Tiếng Nahuatl

Tiếng Nahuatl
Aztec, Mexicano
Mexihcacopa, Nahuatlahtolli, Macehuallahtolli
Sử dụng tại	México
Khu vực	Bang México, Puebla, Veracruz, Hidalgo, Guerrero, Morelos, Tlaxcala, Oaxaca, Michoacán, Durango, và dân nhập cư ở Hoa Kỳ, El Salvador, Guatemala và Canada
Tổng số người nói	1,7 triệu (thống kê 2015)
Dân tộc	Người Nahua
Phân loại	Ute-Aztec Aztec Tiếng Nahuatl
Ngôn ngữ tiền thân	Tiền-Nahua Tiếng Nahuatl
Phương ngữ	Nahuatl Ngoại biên Tây Nahuatl Ngoại biên Đông Nahuatl Huastec Trung Nahuatl Nahua Pipil
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	México
Quy định bởi	Instituto Nacional de Lenguas Indígenas
Mã ngôn ngữ
ISO 639-2	nah
ISO 639-3	nci Nahuatl cổ điển Đối với các biến thể hiện đại, xem Danh sách ngôn ngữ Nahua.

Nahuatl (Phát âm Nahuatl: [ˈnaːwatɬ] ()) là một ngôn ngữ thuộc nhánh Nahua của hệ ngôn ngữ Ute-Aztec. Các "phương ngữ" và biến thể của tiếng Nahuatl được 1,5 triệu người Nahua sử dụng; phần lớn số người này sống tại miền trung México, một số sống ở El Salvador và được gọi là người Pipil. Tất cả các ngôn ngữ Nahua đều là ngôn ngữ bản địa của Trung Bộ châu Mỹ.

Tiếng Nahuatl đã được dùng ở Trung México ít nhất là từ thế kỷ 7. Nó là ngôn ngữ của người Aztec - những người sống phổ biến ở miền trung México ở giai đoạn Hậu Cổ điển Muộn trong lịch sử Trung Bộ châu Mỹ. Trong những thế kỷ trước khi bị Tây Ban Nha xâm lược, Đế quốc Aztec đã mở rộng phạm vi ảnh hưởng của mình trên một vùng rộng lớn ở miền trung México. Tầm ảnh hưởng của đế quốc đã khiến loại biến thể tiếng Nahuatl mà cư dân Tenochtitlan sử dụng trở thành phương ngữ uy tín (prestige dialect) ở Trung Bộ châu Mỹ. Khi thực dân phương Tây mang đến bảng chữ cái Latinh, tiếng Nahuatl trở thành một ngôn ngữ văn học; thời kỳ thế kỷ 16-17, có nhiều tác phẩm thi ca, biên niên sử, văn bản hành chính,... được viết bằng tiếng Nahuatl. Loại ngôn ngữ viết dựa trên phương ngữ Tenochtitlan này được gọi là tiếng Nahuatl cổ điển, là một trong những ngôn ngữ được nghiên cứu nhiều nhất và được ghi chép lại trong tài liệu một cách tốt nhất ở châu Mỹ.

Ngày nay, các dạng của tiếng Nahuatl vẫn còn được sử dụng trong một số cộng đồng sống rải rác ở vùng nông thôn khắp miền trung México và dọc bờ biển. Giữa các biến thể này có sự khác biệt đáng kể; một số không thể hiểu được lẫn nhau khi giao tiếp. Tiếng Nahuatl Huasteca - với hơn một triệu người nói - là biến thể tiếng Nahuatl được nói nhiều nhất. Tất cả các biến thể Nahuatl đều chịu ảnh hưởng của tiếng Tây Ban Nha ở các mức độ khác nhau. Dù không có biến thể hiện đại nào còn giống với tiếng Nahuatl cổ điển nữa, song nói chung thứ tiếng Nahuatl dùng ở trong và ven thung lũng México là gần giống nhất với Nahuatl cổ điển. Theo Luật tổng quát về quyền ngôn ngữ của người bản địa (tiếng Tây Ban Nha: Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas) do México ban hành năm 2003 thì tiếng Nahuatl cùng với 63 thứ tiếng bản địa khác đều được công nhận là ngôn ngữ quốc gia (lenguas nacionales) ở những vùng sử dụng thứ tiếng đó, đồng thời có quyền bình đẳng với tiếng Tây Ban Nha ở địa phương đó.

Tiếng Nahuatl có hình thái học phức tạp, đặc trưng bởi tính hỗn nhập và chắp dính. Qua hàng thế kỷ cùng tồn tại song song với các ngôn ngữ bản địa khác của Trung Bộ châu Mỹ, tiếng Nahuatl chịu nhiều ảnh hưởng và trở thành một phần của Khu vực ngôn ngữ Trung Bộ châu Mỹ.

Nhiều từ trong tiếng Nahuatl đã được tiếng Tây Ban Nha vay mượn, từ đó tiếp tục được hàng trăm ngôn ngữ khác vay mượn. Nhiều từ mượn có nội dung về những thứ bản địa của miền trung México do người Tây Ban Nha lần đầu tiên nghe thấy chúng qua tiếng Nahuatl, chẳng hạn "aguacate" (trái bơ), "chayote" (cây su su), "jitomate" (cà chua),...

Phân loại các phương ngữ

Bài chi tiết: Các phương ngữ tiếng Nahuatl

Thuật ngữ

Không có sự nhất quán về thuật ngữ dùng để mô tả các biến thể của tiếng Nahuatl nói. Từ Nahuatl thực chất là một từ trong tiếng Nahuatl, có lẽ xuất phát từ nāwatlaʔtōlli [naːwat͡laʔˈtoːlli] (tạm dịch: "ngôn ngữ rõ ràng"). Trước đây có thời người ta gọi tiếng Nahuatl là tiếng Aztec do người Aztec dùng tiếng này; tuy nhiên, bản thân người Aztec không gọi mình là "Aztec" mà là mēxihcah [meːˈʃiʔkaʔ] và gọi ngôn ngữ mà họ nói là mēxihcacopa [meːʃiʔkaˈkopa] hay mēxihcatlahtolli. Ngày nay hiếm khi còn thấy từ "Aztec" trong các biến thể Nahuatl hiện đại, song tên gọi truyền thống do các nhà ngôn ngữ học đặt cho một nhánh của hệ ngôn ngữ Ute-Aztec vẫn là "Aztec", dù rằng một vài nhà ngôn ngữ thích gọi là "Nahua" hơn. Từ năm 1978, thuật ngữ "Aztec tổng quát" được dùng để chỉ nhánh ngôn ngữ Aztec, trừ Pochutec.

Bản thân người nói tiếng Nahuatl lại gọi tiếng này là Mexicano hoặc một cái tên nào đó bắt nguồn từ từ mācēhualli (trong tiếng Nahuatl có nghĩa là "dân thường"), chẳng hạn dân ở vùng Tetelcingo, Morelos gọi tiếng Nahuatl là mösiehuali. Người Pipil ở El Sanvador không gọi ngôn ngữ của họ là "Pipil" như đa số các nhà ngôn ngữ mà gọi là nawat. Các nhà ngôn ngữ thường định danh cho một phương ngữ Nahuatl bằng cách lấy tên của ngôi làng hay khu vực có nói thứ phương ngữ đó để đặt tên.

Phương ngữ học

Hiện tại cách phân loại các phương ngữ Nahuatl dựa trên nghiên cứu của Una Canger (1980, 1988) và Lastra de Suárez (1986). Dưới đây là cách phân loại dựa theo Lastra de Suarez, có kết hợp với cách phân loại hệ ngôn ngữ Ute-Aztec của Lyle Campbell (1997).

• Ute-Aztec 5000 BP^*
  • Aztec 2000 BP (aka Nahua)
    • Pochutec † Bờ biển Oaxaca
    • Aztec tổng quát (bao gồm tiếng Nahuatl)
      • Ngoại vi Tây Các phương ngữ của Durango (Mexicanero), Michoacán, bang Tây México, và các phương ngữ đã tuyệt chủng của Colima và Nayarit
      • Ngoại vi Đông Tiếng Pipil và các phương ngữ của Sierra de Puebla, nam Veracruz và Tabasco (các phương ngữ Isthmus)
      • Huasteca Các phương ngữ của bắc Puebla, Hidalgo, San Luis Potosí và bắc Veracruz
      • Trung Tâm Các phương ngữ của trung Puebla, Tlaxcala, trung Veracruz, Morelos, bang México, trung và nam Guerrero

^*Thời điểm chia tách được ước lượng theo ngữ thời học (BP = số năm so với hiện tại).

Chú thích

Sách

• Campbell, Lyle (1985). The Pipil Language of El Salvador. Mouton Grammar Library, no. 1. Berlin: Mouton de Gruyter. ISBN 978-3-11-010344-1. OCLC 13433705.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết) (tiếng Anh)
• Suárez, Jorge A. (1983). The Mesoamerian Indian Languages. Cambridge Language Surveys. Cambridge and New York: Cambridge University Press. ISBN 0-521-22834-4. OCLC 8034800.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết) (tiếng Anh)
• Canger, Una (1980). Five Studies Inspired by Náhuatl Verbs in -oa. Travaux du Cercle Linguistique de Copenhague, Vol. XIX. Copenhagen: The Linguistic Circle of Copenhagen; C.A. Reitzels Boghandel phân phối. ISBN 87-7421-254-0. OCLC 7276374.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết) (tiếng Anh)
• Canger, Una (2001). Mexicanero de la Sierra Madre Occidental. Archivo de Lenguas Indígenas de México, #24. México D.F.: El Colegio de México. ISBN 968-12-1041-7. OCLC 49212643.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết) (tiếng Tây Ban Nha)
• Canger, Una (2002). “An interactive dictionary and text corpus”. Trong William Frawley, Pamela Munro, Kenneth C. Hill (biên tập) (biên tập). Making dictionaries: Preserving Indigenous Languages of the Americas. Berkeley, CA: University of California Press. tr. 195–218. ISBN 0-520-22995-9. OCLC 47863283.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết) (tiếng Anh)
• Launey, Michel (1992). Introducción a la lengua y a la literatura náhuatl. México D.F.: Đại học Tự trị Quốc gia Mexico, Instituto de Investigaciones Antropológicas. ISBN 968-36-1944-4. OCLC 29376295.Quản lý CS1: nhiều tên: danh sách tác giả (liên kết) (tiếng Tây Ban Nha)

Liên kết ngoài

• Các phương ngữ Náhuatl, Ethnologue
• Họ Nahuatl (Aztec) family
• Sách bằng tiếng Nahuatl, Project Gutenberg
• Một số ghi chú ngắn gọn về tiếng Nahuatl cổ điển
• Từ điển Tây Ban Nha-Nahuatl, AULEX
• Một số đoạn ghi âm bằng tiếng Nahuatl