Ptolemaios I Soter

"Ptolemaios" đổi hướng tới đây. Đối với các định nghĩa khác, xem Ptolemaios (định hướng).

Ptolemaios I Soter
Người sáng lập vương triều Ptolemy
Tượng của Ptolemaios ở Bảo tàng Louvre, Paris
Pharaông của Ai Cập
Tại vị	305 TCN – 7283 TCN
Tiền nhiệm	Alexandros IV, Vua của châu Á
Kế nhiệm	Ptolemaios II Philadelphos
Thông tin chung
Sinh	367 TCN Vương quốc Macedonia
Mất	283 TCN Alexandria, Ai Cập
Thê thiếp	Thāis Artakama Eurydice Berenice I
Hậu duệ	Hậu duệ Ptolemaios II Philadelphos Ptolemaios Keraunos Meleager Arsinoe II Lysandra Ptolemais
Hoàng tộc	Nhà Ptolemaios
Thân phụ	Lagus
Thân mẫu	Arsinoe của Macedonia
Nghề nghiệp	Tướng lĩnh, Sử gia

Ptolemaios I Soter I, còn được biết với tên tiếng Anh là Ptolemy I Soter (tạm dịch là Ptolemy I Vị cứu tinh; 367 TCN – 283/282 TCN) là bạn đời, một trong những tướng lĩnh được tin cậy nhất và là người viết tiểu sử của nhà chinh phạt của Alexandros Đại đế. Ông tham gia trong tất cả các cuộc chiến và là một trong 7 vệ sĩ của Alexandros. Sau khi Alexandros qua đời, ông trở thành một trong những Diodochi (người kế thừa) với tư cách là quan tổng trấn Ai Cập, và cuối cùng là vị vua sáng lập ra vương triều Ptolemaios lâu dài ở nước này.

Tuổi trẻ của Ptolemaios

Ptolemaios chào đời năm 367 TCN, là con của một quý tộc Macedonia tên Lagus và bà Arsinoe, có lẽ là thành viên một nhánh nhỏ của vương triều Macedonia. Ptolemaios, lớn hơn thái tử Alexandros, trở thành bạn hữu và là một trong những cố vấn của Alexandros.

Một giai thoại sau về tuổi trẻ của Alexandros và Ptolemaios cho thấy ông đã giữ chức vụ này: Sau trận Chaeronea (338 TCN) mà vua Philipos II - thân phụ của Alexandros - đánh bại những người Hy Lạp khác, Ptolemaios đã khuyên Alexandros can thiệp vào cuộc hôn nhân chính trị giữa Arridaeus - anh khác mẹ Alexandros - với con gái phó vương xứ Caria là Pixodarus. Kết quả sự can thiệp của Alexandros rất tồi tệ: nhà vua Macedonia truyền lệnh cho Ptolemaios từ nay về sau không được làm cố vấn ở Macedonia. Ptolemy phải sống trong cảnh đày ải và chỉ về cố hương khi Alexandros Đại đế lên ngôi vào mùa thua năm 336 TCN.

Tướng lĩnh của Alexandros Đại đế

Trong chiến dịch Ba Tư

Ptolemaios có thể đã tham gia chiến dịch phạt Ba Tư của Alexandros, từ khi cuộc chiến này khởi đầu năm 334 TCN. Trong cuộc chiến này Alexandros đã bất chợt hỏi ý Ptolemais, nhưng chúng ta không thể xác nhận người này là con của Lagus hay một viên tướng trùng tên khác. Tuy vậy, có thể người con của Lagus đã thật sự tham gia Trận chiến Issus tháng 11 năm 333 TCN và cùng vua Alexandros thăm miếu thờ thần Ammon xứ Ai Cập, ở hoang mạc Libya, vào mùa xuân năm 331 TCN. Nhà sử học Arrian của Nicomedia có đề cập đến sự có mặt của Ptolemaios trong Trận Cổng Ba Tư (Persian Gate), nhưng sách của Arrian căn cứ vào cuốn History of Alexander của Ptolemaios, và một số nguồn khác không nói gì về các hoạt động của ông.

Chúng ta biết rõ hơn về sự có mặt của Ptolemaios ở Persepolis, ngôi thành đã bị Alexandros phá hủy theo lời khuyên của Thais, tình nhân của Ptolemaios. Về chuyện tình giữa Ptolemaios và Thais thì không được biết nhiều, ngoại trừ việc cô sinh cho ông hai đứa con trai, Lagus và Leontiscus, và một con gái là Irene (nghĩa là peace trong tiếng Anh, dịch ra tiếng Việt là “hoà bình”.

Sau sự kiện Philotas, Ptolemaios được phong làm somatophylax, một trong bảy vệ sĩ phục vụ với tư cách là người thay mặt của Alexandros. Ptolemaios làm chỉ huy độc lập ngay sau khi vượt sông Oxus, khi nghe tin Spitamenes muốn lật đổ Bessus, vua cuối cùng nhà Achaemenid của Ba Tư. Từ Termez ngày nay, Ptolemaios tiến tới miền bắc và chấp thuận sự trao trả tù binh ở Nautaca.

Về việc làm của Ptolemaios vào lúc khởi đầu cuộc chiến tranh Sogdian thì không được biết rõ, nhưng vào năm 328 TCN ông đã chỉ huy 5 đạo quân mà bắt nhân dân Sogdian phải sinh sống và làm ăn theo lối cổ xưa. Ptolemaios cũng có mặt trong cuộc bao vây hang đá Sisimithres.

Là một vệ sĩ, Ptolemaios không thể đón trước việc Alexandros giết Clitus, và ít lâu sau, ông cùng với Leonnatus phá được những kẻ chống lại vua. Việc này khiến cho ông được nhà vua trọng dụng, Alexandros hối hận về việc làm trước đó và cho ông làm tướng chỉ huy thứ hai để tỏ lòng nhớ ơn.

Trong chiến dịch Ấn Độ

Năm 326 TCN, ông tham gia trong chiến dịch Ấn Độ của Alexandros Đại đế. Bấy giờ, Ptolemaios nhanh chóng trở nên xuất chúng. Cùng với Craterus và Coenus, ông là một trong những tướng quan trọng nhất trong chiến dịch Swat (326 TCN) và chỉ huy một đạo quân tiến về chiếm Aornus. Trong cuộc chinh phạt chống người Mallians, ông chỉ huy đạo quân ở miền cực bắc, đạo quân này có khả năng bắt tất cả những người tị nạn và giết họ. Trong khi giao chiến ở miền nam sông Ấn, Ptolemaios trúng tên tẩm độc và bị thương, nhưng ông sống sót vì Alexandros có thuốc giải độc - theo Diodorus của Sicily. Một giả thiết cho rằng hai người này là bạn thân của nhau, và được xem là tuyên truyền.

Ptolemaios cũng làm bạn với Calanus, một hiền triết người Ấn đã theo chân Alexandros tiến về phía tây, và lâm bệnh tại Pasargadae. Ptolemaios làm một dàn thiêu sống, và Calanus lên dàn thiêu. Khi Alexandros tổ chức lễ cưới ở Susa, Ptolemaios cưới Artacama, con gái một cận thần Ba Tư là Artabazus. Cùng thời điểm đó, ông nhận lấy vương miện (diadem) và được phong làm edeatros, tức 'người duyệt bản thảo' (taster) của thức ăn hoàng gia, có lẽ là một chức quan của Ba Tư xưa.

Năm sau, chúng ta thấy Ptolemaios là chỉ huy thứ hai của Alexandros trong cuộc chiến chống người Cossaeans, một bộ lạc du cư đến từ Luristan (ngày nay) ở vùng núi Zagros. Đây là cuộc chinh phạt cuối cùng của Alexandros. Vài tháng sau, nhà chinh phạt qua đời ở Babylon (11 tháng 6 năm 323 TCN).

Trên cương vị tổng trấn Ai Cập

Ngày hôm sau, tể tướng Perdikkas mời các tướng lĩnh Macedonia đến để thảo luận về tương lai của đất nước. Perdikkas đề nghị chờ người vợ Iran của Alexandros là Roxane sinh hạ đức bé mà cô đang có thai. Nếu nó là con trai, thì sẽ được phong vương. Đô đốc Nearchus phản đối: Alexandros còn có một đứa con lớn hơn tên Heracles với tiểu thư Barsine. Ptolemaios lại phản đối: cả hai đứa bé ấy đều là người lai. Đề xuất của ông là quyết định quan trọng nhất, và được những tướng khác chấp thuận, như một số cách chọn nhà lãnh đạo Macedonia. Trên thực tế, ông muốn đưa tầng lớp quý tộc lãnh đạo quân sự lên nôi vua Macedonia.

Cuối cùng, sự thỏa hiệp đã đạt được - mặc dù, ngay từ lần đầu tiên, theo đó Perdikkas đã có được quyền lực tối cao. Mọi người tôn Perdikkas làm nhiếp chính của người anh khác mẹ của Alexandros - Arridaeus thiếu tinh thần - trở thành vua Philipos III của Macedonia. Đồng thời, các tướng giỏi của triều đình được chia cho những satrapies (đất tổng trấn) quan trọng - trong đó Ptolemaios nhận được tỉnh Ai Cập giàu có. Bằng cách phong các tướng giỏi làm tổng trấn các tỉnh lớn, Perdikkas dường như đã đạt được các tham vọng của hắn; các tỉnh đều được những người đàn ông mạnh mẽ cai quản, và những người này đều xa cách triều đình Macedonia, nơi hắn nắm mọi quyền lực

Nhưng Perdikkas đã sai. Tương lai thuộc về những người theo chủ nghĩa phân lập, mà ta sẽ thấy sau:

Những người như Ptolemaios ở Ai Cập, Antipatros ở Macedonia, Lysimachos ở Thrace, Antigonos Monophthalmos ở Tiểu Á, và Seleukos ở Babylon (gọi chung là Diodochi, 'người thừa kế') đều chậm nhưng vững chắc trong việc xây dựng những vương triều mới. Những nơi đã bị Alexandros phá hoại, đều được các Diodochi hồi phục. Một biểu hiện của việc này là Ptolemaios kết hôn lần thứ hai, với một cô gái Ai Cập. Điều này khiến ông trở nên được lòng dân địa phương. Người vợ đầu tiên của ông, Artacama bị ly dị và được gửi đi nơi khác.

Đó không phải là cách duy nhất để được lòng dân bản địa Ai Cập. Trong những năm đó, Ptolemaios cũng thành lập sự thờ cúng thần Secrapis, một vị thần Ai Cập đã được “hồi phục” trong một kiểu cách điển hình mà cả người Hy Lạp và Macedonia cũng có thể thờ cùng vị thần này.

Cuộc chiến tranh Diadochi

Bài chi tiết: Diadochi

Trong cuộc chiến tranh kéo dài theo sau đó giữa những người thừa kế (Diadochi) khác nhau, mục tiêu đầu tiên của Ptolemy ;à bảo vệ Ai Cập, và thứ hai là bảo đảm quyền kiểm soát ở những khu vực xa xôi hẻo lánh: Cyrenaica và Síp, cũng như Syria, bao gồm cả tỉnh Judea. Sự chiếm đóng Syria đầu tiên của ông là vào năm 318 TCN, và ông đã thành lập đồng thời là người bảo hộ cho các vị vua nhỏ mọn của Síp. Khi Antigonus Độc nhãn, người chủ của Châu Á vào năm 315TCN, cho các thế lực khác thấy được những tham vọng nguy hiểm của mình, Ptolemy đã gia nhập liên minh chống lại ông, và chiến tranh bùng nổ, ông rút khỏi Syria. Ở Síp, ông đã chiến đấu du kích chống lại Antigonus, và tái chiếm hòn đảo (313TCN). Một cuộc nổi dậy tại Cyrene đã bị dập tắt cùng năm.

Ptolemy coin with Alexander wearing an elephant scalp, symbol of his conquest of India.

Năm 312, Ptolemy và Seleucus, phó vương bỏ trốn của Babylon, cùng nhau xâm lược Syria, và đánh bại Demetrius Poliorcetes ( "kẻ vây hãm các thành phố"), con trai của Antigonus, trong trận Gaza. Một lần nữa ông chiếm Syria, và một lần nữa, chỉ sau vài tháng, khi Demetrius đã giành một chiến thắng trước tướng lĩnh của ông, và Antigonus tiến vào vào Syria buộc ông phải rút lui. Năm 311TCN, hòa bình đã được ký kết giữa những người tham chiến. Ngay sau điều này,vị vua 13 tuổi Alexander IV, bị giết ở Macedonia, để cho phó vương của Ai Cập, tự mình nắm quyền. Hòa bình đã không keó dài lâu, và trong năm 309TCN Ptolemy tự mình chỉ huy một hạm đội mà chiếm lấy những thị trấn ven biển Lycia và Caria từ tay Antigonus, sau đó vượt biển sang Hy Lạp, nơi ông đã chiếm Corinth, Sicyon và Megara (308 TCN). Năm 306 TCN, một đội tàu lớn dưới quyền Demetrius tấn công Síp, Menelaus, anh trai của Ptolemy đã bị đánh bại và bị bắt giữ trong trận đánh quyết định ở Salamis.

Trên cương vị vua Ai Cập

Năm 310 TCN, một biến cố xảy ra: Các vua kế tục Alexandros bị sát hại. Sau sự kiện này, các diodochi lần lượt xưng vương, trong số đó Ptolemaios lên ngôi pharaông của Ai Cập (305 TCN), trở thành vua Ptolemaios I.

Đối ngoại

Cùng năm đó, ông mang quân lên đảo Rhodes và giúp dân ở đây chống lại cuộc xâm lăng của Demetrius, nên được họ tôn làm Soter (Vị cứu tinh). Năm 302 TCN, Antigonus thảm bại trong trận Ipsus và đế quốc Antigonus bị xâm chiếm. Người hưởng nhiều hoa lợi nhất là Seleucus, nhưng dù sao thì Ptolemaios đã kiểm soát hầu hết vùng đất Palestine ở Trung Đông.

Sau trận Ipsus thì Ptolemaios không viễn chinh đến Tiểu Á nữa, và cuối cùng mất hết lãnh thổ của mình ở Hy Lạp. Tuy vậy, năm 295 TCN ông xua quân chiếm lại đảo Síp.

Đối nội

Cuối triều đại mình, ông dành phần lớn thời gian để tổ chức và xây dựng một triều đình tốt. Ông là một nhà bảo trợ của văn học và nghệ thuật, cho thành lập thư viện Alexandria lừng danh, và làm cho Alexandria trở thành một trung tâm học vấn có một không hai trong thế giới Hy Lạp. Bản thân ông cũng viết lịch sử các cuộc chinh phạt của Alexandros Đại đế. Năm 285 TCN, ông lập Ptolemaios II Philadelphos, con của thứ phi Berenice, làm vua. Con trưởng ông là Ptolemaios Keraunos sau đó chạy tới ở triều đình vua Lysimachos. Năm 283 TCN, Ptolemaios I Soter qua đời, hưởng thọ 84 tuổi, Ptolemaios trở thành vị vua duy nhất của vương quốc Ptolemaios.

Liên quan

Bản thân Ptolemaios là người bảo trợ của nhà toán học thiên tài Euclid, nhưng khi thấy tác phẩm Cơ sở thật khó học, ông hỏi Euclid xem có cách nào dễ hơn để một vị đế vương học hình học. Euclid đã trả lời:

“

Thưa bệ hạ, không có một con đường đi đến hình học nón chỉ dành riêng cho vua chúa

” — Euclid

Xem thêm

• Perdiccas
• Vương quốc Ptolemaios
• Ai Cập thuộc Hy Lạp
• Ptolemais
• Ptolemaios II Philadelphos

Tham khảo và liên kết ngoài

• Heritage History: Ptolemy I
• Ptolemy I Soter trong trang web Livius
• Ptolemy I Soter
• Ptolemy I Soter, the First King of Ancient Egypt's Ptolemaic dynasty