Xem mã nguồn của Gordianus I

{{Thông tin nhân vật hoàng gia
| tước vị = [[Hoàng đế La Mã|Hoàng đế thứ 28]] của [[Đế quốc La Mã]]
| tên = Gordianus I
| tên đầy đủ = Marcus Antonius Gordianus Sempronianus (từ khi sinh tới lúc lên ngôi);<ref name="Southern, pg. 66">Southern, pg. 66</ref> <br>Marcus Antonius Gordianus Sempronianus Romanus Africanus (là hoàng đế)
| hình = Gordian I Musei Capitolini MC475.jpg
| ghi chú hình = Tượng bán thân của Gordianus I
| chức vị = [[Danh sách Hoàng đế La Mã|Nguyên thủ thứ 28 của La Mã]]
| kiểu tại vị = Trị vì
| tại vị = [[21 tháng 3]] năm [[238]] – [[12 tháng 4]] năm 238<br>({{số năm theo năm và ngày|238|03|22|238|04|12}})
| tiền nhiệm = [[Maximinus Thrax]]
| kiểu nhiếp chính = Đồng trị vì
| nhiếp chính = [[Gordian II]]
| kế nhiệm = [[Pupienus]] và [[Balbinus]]
| phối ngẫu = Không rõ, có thể là [[Fabia Orestilla]]<ref name="Historia Augusta, The Three Gordians, 17:4">Historia Augusta, ''The Three Gordians'', 17:4</ref>
| phối ngẫu 2 = 
| con cái = [[Gordianus II]], [[Antonia Gordiana]]
| hoàng tộc = [[Triều đại Gordian|Gordianus]]
| cha = Không rõ, có thể là Maecius Marullus<ref name="Historia Augusta, The Three Gordians, 2:2">Historia Augusta, ''The Three Gordians'', 2:2</ref> or Marcus Antonius<ref name="ReferenceA">Settipani, "Continuité gentilice et continuité sénatoriale dans les familles sénatoriales romaines à l'époque impériale"</ref>
| mẹ = Không rõ, có thể là Ulpia Gordiana<ref name="Historia Augusta, The Three Gordians, 2:2"/> or Sempronia Romana<ref name="ReferenceA"/>
| sinh = 159
| nơi sinh = có thể là [[Phrygia]]
| mất = 238 (79 tuổi)
| nơi mất = [[Carthage]], [[Châu Phi (tỉnh La Mã)|Proconsularis thuộc châu Phi]]
| nơi an táng = |
}}
'''Gordianus I''' ({{lang-la|Marcus Antonius Gordianus Sempronianus Romanus Africanus}};<ref>{{chú thích web | url = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/239047/Gordian-II | tiêu đề = Gordian II  biography - Roman emperor | author =  | ngày =  | ngày truy cập = 7 tháng 9 năm 2015 | nơi xuất bản = Encyclopedia Britannica | ngôn ngữ = }}</ref> [[159]] – [[238]]) là [[Hoàng đế La Mã]] trong một tháng với con trai mình [[Gordianus II]] vào năm 238, [[Năm lục đế|năm của sáu vị Hoàng đế]]. Bị cuốn vào một cuộc nổi loạn chống lại Hoàng đế [[Maximinus Thrax]] nhưng ít lâu sau ông bị các lực lượng trung thành với Maximinus đánh bại trước khi tự sát.

==Thiếu thời==
Ít biết được về thuở ban đầu và gia thế của Gordianus I. Không có bằng chứng đáng tin cậy về nguồn gốc gia đình của ông.<ref name="Meckler, Gordian I">Meckler, ''Gordian I''</ref> Chỉ biết là gia tộc của ông thuộc tầng lớp [[Kỵ sĩ (La Mã))|kỵ sĩ]] vốn khiêm tốn và rất giàu có.<ref name="Canduci, pg. 63">Canduci, pg. 63</ref> Gordianus được cho là có mối quan hệ thân mật với các [[Viện nguyên lão|Nguyên lão nghị viên]] xuất chúng.<ref name="Birley, pg. 340">Birley, pg. 340</ref> Praenomen và nomen của ông ''Marcus Antonius'' nói rằng tổ tiên bên nội của ông đã được ban quyền công dân La Mã dưới trướng một trong [[Tam đầu chế]] [[Mark Antony]], hoặc một trong các con gái của ông vào cuối thời [[Cộng hòa La Mã]].<ref name="Birley, pg. 340">Birley, pg. 340</ref> Cái tên Gordianus còn đưa ra giả thuyết là gia tộc ông có nguồn gốc từ [[Tiểu Á]], đặc biệt là [[Galatia]] và [[Cappadocia]].<ref>Peuch, Bernadette, "Orateurs et sophistes grecs dans les inscriptions d'époque impériale", (2002), pg. 128</ref>

Theo cuốn ''Historia Augusta'' cho biết mẹ ông là một người phụ nữ La Mã gọi là [[Ulpia Gordiana]] và cha của ông là Nguyên lão nghị viên La Mã [[Maecius Marullus]].<ref name="Historia Augusta, The Three Gordians, 2:2"/> Trong khi các sử gia hiện đại đã bác bỏ tên của cha Gordianus vì nó là giả, có thể có một số sự thật đằng sau danh tính của mẹ ông. Lịch sử gia tộc của Gordianus có thể được đoán thông qua bảng khắc. Cái tên Sempronianus trong tên họ của ông có thể chỉ ra một sự kết nối đến mẹ hoặc bà ngoại của mình. Tại [[Ankara]] [[Thổ Nhĩ Kỳ]], một bảng khắc tang lễ đã phát hiện ra cái tên ''Sempronia Romana'', con gái của một người tên là ''Sempronius Aquila'' (một vị triều thần).<ref name="Birley, pg. 340">Birley, pg. 340</ref> Romana đã sai người dựng cái bảng khắc tang lễ không ghi ngày tháng cho chồng bà (tên bị mất) đã chết như một [[pháp quan]] được bổ nhiệm.<ref name="Meckler, Gordian I">Meckler, ''Gordian I''</ref> Gordianus có thể liên quan đến thị tộc cổ La Mã [[Sempronia (thị tộc)|Sempronia]].

Sử gia người Pháp [[Christian Settipani]] ghi rõ cha mẹ của ông là Marcus Antonius (sinh khoảng 135), tr. pl., praet. des., và vợ Sempronia Romana (sinh khoảng 140), con gái của [[Titus Flavius Sempronius Aquila]] (sinh khoảng 115), Secretarius ab epistulis Graecis, và vợ Claudia (sinh khoảng 120), con gái của một người cha không rõ danh tính và vợ [[Claudia Tisamenis]] (sinh khoảng 100), em gái của [[Herodes Atticus]].<ref name="ReferenceA"/> Xem chừng người có liên quan đến Herodes Atticus là mẹ hoặc bà ngoại của Gordianus chứ không phải vợ ông.<ref name="Birley, pg. 340">Birley, pg. 340</ref> Cũng theo ''Historia Augusta'' thì vợ ông là một phụ nữ la Mã tên là [[Fabia Orestilla]],<ref name="Historia Augusta, The Three Gordians, 17:4"/> sinh vào khoảng năm 165, mà cuốn ''Historia Augusta'' xác nhận là hậu duệ của hoàng đế la Mã [[Antoninus Pius]] và [[Marcus Aurelius]] từ người cha của mình [[Fulvus Antoninus]].<ref name="Historia Augusta, The Three Gordians, 17:4"/> Các nhà sử học hiện nay đã bác bỏ tên này và thông tin của bà là không chính xác.<ref name="Meckler, Gordian I">Meckler, ''Gordian I''</ref>

Gordianus có với vợ ít nhất hai đứa con: một đứa con trai cùng tên đế hiệu Gordianus II<ref>Historia Augusta, ''The Three Gordians'', 17:1</ref> và một đứa con gái là [[Antonia Gordiana]] (là mẹ của Hoàng đế tương lai [[Gordianus III]]).<ref>Historia Augusta, ''The Three Gordians'', 4:2</ref> Vợ ông chết trước năm 238. [[Christian Settipani]] cho rằng cha mẹ của bà là [[Quan chấp chính|chấp chính quan]] Marcus Annius Severus và vợ Silvana, sinh khoảng năm 140, con gái của [[Lucius Plautius Lamia Silvanus]] và vợ Aurelia Fadilla, con gái của [[Antoninus Pius]] và vợ Annia Galeria Faustina hoặc [[Faustina Trưởng Nữ]].<ref name="ReferenceA"/>      
 
Gordianus leo lên thứ bậc trong chính quyền cho đến khi ông bước vào [[Viện nguyên lão|Viện Nguyên lão La Mã]]. Sự nghiệp chính trị của ông bắt đầu khá muộn trong đời mình<ref name="Meckler, Gordian I">Meckler, ''Gordian I''</ref> và có lẽ thuở ban đầu của ông chỉ có việc nghiên cứu văn học và thuật hùng biện.<ref name="Birley, pg. 340">Birley, pg. 340</ref> Là một quân nhân, Gordianus chỉ huy đạo quân [[Lê dương La Mã|lê dương]] [[Legio IIII Scythica]] khi quân đoàn này đóng quân tại [[Syria]].<ref name="Birley, pg. 340">Birley, pg. 340</ref> ông từng làm thống đốc [[Britannia]] vào năm [[216]] và đôi lúc giữ chức [[Quan chấp chính|chấp chính quan]] dưới thời [[Elagabalus]].<ref name="Meckler, Gordian I">Meckler, ''Gordian I''</ref> Những bảng khắc ở Britannia mang tên Gordianus đã bị xóa một phần cho thấy một số kiểu bất mãn triều đình khi ông giữ chức vụ này.<ref name="Birley, pg. 339">Birley, pg. 339</ref>

Trong khi Gordianus giành được danh tiếng vô tận nhờ những trận đấu và các pha trình diễn tuyệt vời mà ông đem lại như một [[aedile]],<ref>Historia Augusta, ''The Three Gordians'', 3:5</ref> cuộc sống về hưu và sự thận trọng của ông đã không kích thích sự nghi ngờ của [[Caracalla]], cũng nhờ niềm vinh hạnh đó mà ông đã viết một bài thơ sử thi dài gọi là ''Antoninias''.<ref>Historia Augusta, ''The Three Gordians'', 3:3</ref> Gordianus chắc vẫn duy trì sự giàu sang và ảnh hưởng chính trị của mình trong thời kỳ hỗn loạn của triều đại Severus, nó cho thấy cá nhân ông không thích dính dáng vào những mưu đồ chính trị. [[Philostratus]] đã dành tác phẩm của ông ''Lives of the Sophists'' (Đời các Triết gia) để viết về hai cha con nhà Gordianus.<ref>"Grant, The Roman Emporers", pg. 140</ref>

==Nắm quyền==
[[Hình:Sestertius Gordian I-s2385.jpg|trái|nhỏ|Hình của Gordianus I trên một đồng xu, mang danh hiệu AFR, ''Africanus''.]] 
Dưới thời Hoàng đế [[Alexander Severus]], Gordianus (lúc này đã vào độ tuổi sáu mươi), sau một thời gian dài làm chấp chính quan đến năm [[223]], đã cố lôi kéo viên thống đốc kiêm tỉnh trưởng tỉnh [[Proconsularis thuộc châu Phi]]<ref name="Meckler, Gordian I">Meckler, ''Gordian I''</ref><ref>Herodian, 7:5:2</ref> mà ông sẽ đảm đương vào năm [[237]].<ref>Birley, pg. 333</ref> Tuy nhiên, trước khi ông bắt đầu giữ chức [[promagistrate]], [[Maximinus Thrax]] đã cho người ám sát Hoàng đế Alexander Severus ở [[Moguntiacum]] thuộc vùng [[Hạ Germania]] và đoạt lấy ngôi vị.<ref>Potter, pg. 167</ref>

Maximinus không phải là một vị hoàng đế được lòng dân và sự bất mãn của dân chúng được khuấy động bởi nền thống trị tàn bạo của ông lên đã đến đỉnh điểm trong một cuộc nổi dậy ở [[Châu Phi (tỉnh La Mã)|châu Phi]] vào năm 238.<ref name="Canduci, pg. 63">Canduci, pg. 63</ref> Người châm ngòi cho cuộc bạo loạn này chính là viên [[biện lý]] của Maximinus ở châu Phi, người đã tìm cách bòn rút tối đa mức tiền thuế và tiền phạt có thể, bao gồm các khoản tiền giả dùng để chống lại tầng lớp quý tộc địa phương.<ref name="Canduci, pg. 63">Canduci, pg. 63</ref> Tuy nhiên phe ủng hộ lại không tán thành và lập tức nổi loạn giết chết viên biện lý, sau đó họ quay sang Gordianus và yêu cầu ông chấp nhận vinh dự nguy hiểm của ngôi vị hoàng đế.<ref name="Southern, pg. 66">Southern, pg. 66</ref> Gordianus sau một hồi phản đối rằng mình đã quá già để lên ngôi, cuối cùng đành phải nhượng bộ trước tiếng hò hét kêu la của đám đông rồi mặc hoàng bào và lấy tên '''Africanus''' vào ngày 22 tháng 3 năm 238.<ref>Herodian, 7:5:8</ref>

Do tuổi tác đã cao, Gordianus cứ khăng khăng đòi con mình là Marcus Antonius Gordianus ([[Gordianus II]]) phải liên kết với ông.<ref name="Southern, pg. 66">Southern, pg. 66</ref> Một vài ngày sau, Gordianus tiến vào thành phố [[Carthage]] với sự ủng hộ áp đảo của người dân và các nhà lãnh đạo chính trị địa phương.<ref>Herodian, 7:6:2</ref> Trong khi đó tại [[Roma]], viên pháp quan thái thú (''[[praetorian prefect]]'') của Maximinus bị ám sát và cuộc nổi dậy xem chừng thành công.<ref name="Potter, pg. 169">Potter, pg. 169</ref> Gordianus nhân cơ hội đó đã gửi sứ giả tới Roma dưới sự lãnh đạo của [[Valerianus (hoàng đế)|Publius Licinius Valerianus]],<ref>Zosimus, 1:11</ref> nhằm giành được sự ủng hộ của Viện Nguyên lão cho cuộc nổi dậy của mình.<ref name="Potter, pg. 169">Potter, pg. 169</ref> Viện Nguyên lão thấy thế đã quyết định công nhận vị hoàng đế mới vào ngày 2 tháng 4 và nhiều tỉnh thành sẵn sàng đứng về phía Gordianus.<ref name="Potter, pg. 170">Potter, pg. 170</ref>

Tuy nhiên đã có sự chống đối bắt đầu bùng phát từ tỉnh lân cận [[Numidia]].<ref name="Southern, pg. 67">Southern, pg. 67</ref> [[Capelianus]], thống đốc Numidia là người ủng hộ trung thành của Maximinus Thrax cùng những kẻ có mối ác cảm với Gordianus,<ref name="Potter, pg. 170">Potter, pg. 170</ref> đã nối lại liên minh của ông với vị hoàng đế cũ và dẫn quân xâm chiếm tỉnh châu Phi với chỉ duy nhất một quân đoàn lê dương đóng quân trong khu vực là ''[[Legio III Augusta|III Augusta]]'' cùng các đơn vị cựu binh khác.<ref>Herodian, 7:9:3</ref> Gordianus II dẫn đầu một quân đội dân quân gồm các binh sĩ chưa qua huấn luyện nên chẳng mấy chốc đại bại trong [[Trận Carthage (238)|trận Carthage]] còn bản thân mình thì tử trận.<ref name="Potter, pg. 170">Potter, pg. 170</ref> Gordianus hay được tin ấy và cũng vì quá đau lòng trước cái chết của con mình nên đã quyết định tự sát bằng cách treo cổ.<ref name="Canduci, pg. 63">Canduci, pg. 63</ref> Kết thúc triều đại với ba mươi sáu ngày trị vì ngắn ngủi.<ref name="Meckler, Gordian I">Meckler, ''Gordian I''</ref>

==Di sản==
Gordianus xứng đáng với thanh danh cao quý là nhờ vào tính tình hòa nhã của ông. Cả ông và con trai của mình đều là những người đàn ông mà theo như ghi chép thì khá chuộng văn học và đạt được những thành tích lớn, còn cho xuất bản các tác phẩm đồ sộ.<ref name="ReferenceB"/> Thế nhưng theo [[Edward Gibbon]] họ lại quan tâm nhiều hơn vào các hoạt động trí óc, cũng không sở hữu những kỹ năng cần thiết và nguồn lực để được coi là chính khách tài ba hoặc nhà lãnh đạo quyền thế.<ref name="ReferenceB">Gibbon, ''The History of the Decline and Fall of the Roman Empire'', Vol. I, Ch. 7</ref> Sau khi chấp nhận các nguyên nhân xảy ra với Gordianus, Viện Nguyên lão buộc phải tiếp tục cuộc nổi dậy chống lại Maximinus, và bổ nhiệm hai Nguyên lão nghị viên già [[Pupienus]] cùng [[Balbinus]] làm đồng hoàng đế.<ref name="Southern, pg. 67">Southern, pg. 67</ref> Tuy nhiên, vào cuối năm 238, vị hoàng đế được công nhận lại là cháu nội của ông đế hiệu Gordianus III.<ref>Southern, pg. 68</ref> Cải hai cha con Gordianus đều được Viện Nguyên lão [[phong thần]].<ref>Historia Augusta, ''The Three Gordians'', 16:4</ref>

==Chú thích==
{{tham khảo|colwidth=20em}}

==Tham khảo==
===Nguồn chính===
* [[Herodian]], [http://www.livius.org/he-hg/herodian/hre705.html ''Roman History, Book 7''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130403024450/http://www.livius.org/he-hg/herodian/hre705.html |date=2013-04-03 }}
* [[Historia Augusta]], [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Historia_Augusta/Gordiani_tres*.html ''The Three Gordians'']
* [[Aurelius Victor]], [http://www.roman-emperors.org/epitome.htm ''Epitome de Caesaribus'']
* [[Joannes Zonaras]], Compendium of History [http://www.ancientsites.com/aw/Post/1049415 extract: ''Zonaras: Alexander Severus to Diocletian: 222–284''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080521191250/http://www.ancientsites.com/aw/Post/1049415 |date = ngày 21 tháng 5 năm 2008}}
* [[Zosimus]], [http://www.tertullian.org/fathers/zosimus01_book1.htm ''Historia Nova'']

===Nguồn phụ===
*Southern, Pat. ''The Roman Empire from Severus to Constantine'', Routledge, 2001
*Syme, Ronald, ''Emperors and Biography'', Oxford University Press, 1971
*Potter, David Stone, ''The Roman Empire at Bay, AD 180-395'', Routledge, 2004
* {{citation | last = Birley | first = Anthony | title =The Roman Government in Britain| publisher = Oxford University Press | year = 2005 | isbn = 978-0-19-925237-4}}
* {{citation | last = Canduci | first = Alexander | title =Triumph & Tragedy: The Rise and Fall of Rome's Immortal Emperors | publisher = Pier 9 | year = 2010 | isbn = 978-1-74196-598-8}}
* [http://www.roman-emperors.org/gordo1.htm Meckler, Michael L., ''Gordian I (238 A.D.)'', ''De Imperatoribus Romanis''] (2001)
* ''[[:fr:Continuité gentilice et continuité sénatoriale dans les familles sénatoriales romaines à l'époque impériale (Christian Settipani)|Continuité gentilice et continuité sénatoriale dans les familles sénatoriales romaines à l'époque impériale]]'', 2000
*Gibbon. Edward ''[[Decline and Fall of the Roman Empire]]'' (1888)

==Liên kết ngoài==
{{thể loại Commons|Gordianus I}}
*{{1911}}

{{S-start}}
{{S-reg}}
{{S-bef | before=[[Maximinus Thrax]]}}
{{S-ttl | title=[[Danh sách Hoàng đế La Mã|Hoàng đế La Mã]]
        | years=238
        | alongside=[[Gordianus II]] }}
{{S-aft | after=[[Pupienus]] và [[Balbinus]] }}
{{end}}
{{Hoàng đế La Mã}}

{{DEFAULTSORT:Gordian 01}}
[[Thể loại:Sinh năm 159]]
[[Thể loại:Mất năm 238]]
[[Thể loại:Hoàng đế La Mã thế kỷ 3]]
[[Thể loại:Khủng hoảng thế kỷ thứ Ba]]
[[Thể loại:Thống đốc La Mã tại Anh]]
[[Thể loại:Hoàng đế La Mã được tôn kính]]
[[Thể loại:Hoàng đế La Mã tự sát]]
[[Thể loại:Tự tử bằng cách treo cổ ở Tunisia]]
[[Thể loại:Antonii]]