến cử người tài giỏi cho đất nước, như [[Dã Tượng]], [[Yết Kiêu]] là gia thần của ông, có dự công dẹp Ô Mã Nhi, [[Toa Đô]]. Các người nổi tiếng khác như [[Phạm Ngũ Lão]], Trần Thì Kiến, [[Trương Hán Siêu]], Phạm Lãm, Trịnh Dũ, Ngô Sĩ Thường, Nguyễn Thế Trực vốn là môn khách của ông, đều nổi tiếng thời đó về văn chương và chính sự.<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 78-79.</ref>

Vì có công lao lớn nên nhà vua gia phong ông là Thượng quốc công, cho phép ông được quyền phong tước cho người khác, từ minh tự trở xuống, chỉ có tước hầu thì phong trước rồi tấu sau. Nhưng Trần Hưng Đạo chưa bao giờ phong tước cho một người nào. Khi quân Nguyên vào xâm chiếm nước Việt, ông lệnh cho nhà giàu bỏ thóc ra cấp lương quân, mà cũng chỉ cho họ làm lang tướng giả chứ không cho họ tước lang thực, ông rất kính cẩn giữ tiết làm tôi.<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 78.</ref>

==Tác phẩm==
*''Dụ chư tỳ tướng hịch văn'' (''Bài văn hịch hiểu dụ các tỳ tướng'', quen gọi là ''[[Hịch tướng sĩ]]'').
*''[[Binh thư yếu lược|Binh gia diệu lý yếu lược]]'' (''Tóm lược chỗ cốt yếu trong nguyên lý kỳ diệu của nhà binh'', còn gọi là ''Binh thư yếu lược'')
*''[[Vạn Kiếp tông bí truyền thư]]'' (''Sách bí truyền của tông phái Vạn Kiếp'') nhưng văn bản đã thất lạc, chỉ còn lại bài Tựa của tướng [[Trần Khánh Dư]] đề ở đầu sách, được ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' (quyển VI) ghi lại.

==Những đóng góp lớn==
[[Hình:Statue of Tran Hung Dao at Me Linh Square.jpg|nhỏ|Tượng đài Trần Hưng Đạo tại công trường Mê Linh ([[Thành phố Hồ Chí Minh|TP. Hồ Chí Minh]]).|thế=]] 
Dưới sự lãnh đạo của các vua Trần và Hưng Đạo vương, quân đội [[Đại Việt]] đã vượt qua nhiều gian nan, chỉ với số đội quân ít thiện chiến, yếu hơn so với đối phương lại [[Chiến tranh Nguyên Mông – Đại Việt|ba lần đánh tan hàng vạn quân Mông Nguyên]] hùng mạnh, giành thắng lợi mà "tiếng vang đến phương Bắc, khiến chúng thường gọi ông là An Nam Hưng Đạo Vương mà không dám gọi thẳng tên".<ref>''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 79.</ref> Chiến lược của ông đã góp phần rất lớn đến thắng lợi này nên chiến công vĩ đại này thường gắn liền với tên tuổi của ông. Công lao to lớn này đã đưa ông lên hàng ''"thiên tài quân sự có tầm chiến lược, và là một anh hùng dân tộc bậc nhất của nhà Trần"'' <ref name="NHC">Nguyễn Huệ Chi, tr. 1799.</ref>, một bậc thầy về chiến lược thực sự. Chiến thắng của ông và quân dân nước Việt đã góp phần đánh dấu chấm hết thời kỳ đỉnh cao của quân Nguyên - Mông trong lịch sử.

Là một người có tài dụng người, dụng binh thao lược, ông tiến cử người tài giỏi giúp nước, như [[Dã Tượng]], [[Yết Kiêu]] là gia thần của ông đã có công đánh dẹp [[Ô Mã Nhi]], [[Toa Đô]]. Các người nổi tiếng khác như [[Phạm Ngũ Lão]],[[Trần Thì Kiến]], [[Trương Hán Siêu]], Phạm Lãm, Trịnh Dũ, Ngô Sĩ Thường, Nguyễn Thế Trực vốn là môn khách của ông, đều nổi tiếng về văn chương và chính sự, bởi vì ông có tài mưu lược, anh hùng, lại một lòng giữ gìn người trung nghĩa nên đã giữ được những nhân tài chung quanh ông. Ví dụ như khi vua Trần Thánh Tông vờ bảo với Trần Quốc Tuấn rằng: "Thế giặc như vậy, ta phải hàng thôi". Trần Quốc Tuấn trả lời: "Bệ hạ chém đầu tôi trước rồi hãy hàng giặc". Nhân dân Việt Nam vô cùng kính trọng ông và tôn ông là vị anh hùng dân tộc có công trạng lớn vào hàng bậc nhất đối với tổ quốc và là tấm gương uy vũ sáng ngời cho nhiều thế hệ mai sau.

Là một Tiết chế đầy [[tài năng]], khi ''"dụng binh biết đợi thời, biết thừa thế tiến thoái".''<ref>''[[Việt Nam sử lược]]'', tr. 147.</ref> Ông nổi tiếng với chiến lược "tấn công và rút lui". Ngoài ra, ông còn đặc biệt có một lòng tin sắt đá vào sức mạnh và ý chí của nhân dân, của tướng sĩ, nên Trần Hưng Đạo đã đề ra một đường lối kháng chiến ưu việt, tiêu biểu là các cuộc rút lui chiến lược khỏi kinh thành [[Thăng Long]], để bảo toàn lực lượng. Kế hoạch "thanh dã" (vườn không nhà trống) và những hoạt động phối hợp nhịp nhàng giữa "hương binh" và quân triều đình, những trận tập kích và phục kích có ý nghĩa quyết định đối với cả chiến dịch như ở Chương Dương, Hàm Tử, Tây Kết, Vân Đồn, và nhất là ở Bạch Đằng...đã làm cho tên tuổi ông bất tử.<ref name="NHC" /> 
 
Có thể nói tư tưởng quán xuyến suốt đời của Trần Hưng Đạo, là ''một tấm lòng tận tụy đối với đất nước, là ý muốn đoàn kết mọi tầng lớp trong dân tộc thành một lực lượng thống nhất, là tinh thần yêu thương dân. Cho nên trước khi mất, ông vẫn còn dặn vua [[Trần Anh Tông]] rằng: "Phải khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc" cho sự nghiệp lâu dài của nước nhà.''<ref name="NHC" />

Các tên Trần Hưng Đạo hay Trần Quốc Tuấn còn được đặt cho nhiều [[công trình công cộng]] tại [[Việt Nam]], như [[RVNS Trần Hưng Đạo (HQ-1)|tàu hộ tống cùng tên]], [[đường phố]], [[trường học]].

==Gia quyến==

* Cha: Khâm Minh đại vương [[Trần Liễu]].
* Mẹ: Có lẽ là [[Thiện Đạo quốc mẫu]] (善道國母), tên húy là Nguyệt. Sau khi Khâm Minh đại vương mất, bà xuất gia làm ni cô.
* Vợ: [[Công chúa Thiên Thành|Nguyên Từ quốc mẫu]] (1235 – 1288), tức ''Thiên Thành công chúa'', con gái của [[Trần Thái Tông]] và [[Lý Chiêu Hoàng]] (?). 
* Con cái:
# Hưng Vũ vương [[Trần Quốc Nghiễn]] (陳國巘), trở thành [[phò mã]] của [[Trần Thánh Tông]], đính hôn với [[Công chúa Thiên Thụy]] nhưng sau đó công chúa thông dâm với Nhân Huệ Vương [[Trần Khánh Dư]] nên bị buộc xuất gia tu hành . Sau khi đánh đuổi quân Nguyên Mông, [[tháng 4]] năm [[1289]], được phong làm ''Khai Quốc công''.
# [[Hưng Hiếu vương]] Trần Quốc Uất (陳國蔚), có công đến Đà Giang đánh dẹp người man Ngưu Hống (1337). Hậu duệ của Vương về khai khẩn và xây dựng các vùng đất phía Nam sông Ninh Cơ.
# Hưng Nhượng vương [[Trần Quốc Tảng]] (陳國顙), cha của [[Bảo Từ Hoàng hậu|Bảo Từ Thuận Thánh Hoàng hậu]], vợ [[Trần Anh Tông]]. Khi xét công chống giặc, được phong làm [[Tiết độ sứ]].
# Hưng Trí vương [[Trần Quốc Hiện]] (陳國峴): là người có công tổ chức khẩn hoang nhiều vùng đất hoang vu của khu vực tỉnh [[Hải Dương]] ngày nay<ref>''Danh tướng Việt Nam'' (tập 1), tr. 98.</ref>. Khi xét công đánh đuổi quân Nguyên, Hưng Trí vương không được thăng trật, vì ''"đã có chiếu cho người Nguyên về nước, các tướng không được cản trở, mà lại còn đón đánh chúng"'' <ref name="autogenerated2">''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tập 2), tr. 62.</ref>.
# [[Bảo Thánh hoàng hậu|Khâm Từ Bảo Thánh hoàng hậu]] Trần Thị Trinh, con gái trưởng, hoàng hậu của [[Trần Nhân Tông]], mẹ đẻ của [[Trần Anh Tông]]<ref name="ReferenceA"/>.
# [[Tuyên Từ hoàng hậu]] Trần Thị Tĩnh, con gái thứ, trở thành kế hậu của [[Trần Nhân Tông]] sau khi [[Khâm Từ Bảo Thánh Hoàng hậu]] qua đời (1293). 
# [[Anh Nguyên quận chúa]] (英元郡主), con gái nuôi, vợ của danh tướng [[Phạm Ngũ Lão]]<ref>Tên và tước phong các người con của Hưng Đạo Vương chép theo ''Đại Việt sử ký toàn thư'' (tr. 49). ''Danh tướng Việt Nam'' (tập 1, tr. 98-99) chép khác.</ref>. Theo truyền thuyết dân gian, quận chúa là con gái ruột của Hưng Đạo Vương nhưng ông đã đổi thành con gái nuôi để tránh quy định khắt khe của nhà Trần (chỉ người trong dòng tộc mới được kết hôn) và gả cho Phạm Ngũ Lão.

==Đền thờ ==
[[Tập tin:ICHanoiNgocSon3.jpg|thumb|300px|Tượng thờ Đức Thánh Trần trong [[đền Ngọc Sơn]]]]
*Đền Trần Hưng Đạo ở làng Thụ Khê, tổng Trúc Động nay thuộc xã Liên Khê, huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng có từ sau chiến thắng Bạch Đằng (1288)
*Đền thờ Trần Hưng Đạo ở xã Phú Xá, tổng Hạ Đoàn, huyện An Dương, nay thuộc phường Đông Hải I, quận Hải An, Hải Phòng.
*[[Đền Kiếp Bạc]], [[Chí Linh|Tp.Chí Linh]], tỉnh [[Hải Dương]]. Đệ Nhất Linh từ
*[[Đền Sơn Hải]], [[Chương Dương (phường)|Chương Dương Độ]], Quận [[Hoàn Kiếm]],Thành phố [[Hà Nội]]. Sơn Hải Linh Từ
*Đền Trần, xã [[Tiến Đức]], huyện [[Hưng Hà]], tỉnh [[Thái Bình]]
* Đền Trần, xã [[Khánh Lợi, Yên Khánh|Khánh Lợi]], huyện [[Yên Khánh]], tỉnh [[Ninh Bình]]
*[[Đền A Sào]], xã [[An Thái]], huyện [[Quỳnh Phụ]], tỉnh [[Thái Bình]]. Đệ Nhị Linh từ.
* [[Đền Bảo Lộc]], xã [[Mỹ Phúc]], huyện [[Mỹ Lộc]], tỉnh [[Nam Định]]
* [[Đền Cao An Phụ]], phường [[An Phụ]], thị xã [[Kinh Môn]], tỉnh [[Hải Dương]]
* Đền Trần Hưng Đạo, xã [[Khánh Cư, Yên Khánh|Khánh Cư]], [[Yên Khánh]], tỉnh [[Ninh Bình]]
* Đền Trần, làng Thổ Khối, xã [[Hà Dương]], huyện [[Hà Trung]], [[Thanh Hóa]]
* Đền Trần Hưng Đạo, làng Tiền Vinh, Xã [[Nam Thái, Nam Trực|Nam Thái]], huyện [[Nam Trực]], tỉnh [[Nam Định]]
* Đền Trần Hưng Đạo, làng Thành An, xã [[Nghĩa Phú, Nghĩa Hưng|Nghĩa Phong]], huyện [[Nghĩa Hưng]], tỉnh [[Nam Định]]
* [[Đình An Quý]], xã [[Cộng Hiền]], huyện Vĩnh Bảo, thành phố [[Hải Phòng]]
* [[Đền Tân Phẩm]], tỉnh [[Thừa Thiên Huế|Thừa Thiên – Huế]]
* [[Đền Linh Quang]], phường [[Gia Hội, Huế|Gia Hội]], thành phố [[Huế]], tỉnh [[Thừa Thiên Huế]]
* [[Đền Trần Thương]], xã [[Trần Hưng Đạo, Lý Nhân|Trần Hưng Đạo]], huyện [[Lý Nhân]], tỉnh [[Hà Nam]]
* [[Đền Thái Vi]], [[hành cung Vũ Lâm]], huyện [[huyện Hoa Lư|Hoa Lư]], tỉnh [[Ninh Bình]]
* [[Đền thờ Trần Hưng Đạo (Thành phố Hồ Chí Minh)|Đền thờ]] Đức thánh Trần Hưng Đạo, ở 36 đường Võ Thị Sáu, quận 1, [[Thành phố Hồ Chí Minh]]
* Đền thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo, số 92 Dương Khuê, phường [[Hiệp Tân, Tân Phú|Hiệp Tân]], quận [[Tân Phú (quận)|Tân Phú]], [[Thành phố Hồ Chí Minh]]
*[[Đình Tân Phong]], thôn Sào Thượng, xã [[Lạng Phong]], huyện [[Nho Quan]], tỉnh [[Ninh Bình]]
* Điện thờ Đức Thánh Trần, thôn Quang Trung, xã [[Diễn Hồng|Diên Hông]], huyện Thanh Miện, tỉnh [[Hải Dương]]
* Đền thờ Đức Thánh Trần, thôn Hoàng Sơn, xã [[Ninh Tiến, Ninh Bình|Ninh Tiến]], thành phố [[thành phố Ninh Bình|Ninh Bình]], tỉnh [[Ninh Bình]]
* Đền thờ Đức Thánh Trần, ấp Lai Khê, xã [[Lai Hưng]], huyện [[Bàu Bàng]], tỉnh [[Bình Dương]]
* Đền thờ Đức Thánh Trần, đường Nguyễn Ái Quốc, thành phố [[Biên Hòa]], tỉnh [[Đồng Nai]]
* [[Đền thờ Hồi Nguyên Đường]], xã [[Mão Điền]], huyện [[Thuận Thành]], tỉnh [[Bắc Ninh]]
* Đền thờ Đức Thánh Trần Hưng Đạo, thôn Cao Trung, xã [[Đức Giang, Hoài Đức|Đức Giang]], huyện [[Hoài Đức]], thành phố [[Hà Nội]]
*Di tích [[chùa Đẩu Long]], phường Tân Thành, [[thành phố Ninh Bình]], tỉnh [[Ninh Bình]]
* Đền thờ Trần Hưng Đạo, số 124 đường Nguyễn Trãi, thành phố [[Nha Trang]], tỉnh [[Khánh Hòa]]
* Đền thờ Đức Thánh Trần, số 68 Hạ Long, phường 2, thành phố [[Vũng Tàu]], tỉnh [[Bà Rịa – Vũng Tàu]]
* Đền thờ Đức Thánh Trần, thôn Lương Xá, xã Liên Bạt, huyện Ứng Hoà, Tp Hà Nội
* Đền Bắc Lãm (hay còn gọi là Đền Vẽ), làng Bắc Lãm, phường Phú Lương, quận Hà Đông, Thành phố Hà Nội
* [[Đền Vạn Kiếp]] (còn gọi là Đền Ông Cảo), nằm ở 102 Nguyễn Du, phường Tự An, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk
* Đền Trần Hưng Đạo gắn với Miếu Vua Bà thuộc quần thể di tích quốc gia đặc biệt Bạch Đằng, thị xã Quảng Yên, Tỉnh Quảng Ninh

[[Tập tin:Tượng đài Trần Hưng Đạo ở Làng chài Hải Minh - TP Quy Nhơn.JPG|thumb|Tượng đài Trần Hưng Đạo nằm trên một ngọn đồi của bán đảo Phương Mai ở Làng chài Hải Minh thuộc phường Hải Cảng, TP Quy Nhơn.]]

== Câu nói nổi tiếng ==
{{cquote|''Bệ hạ chém đầu thần trước rồi hãy hàng|||Trả lời thượng hoàng Trần Thánh Tông trong cuộc kháng chiến lần 2}}
{{cquote|''Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ giận chưa thể xẻ thịt, lột da, nuốt gan, uống máu quân thù; dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này gói trong da ngựa, ta cũng cam lòng.''|||Hịch tướng sĩ}}
{{cquote|''Vua tôi đồng tâm, anh em hòa mục, cả nước góp sức, giặc phải bị bắt. Khoan thư sức dân để làm kế sâu rễ bền gốc, đó là thượng sách giữ nước vậy.|||Trả lời [[Trần Anh Tông]] về quốc sách giữ nước trước khi mất}}

== Xem thêm ==
*[[Nhà Trần]]
*[[Chiến tranh Nguyên Mông–Đại Việt lần 1|Chiến tranh Nguyên Mông – Đại Việt lần 1]]
*[[Chiến tranh Nguyên Mông-Đại Việt lần 2|Chiến tranh Nguyên Mông – Đại Việt lần 2]]
*[[Chiến tranh Nguyên Mông–Đại Việt lần 3|Chiến tranh Nguyên Mông – Đại Việt lần 3]]
*[[Các bãi cọc trên sông Bạch Đằng]]
{{Thuộc hạ của Trần Hưng Đạo}}

==Sách tham khảo==
*[[Ngô Sĩ Liên]], ''[[Đại Việt sử ký toàn thư]]'' (bản dịch, tập 2). Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1985.
*[[Trần Trọng Kim]], ''[[Việt Nam sử lược]]''. Nhà xuất bản Tân Việt, Sài Gòn, 1968.
*[[Nguyễn Huệ Chi]], mục từ "Trần Quốc Tuấn" trong ''Từ điển văn học'' (bộ mới). Nhà xuất bản Thế giới, 2004.
*Nguyển Khắc Thuần, ''Danh tướng Việt Nam'' (tập 1). Nhà xuất bản Giáo dục, 2006.
*Trịnh Vân Thanh, ''Thành ngữ điển tích danh nhân từ điển''. Nhà xuất bản Hồn thiêng, Sài Gòn, 1966.
* Trần Xuân Sinh (2006), ''Thuyết Trần'', Nhà xuất bản Hải Phòng

== Chú thích ==
{{tham khảo|30em}}

== Liên kết ngoài ==
{{Thể loại Commons|Tran Hung Dao}}
{{wikisource tác giả}}
* {{TĐBKVN|1795}}
* {{Britannica|602242|Tran Hung Dao (Vietnamese military leader)}}
*[http://www.informatik.uni-leipzig.de/~duc/sach/dvsktt/ Đại Việt sử ký toàn thư] - Bản điện tử
*[http://thuviendientu.baoquangninh.com.vn/van-hoa/201702/den-tran-hung-dao-va-mieu-vua-ba-tx-quang-yen-2320938/ Đền thờ Trần Hưng Đạo]
{{Kiểm soát tính nhất quán}}

[[Thể loại:Trần Hưng Đạo|*]]
[[Thể loại:Anh hùng dân tộc Việt Nam|T]]
[[Thể loại:Người Nam Định]]
[[Thể loại:Võ tướng nhà Trần]]
[[Thể loại:Nhà văn Việt Nam thời Trần]]
[[Thể loại:Sinh năm 1228]]
[[Thể loại:Xung đột thế kỷ 13]]
[[Thể loại:Mất năm 1300]]
[[Thể loại:Thần thánh Việt Nam]]
[[Thể loại:Sinh tại Nam Định]]
[[Thể loại:Sống tại Hải Dương]]
[[Thể loại:Người được thần thánh hóa]]
[[Thể loại:Người tham gia lực lượng kháng chiến của Đại Việt chống quân Nguyên–Mông xâm lược]]
[[Thể loại:Vương tước nhà Trần]]
[[Thể loại:Sinh năm 1230]]
[[Thể loại:Sinh năm 1231]]