Xem mã nguồn của Tiếng Lak

{{Short description|Ngôn ngữ Đông Bắc Kavkaz}}{{About|một ngôn ngữ Đông Bắc Kavkaz|biến thể tiếng Kurd|Phương ngữ Laki|ngôn ngữ Kartvelia|Tiếng Laz}}
{{Cần biên tập|date=tháng 12/2023}}
{{Infobox language
| name = Lak
| nativename = лакку маз (''lakːu maz'')
| states = [[Bắc Kavkaz]]
| region = Nam [[Dagestan]]
| ethnicity = [[Người Lak (Dagestan)|Người Lak]]
| speakers = 152.050
| date = điều tra dân số năm 2010
| ref = e18
| script = [[Chữ Kirin]] (bảng chữ cái Lak)<br />[[Chữ Latinh]] (trước đây)
| familycolor = Caucasian
| fam1 = [[Ngữ hệ Đông Bắc Kavkaz|Đông Bắc Kavkaz]]
| iso3 = lbe
| glotto = lakk1252
| glottorefname = Lak
| nation = {{flag|Nga}}
*{{flag|Dagestan}}
| map = Northeast Caucasian languages.png
| mapcaption = {{legend|#3C3276|Lak}}
| map2 = Lang Status 80-VU.svg
| mapcaption2 = {{center|{{small|Lak được phân loại là một ngôn ngữ sắp nguy cấp bởi [[Sách đỏ các ngôn ngữ bị đe dọa]] của [[UNESCO]]}}}}
}}
'''Tiếng Lak''' (лакку маз, ''lakːu maz'') là một ngôn ngữ riêng thuộc hệ Đông Bắc Kavkaz. Đây là ngôn ngữ được sử dụng bởi khoảng 157.000 [[Người Lak (Dagestan)|người Lak]], một dân tộc sống ở cộng hòa tự trị [[Dagestan]] của [[Nga]] (là một trong sáu ngôn ngữ tiêu chuẩn hoá ở khu vực này).

==Lịch sử==
[[Tập tin:Uslar-Lak grammar cover.jpg|thumb|right|Trang bìa của sách ngữ pháp tiếng Lak được đặt tên là "Лакскiй языкъ" hoặc ''Tiếng Lak'' do P. K. Uslar biên soạn vào năm 1890]]
[[Tập tin:Uslar-Lak alphabet.jpg|thumb|right|"Лакская азбука" hoặc ''Bảng chữ cái Lak''. Nhiều người gọi ngôn ngữ này là "Bak Tak" từ Ngữ pháp tiếng Lak của Peter Uslar.]]
[[Tập tin:Lak language scripture.png|thumb|right|[[Phúc Âm Luca]] và [[Sách Công vụ Tông đồ]] bằng tiếng Lak, 2019]]
Vào năm 1864, nhà dân tộc học và ngôn ngữ học người Nga [[Pyotr Karlovich Uslar|P. K. Uslar]] đã viết: "Ngữ pháp tiếng Kazikumukh hoặc như tôi đã gọi tắt bằng ngôn ngữ mẹ đẻ, ngữ pháp tiếng Lak, Lakku maz, tiếng Lak, đã được sẵn sàng".<ref name="uslar">P. K. Uslar. Этнография Кавказа [Ethnography of the Caucasus]. Языкознание [Linguistics]. 4. Лакский язык [The Lak language]. Tbilisi, 1890.</ref>

Tiếng Lak đã trải qua nhiều thế kỉ thông qua một lượng [[từ mượn]] [[tiếng Ả Rập]], [[tiếng Thổ Nhĩ Kỳ]], [[tiếng Ba Tư]], và [[tiếng Nga]].<ref>Словарь арабских и персидских лексических заимствований в лакском языке [Dictionary of Arabic and Persian lexical borrowings in Lak language]. N. B. Kurbaytayeva, I. I. Efyendiyev. Makhachkala, 2002.</ref> Khi [[Dagestan]] là một đơn vị hành chính thuộc [[Liên Xô]] và sau đó là [[Nga]], phần lớn là mượn từ [[tiếng Nga]] (đặc biệt là từ vựng chính trị và kỹ thuật). Có một đài báo chí và phát thanh bằng ngôn ngữ này.<ref>[http://ilchi.etnosmi.ru Илчи – Lak newspaper] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110818090711/http://ilchi.etnosmi.ru/ |date=2011-08-18 }}</ref>

Theo Hiến pháp Cộng hòa Dagestan năm 1994, tiếng Lak được đặt như một ngôn ngữ nhà nước cùng với tiếng Nga và một số ngôn ngữ khác nói ở Dagestan (khoảng 20 ngôn ngữ địa phương không được viết và không có địa vị chính thức). Tiếng Lak được dùng làm công cụ giảng dạy tại các trường tiểu học và làm môn học tại các trường trung học, dạy nghề và đại học. Có một báo chí bằng ngôn ngữ này, "Ilchi".

Tiếng Lak tiêu chuẩn dựa trên phương ngữ tại thành phố [[Kumukh]] (không nhầm lẫn với dân tộc [[Người Kumyk|Kumyk]]). Ngôn ngữ này có các phương ngữ sau: Kumukh, Vitskhi, Arakul, Balkhar, Shadni, Shalib, Vikhli, Kuli, và Kaya.

Ban đầu từ vựng được cho là gần giống với [[Tiếng Dargwa|tiếng Dargin]] và hai ngôn ngữ này thường được kết hợp trong một nhóm con Lak–Dargin của các ngôn ngữ Dagestan. Tuy nhiên, việc nghiên cứu sâu hơn đã khiến các nhà ngôn ngữ học kết luận sự liên kết này là không đủ.

==Ngữ âm==

===Phụ âm===

{| class="wikitable IPA" style=text-align:center
|+Phụ âm<ref name="TITUS">[http://titus.fkidg1.uni-frankfurt.de/didact/caucasus/nekklaut.htm#XFN5 Consonant Systems of the North-East Caucasian Languages on TITUS DIDACTICA]</ref><ref name="SchulzeLak">[https://web.archive.org/web/20090413144902/http://www.lrz-muenchen.de/~wschulze/lak.pdf The Lak Language – A quick reference, by Wolfgang Schulze (2007)]</ref>
|-
! colspan="2" rowspan="2"|
! rowspan="2"|[[Âm môi|Môi]]
! rowspan="2"|[[Âm răng|Răng]]
! colspan="2"|[[Âm sau lợi|Sau lợi]]
! colspan="2"|[[Âm ngạc mềm|Ngạc mềm]]
! colspan="2"|[[Âm tiểu thiệt|Tiểu thiệt]]
! rowspan="2"|[[Âm yết hầu|Yết hầu]]
! rowspan="2"|[[Âm thanh hầu|Thanh hầu]]
|-
! {{small|thường}}
! {{small|[[môi hóa]]}}
! {{small|thường}}
! {{small|môi hóa}}
! {{small|thường}}
! {{small|môi hóa}}
|-
! colspan="2" | [[Âm mũi|Mũi]]
| {{IPAlink|m}} || {{IPAlink|n}}
| ||
| ||
| ||
|
|
|-
! rowspan="4" | [[Âm tắc|Tắc]]
!<small> [[Thanh (ngữ âm học)|hữu thanh]]</small>
| {{IPAlink|b}} || {{IPAlink|d}}
| ||
| {{IPAlink|ɡ}} || {{IPAlink|ɡʷ}}<sup>1</sup>
| ||
| {{IPAlink|ʡ}}<sup>2</sup>
|
|-
!<small> lơi [[Âm vô thanh|vô thanh]]</small>
| {{IPAlink|p}} || {{IPAlink|t}}
| ||
| {{IPAlink|k}} || {{IPAlink|kʷ}}<sup>1</sup>
| {{IPAlink|q}} || {{IPAlink|qʷ}}<sup>1</sup>
|
| {{IPAlink|ʔ}}<sup>3</sup>
|-
!<small>[[Âm căng và âm lơi|căng]] vô thanh</small>
| {{IPAlink|pː}} || {{IPAlink|tː}}
| ||
| {{IPAlink|kː}} || {{IPAlink|kːʷ}}<sup>1</sup>
| {{IPAlink|qː}} || {{IPAlink|qːʷ}}<sup>1</sup>
|
|
|-
! <small>[[Âm phụt|phụt]]</small>
| {{IPAlink|pʼ}} || {{IPAlink|tʼ}}
| ||
| {{IPAlink|kʼ}} || {{IPAlink|kʷʼ}}<sup>1</sup>
| {{IPAlink|qʼ}} || {{IPAlink|qʷʼ}}<sup>1</sup>
|
|
|-
! rowspan="3" | [[Âm tắc-xát|Tắc-xát]]
!<small> lơi [[Âm vô thanh|vô thanh]] </small>
| || {{IPAlink|t͡s}}
| {{IPAlink|t͡ʃ}} || {{IPAlink|t͡ʃʷ}}<sup>1</sup>
| ||
| ||
|
|
|-
!<small>[[Âm căng và âm lơi|căng]] vô thanh</small>
| || {{IPAlink|t͡sː}}
| {{IPAlink|t͡ʃː}} || {{IPAlink|t͡ʃːʷ}}<sup>1</sup>
| ||
| ||
|
|
|-
!<small>[[Âm phụt|phụt]]</small>
| || {{IPAlink|t͡sʼ}}
| {{IPAlink|t͡ʃʼ}} || {{IPAlink|t͡ʃʷʼ}}<sup>1</sup>
| ||
| ||
|
|
|-
! rowspan="3" | [[Âm xát|Xát]]
!<small> lơi [[Âm vô thanh|vô thanh]]</small>
| || {{IPAlink|s}}
| {{IPAlink|ʃ}} || {{IPAlink|ʃʷ}}<sup>1</sup>
| {{IPAlink|x}} || {{IPAlink|xʷ}}<sup>1</sup>
| {{IPAlink|χ}} || {{IPAlink|χʷ}}<sup>1</sup>
|
| {{IPAlink|h}}
|-
!<small>[[Âm căng và âm lơi|căng]] vô thanh</small>
| || {{IPAlink|sː}}
| {{IPAlink|ʃː}} || {{IPAlink|ʃːʷ}}<sup>1</sup>
| {{IPAlink|xː}} || {{IPAlink|xːʷ}}<sup>1</sup>
| {{IPAlink|χː}} || {{IPAlink|χːʷ}}<sup>1</sup>
|  || 
|-
!<small> [[Thanh (ngữ âm học)|hữu thanh]]</small>
| {{IPAlink|v}} ~<br /> {{IPAlink|w}} ~ {{IPAlink|β}}<sup>1</sup>
| {{IPAlink|z}}
| {{IPAlink|ʒ}} || {{IPAlink|ʒʷ}}<sup>1</sup>
| ||
| {{IPAlink|ʁ}} || {{IPAlink|ʁʷ}}<sup>1</sup>
|
|
|-
! colspan="2" | [[Âm rung|Rung]]
| 
| {{IPAlink|r}}
| ||
| ||
| ||
| {{IPAlink|ʜ}}
|
|-align=center
! colspan="2" | [[Âm tiếp cận|Tiếp cận]]
| 
| {{IPAlink|l}}
| {{IPAlink|j}} ||
| ||
| ||
| ||
|}

# Các phụ âm này do Schulze đưa ra, nhưng không phải Titus. 
# Phụ âm /ʡ/ do Titus đưa ra, nhưng không phải Schulze.
# Âm này phiên âm là [[âm tắc thanh hầu]] (đặt tên là "[[âm thanh quản]] thanh hầu" khá mơ hồ bởi cả hai nguồn).
# Theo Catford (1977) một số phương ngữ có các âm /t͡p, d͡b, t͡pʼ/.<ref>https://www.jstor.org/stable/2949334?read-now=1&seq=8#page_scan_tab_contents</ref>

=== Nguyên âm ===
Năm nguyên âm được trình bày là /a, e, i, o, u/. Ba nguyên âm /i, a, u/ có thể được yết hầu hóa dưới dạng /iˤ, aˤ, uˤ/, và cũng có các tha âm vị phía trước của [e, æ, œ].<ref>{{chú thích sách|last=Anderson|first=Gregory D. S.|title=Lak phonology|publisher=University of Chicago|year=1997|location=Kaye A (ed.), Phonologies of Asia and Africa (including the Caucasus)}}</ref>

==Ngữ pháp==
Tiếng Lak là một trong số ngôn ngữ Đông Kavkaz với [[sự phù ứng]] (''agreement'') động từ theo ngôi. Nhìn chung, ngôn ngữ này chỉ phân biệt giữa người nói và người không tham gia nói. Tức là, hình vị đánh dấu sự phù ứng giữa ngôi thứ nhất và ngôi thứ hai tương tự nhau.<ref>Helmbrecht, J. (1996). "The Syntax of Personal Agreement in East Caucasian Languages". ''Sprachtypol. Univ. Frsch. (STUF)'' 49:127–48. Cited in Bhat, D.N.S. 2004. ''Pronouns''. Oxford: Oxford University Press. p. 26.</ref>

{| class="wikitable" style=text-align:center
|-
!  !! Số ít !! Số nhiều
|-
| 1,2 || ''-ra'' || ''-ru''
|-
| 3 || colspan=2|  ''-r'' / ''-ri'' / ''-∅''
|}

Các đại từ [[hình vị ràng buộc|tự do]] của tiếng Lak chia thành ngôi thứ nhất và ngôi thứ hai<ref name="SchulzeLak" />

{| class="wikitable" style=text-align:center
|-
!  !! colspan = 2 | Số ít !! Số nhiều
|-
! !! [[Cách tuyệt đối|Tuyệt đối]] !! [[Cách gián tiếp|Gián tiếp]] !! 
|-
| 1 || ''na'' || ''tːu-'' || ''žu(-)''
|-
| 2 || ''ina'' || ''wi-'' || ''zu(-)''
|}

==Chữ viết==
Cho đến năm 1928, ngôn ngữ này được viết bằng [[chữ Ả Rập]]. Sau đó viết bằng [[chữ Latinh]] trong mười năm, và kể từ năm 1938 là [[chữ Kirin]].

Ban đầu bảng chữ cái tiếng Lak bằng chữ Kirin gồm có 48 chữ cái, sau đó là 54 chữ cái khi thêm các chữ kép như "тт", "пп", "чч", "хьхь", v.v.:
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Аь аь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гь гь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кь кь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Кӏ кӏ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Пп пп
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Пӏ пӏ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Тӏ тӏ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хъ хъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хь хь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Хӏ хӏ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | [[Цӏ]] цӏ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Чӏ чӏ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|}
[[Tập tin:Lak alphabet 1928.jpg|490px|thumb|left|Các bảng chữ cái tiếng Lak lỗi thời bằng chữ Latinh]]
{{Clear}}

===Bảng so sánh chữ viết===
Biên soạn theo<ref>{{chú thích web|archive-date=2022-04-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20220402173608/https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01005509731?page=177|location=Баку|pages=176—177|title=Новый алфавит для народностей Дагестана|url=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01005509731?page=177|work=Культура и письменность Востока|year=1928|number=II}}</ref>,<ref>{{chú thích web|url=http://www.eki.ee/knab/lat/kbllbe.pdf|title=Lakh romanization|date=2003-04-27|publisher=Institute of the Estonian Language|lang=en|access-date=2016-02-13|archive-date=2015-04-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20150427200122/http://www.eki.ee/knab/lat/kbllbe.pdf|url-status=live}}</ref>
{| class="wikitable"
|-
!Chữ cái <br>Kirin!! Latinh <br>(thập niên 1930)!!Ả Rập!![[Bảng mẫu tự ngữ âm quốc tế|IPA]]<ref>The Lak Language — Лакку маз. A Quick Reference Author: Wolfgang Schulze (IATS, LMU Munich). 2007</ref>
|-
| А а || A a || آ || [a]
|-
| Аь аь || Ә ә || أ ||
|-
| Б б || B b || ب || [b]
|-
| В в || V v || و || [w]~[β]
|-
| Г г || G g || گ || [g]
|-
| [[Гъ]] гъ || Ƣ ƣ || غ || [ʁ]
|-
| [[Гь]] гь || H h || ه || [h]
|-
| Д д || D d || د || [d]
|-
| Е е || e, Je je || اه || [e]
|-
| Ё ё || Jo jo || - ||
|-
| Ж ж || Ƶ ƶ || ژ || [ʒ]
|-
| З з || Z z || ز || [z]
|-
| И и || I i || اى || [i]
|-
| Й й || J j || ي || [j]
|-
| К к || K k || ک || [k]
|-
| [[Къ]] къ || Q q || ڠ || [q:]
|-
| [[Кк]] кк || Kk kk || کک || [k:]
|-
| [[Кь]] кь || Ꝗ ꝗ || ق || [q']
|-
| [[КӀ]] кӀ || Ⱪ ⱪ || ګ || [k']
|-
| Л л || L l || ل || [l]
|-
| М м || M m || م || [m]
|-
| Н н || N n || ن || [n]
|-
| О о || O o || اٶ || [o]
|-
| [[Оь]] оь || Ө ө || اۊ || [oˤ]~[ö]
|-
| П п || P p || پ || [p]
|-
| Пп пп || Pp pp || پپ || [p:]
|-
| [[ПӀ]] пӀ || Ҏ ҏ || ڢ || [p']
|-
| Р р || R r || ر || [r]
|-
| С с || S s || س || [s]
|-
| Сс сс || Ss ss || سس || [s:]
|-
| Т т || T t || ت || [t]
|-
| [[Тт]] тт || Tt tt || تت || [t:]
|-
| ТӀ тӀ || T̨ t̨ || ط || [t']
|-
| У у || U u || او || [u]
|-
| Ф ф || F f<ref name="В">Введена в 1932</ref> || ||
|-
| Х х || X x || خ || [χ]
|-
| [[Хх]] хх || Xx xx || خخ || [χ:]
|-
| [[Хъ]] хъ || Ӿ ӿ || څ || [q]
|-
| [[Хь]] хь || Ҳ ҳ || ݤ || [x]
|-
| [[Хьхь]] хьхь || Ҳҳ ҳҳ || ݤݤ || [x:]
|-
| [[ХӀ]] хӀ || ħ<ref name="И">Исключена в 1932</ref> || ح || [ħ]
|-
| Ц ц || S̵ s̵ || ڝ || [ʦ]
|-
| [[Цц]] цц || S̵s̵ s̵s̵ || ڝڝ || [ʦ:]
|-
| [[ЦӀ]] цӀ || Ⱬ ⱬ || ڗ || [ʦ']
|-
| Ч ч || C c || چ || [ʧ]
|-
| [[Чч]] чч || Cc cc || چچ || [ʧ:]
|-
| [[ЧӀ]] чӀ || Ç ç<ref name="В" /> || ج || [ʧ']
|-
| Ш ш || Ş ş || ش || [ʃ]
|-
| Щ щ || Şc şc || - || [ʃʷ]
|-
| Ъ ъ || ' || - || [ʔ]
|-
| Ы ы || - || - ||
|-
| Ь ь || - || - ||
|-
| Э э || E e || اه ||
|-
| Ю ю || Ju ju, Ө ө || اۊ ||
|-
| Я я || Ja ja, Ә ә || أ ||
|-
| - || ⱨ<ref name="И" /> || ع ||
|-
| - || є<ref name="И" /> || ڃ ||
|}

==Tham khảo==
{{tham khảo}}

==Liên kết ngoài==
{{Interwiki|code=lbe|Lak}}
*[http://wschulze.userweb.mwn.de/Lak.htm Lak Grammar by Wolfgang Schulze]
*[http://transliteration.eki.ee/pdf/Lakh.pdf Transliteration of Lak]
*[http://www.lakia.net/ Lak House – Lak culture and society site]
*[https://web.archive.org/web/20110719062742/http://lingweb.eva.mpg.de/cgi-bin/ids/ids.pl?com=simple_browse&lg_id=56 Lak words]

{{Ngôn ngữ tại Nga}}
{{Ngữ hệ Đông Bắc Kavkaz}}
{{Ngôn ngữ tại Kavkaz}}
{{Authority control}}

[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Nga]]