Xem mã nguồn của Carbon

{{Hộp thông tin carbon}}
'''Carbon''' hay '''Cacbon''' (bắt nguồn từ [[tiếng Pháp]] ''carbone'' (/kaʁbɔn/)),<ref name="Dictionnaire vietnamien - français. Les mots vietnamiens d'origine française. Trang 78">Đặng Thái Minh, "Dictionnaire vietnamien - français. Les mots vietnamiens d'origine française", ''Synergies Pays riverains du Mékong'', n° spécial, năm 2011. ISSN: 2107-6758. Trang 78.</ref> là [[nguyên tố hóa học]] trong [[bảng tuần hoàn]] có ký hiệu là '''C''' và [[số nguyên tử]] bằng 6, [[nguyên tử khối]] bằng 12. Là một nguyên tố [[phi kim]] có hóa trị 4 phổ biến, carbon có nhiều dạng thù hình khác nhau, phổ biến nhất là 4 dạng thù hình gồm [[carbon vô định hình]], [[than chì|graphit]], [[kim cương]] và [[Q-carbon]].

Các sợi carbon là tương tự như carbon thủy tinh. Dưới các xử lý đặc biệt (kéo giãn các sợi hữu cơ và carbon hóa) nó có khả năng sắp xếp các mặt tinh thể carbon theo hướng của sợi. Vuông góc với trục của sợi không có các mặt tinh thể carbon. Kết quả là các sợi có độ bền đặc biệt cao hơn cả thép.

Carbon tồn tại đa số trong mọi [[sự sống]] hữu cơ và nó là nền tảng của [[hóa hữu cơ]]. Phi kim này còn có thuộc tính hóa học đáng chú ý là có khả năng tự liên kết với nó và liên kết với một loạt các nguyên tố khác, tạo ra gần 10 triệu hợp chất đã biết. Khi liên kết với [[oxy]] nó tạo ra [[carbon dioxide]] là rất thiết yếu đối với sự sinh trưởng của [[thực vật]]. Khi liên kết với [[hydro]], nó tạo ra một loạt các hợp chất gọi là các [[hydrocarbon]] là rất quan trọng đối với công nghiệp trong dạng của các [[nhiên liệu hóa thạch]]. Khi liên kết với cả oxy và hydro nó có thể tạo ra rất nhiều nhóm các hợp chất bao gồm các [[acid béo]], là cần thiết cho sự sống, và [[ester]], tạo ra hương vị của nhiều loại hoa quả.
[[Tập tin:Element 6.webm|nhỏ|Nguyên tử carbon]]
[[Đồng vị]] [[carbon-14]] được sử dụng trong xác định tuổi tuyệt đối cho các mẫu vật nguồn gốc [[sinh vật]] theo phương pháp [[định tuổi bằng đồng vị carbon]], được ứng dụng trong [[khảo cổ học]] và nghiên cứu [[địa chất]] [[kỷ Đệ Tứ]].

== Các thuộc tính đặc trưng ==
[[Tập tin:carbon basic phase diagram.png|nhỏ|200px|trái|[[Biểu đồ pha]] cơ bản của carbon, chỉ ra trạng thái của vật chất đối với các mức nhiệt độ và áp suất. Phần gạch chéo là các điều kiện mà carbon có thể ở trạng thái [[đa ổn định]], khi đó hai pha có thể cùng tồn tại]]
Carbon là nguyên tố đáng chú ý vì nhiều lý do. [[Thù hình của carbon|Các dạng khác nhau]] của nó bao gồm một trong những chất mềm nhất ([[than chì|graphit]]) và hai trong những chất cứng nhất ([[graphen]] và [[kim cương]], hay [[fullerene]] -hợp chất rất cứng có thể nói là cứng nhất của carbon và các hợp chất khác) cũng như là [[chất bán dẫn]] tốt nhất, hơn cả [[silic]]. Ngoài ra, nó có ái lực lớn để tạo ra [[liên kết hóa học|liên kết]] với các [[nguyên tử]] nhỏ khác, bao gồm cả các nguyên tử carbon khác, và kích thước nhỏ của nó làm cho nó có khả năng tạo ra liên kết phức tạp. Vì các thuộc tính này, carbon được biết đến như là nguyên tố có thể tạo ra cỡ 10 triệu loại hợp chất khác nhau, chiếm phần lớn trong các [[hợp chất|hợp chất hóa học]].<ref name=lanl>{{Chú thích web|tác giả 1=Chemistry Operations|ngày tháng=ngày 15 tháng 12 năm 2003|url=http://periodic.lanl.gov/elements/6.html|tiêu đề=Carbon|nhà xuất bản=Los Alamos National Laboratory|ngày truy cập=ngày 9 tháng 10 năm 2008|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20080913063402/http://periodic.lanl.gov/elements/6.html|ngày lưu trữ=2008-09-13|url-status=dead}}</ref> Các hợp chất của carbon tạo ra nền tảng cho mọi loại hình sự sống trên [[Trái Đất]] và [[chu trình carbon-nitơ]] dự trữ và tái cung cấp một số năng lượng được sản sinh từ [[Mặt Trời]] và các [[sao|ngôi sao]].

Carbon cũng có điểm thăng hoa cao nhất trong tất cả các nguyên tố. Trong điều kiện [[áp suất khí quyển]] nó không có điểm nóng chảy vì [[điểm ba trạng thái]] của nó ở tại 10,8 ± 0,2 MPa và 4.600 ± 300 K (~4.330&nbsp;°C hay 7.820&nbsp;°F), do đó nhiệt độ thăng hoa của nó trong trường hợp này vào khoảng 3.900 K.<ref name="triple">{{chú thích tạp chí|journal=Nature|volume=276|pages=695–696|year=1978|doi=10.1038/276695a0|title=The controversial carbon solid−liquid−vapour triple point|first=A.|last=Greenville Whittaker|issue=5689|bibcode=1978Natur.276..695W | issn=0028-0836 }}</ref><ref>{{chú thích báo|url=http://lbruno.home.cern.ch/lbruno/documents/Bibliography/LHC_Note_78.pdf|title=On Graphite Transformations at High Temperature and Pressure Induced by Absorption of the LHC Beam|first=J. M.|last=Zazula|year=1997|access-date = ngày 6 tháng 6 năm 2009 |publisher=CERN}}</ref>

=== Các thù hình ===
{{chính|Thù hình của carbon}}
Các thù hình của carbon là khác nhau về cấu trúc mạng nguyên tử mà các nguyên tử tinh khiết có thể tạo ra. Ba dạng được biết nhiều nhất là [[carbon vô định hình]], [[than chì|graphit]] và [[kim cương]]. Một số thù hình kỳ dị khác cũng đã được tạo ra hay phát hiện ra, bao gồm các [[fullerene]], [[ống nano carbon|carbon ống nano]], [[lonsdaleit]] và [[q-carbon]]. Muội đèn bao gồm các bề mặt dạng graphit nhỏ. Các bề mặt này phân bổ ngẫu nhiên, vì thế cấu trúc tổng thể là đẳng hướng. [[Carbon thủy tinh]] là đẳng hướng và có tỷ lệ độ xốp cao. Không giống như graphit thông thường, các lớp graphit không xếp lên nhau giống như các trang sách, mà chúng có sự sắp xếp ngẫu nhiên.

Ở dạng vô định hình, carbon chủ yếu có cấu trúc tinh thể của [[than chì|graphit]] nhưng không liên kết lại trong dạng tinh thể lớn. Trái lại, chúng chủ yếu nằm ở dạng bột và là thành phần chính của [[than (hóa chất)|than]], [[muội]], [[bồ hóng]], [[nhọ nồi (hóa chất)|nhọ nồi]] và [[than hoạt tính]].

Ở áp suất bình thường carbon có dạng của [[than chì|graphit]], trong đó mỗi nguyên tử liên kết với 3 nguyên tử khác trong mặt phẳng tạo ra các vòng [[lục giác]], giống như các vòng trong các [[hydrocarbon thơm]]. Có hai dạng của graphit đã biết, là alpha (lục giác) và beta ([[rhombohedron|rhombohedral]]), cả hai có các thuộc tính vật lý giống nhau, ngoại trừ về cấu trúc tinh thể. Các loại graphit có nguồn gốc tự nhiên có thể chứa tới 30% dạng beta, trong khi graphit tổng hợp chỉ có dạng alpha. Dạng alpha có thể chuyển thành dạng beta thông qua xử lý cơ học và dạng beta chuyển ngược thành dạng alpha khi bị nung nóng trên 1000 °[[Độ Celsius|C]].

Vì sự phi tập trung hóa của các [[đám mây pi]], graphit có tính [[dẫn điện]]. Vật liệu vì thế là mềm và các lớp, thường xuyên bị tách ra bởi các nguyên tử khác, được giữ cùng nhau chỉ bằng các [[lực van der Waals]], vì thế chúng dễ dàng trượt trên nhau.

Ở áp suất cực kỳ cao các nguyên tử carbon tạo thành thù hình gọi là [[kim cương]], trong đó mỗi nguyên tử được liên kết với 4 nguyên tử khác. Kim cương có cấu trúc lập phương như [[silic]] và [[gecmani|germani]] và vì độ bền của các [[liên kết hóa học|liên kết]] carbon-carbon, cùng với chất [[đẳng điện]] [[bor nitride]] (BN) là những chất cứng nhất trong việc chống lại sự mài mòn. Sự chuyển hóa thành [[than chì|graphit]] ở nhiệt độ phòng là rất chậm và khong thể nhận thấy. Dưới các điều kiện khác, carbon kết tinh như là [[Lonsdaleit]], một dạng giống như kim cương nhưng có cấu trúc lục giác.

Các fulleren có cấu trúc giống như graphit, nhưng thay vì có cấu trúc lục giác thuần túy, chúng có thể chứa 5 (hay 7) nguyên tử carbon, nó uốn cong các lớp thành các dạng hình cầu, elip hay hình trụ. Các thuộc tính của các fulleren vẫn chưa được phân tích đầy đủ. Tất cả các tên gọi của các fulleren lấy theo tên gọi của [[Buckminster Fuller]], nhà phát triển của [[kiến trúc mái vòm]], nó bắt chước cấu trúc của các "buckyball".

=== Sự phổ biến ===
Carbon là nguyên tố phổ biến thứ 4 trong vũ trụ về khối lượng sau hydro, heli, và oxy. Carbon có rất nhiều trong [[Mặt Trời]], các [[sao|ngôi sao]], [[sao chổi]] và bầu khí quyển của phần lớn các [[hành tinh]]. Một số [[thiên thạch]] chứa các kim cương vi tinh thể, loại được hình thành khi [[hệ Mặt Trời]] vẫn còn là một [[đĩa tiền hành tinh]]. Các kim cương vi tinh thể này có thể đã được tạo ra bằng áp lực rất mạnh và nhiệt độ cao tại những nơi mà thiên thạch đó va chạm.<ref>{{chú thích sách|author=Mark, Kathleen|year=1987|title=Meteorite Craters|url=https://archive.org/details/meteoritecraters0000mark_o3c4|publisher=University of Arizona Press|isbn=0-8165-0902-6}}</ref>

Có khoảng 10 triệu hợp chất khác nhau của carbon mà [[khoa học]] đã biết và hàng nghìn trong số đó là tối quan trọng cho các quá trình của sự sống và cho các phản ứng trên cơ sở hữu cơ rất quan trọng về kinh tế. Trong tổ hợp với các nguyên tố khác, carbon được tìm thấy trong bầu khí quyển Trái Đất và hòa tan trong mọi thực thể có chứa nước. Với một lượng nhỏ hơn của [[canxi|calci]], [[magiê|magnesi]] và [[sắt]], nó tạo ra thành phần chủ yếu của một lượng rất lớn [[đá (địa chất học)|đá]] [[carbonat]] ([[đá vôi]], [[dolomit]], [[đá hoa|đá cẩm thạch]] v.v.). Khi tổ hợp với [[hydro]], carbon tạo thành [[than (hóa chất)|than]], [[dầu mỏ]] và [[khí thiên nhiên|khí tự nhiên]], còn được gọi là các [[hydrocarbon]].

Graphit được tìm thấy với một số lượng lớn ở các bang [[tiểu bang New York|New York]] và [[Texas]] ([[Hoa Kỳ|Mỹ]]); [[Nga]]; [[México]]; [[Greenland]] và [[Ấn Độ]].

Kim cương tự nhiên có trong khoáng chất [[kimberlit]] tìm thấy trong các "cổ" hay "ống" núi lửa cổ đại. Phần lớn các mỏ kim cương nằm ở [[châu Phi]], chủ yếu là [[Cộng hòa Nam Phi|Nam Phi]], [[Namibia]], [[Botswana]], [[Cộng hòa Congo]] và [[Sierra Leone]]. Cũng có các mỏ ở [[Arkansas]], [[Canada]], vùng [[Bắc cực]] nước Nga, [[Brasil]] và ở miền bắc và tây nước [[Úc]].

=== Đồng vị ===
Carbon có 2 [[đồng vị]] ổn định, có nguồn gốc tự nhiên: [[carbon-12]], hay <sup>12</sup>C, (98,89%) và [[carbon-13]], hay <sup>13</sup>C, (1,11%),<ref name="isotopes">{{Chú thích web|url=http://www.webelements.com/webelements/elements/text/C/isot.html|tiêu đề=Carbon – Naturally occurring isotopes|nhà xuất bản=WebElements Periodic Table|ngày truy cập = ngày 9 tháng 10 năm 2008}}</ref> Năm [[1961]], [[IUPAC|Liên đoàn Quốc tế về Hoá học Thuần túy và Ứng dụng]] ([[IUPAC]]) đã chấp nhận đồng vị [[carbon-12]] làm cơ sở để đo [[nguyên tử lượng|khối lượng nguyên tử]].<ref>{{Chú thích web|url=http://www.bipm.org/en/si/base_units/|tiêu đề=Official SI Unit definitions|ngày truy cập = ngày 21 tháng 12 năm 2007}}</ref>

Một đồng vị không ổn định, cũng có nguồn gốc tự nhiên là [[đồng vị phóng xạ]] [[carbon-14]] hay <sup>14</sup>C. Đồng vị <sup>14</sup>C phát sinh do sự tương tác của ''[[neutron]]'' <sup>1</sup>n trong [[bức xạ vũ trụ]] với [[nitơ]] <sup>14</sup>N trong khí quyển. Nó được [[thực vật]] hấp thụ bằng quá trình [[quang hợp]] như với mọi đồng vị carbon khác, và lan truyền vào mọi [[cơ thể sống]] theo [[chuỗi thức ăn]]. Khi sinh vật chết chúng lắng đọng trong các tầng đất, đặc biệt trong [[than bùn]] và các vật liệu hữu cơ khác.<ref>{{Chú thích web|họ 1=Brown|tên 1=Tom|ngày tháng=ngày 1 tháng 3 năm 2006|url=http://www.llnl.gov/str/March06/Brown.html|tiêu đề=Carbon Goes Full Circle in the Amazon|nhà xuất bản=Lawrence Livermore National Laboratory|ngày truy cập = ngày 25 tháng 11 năm 2007}}</ref> Đồng vị này phân rã bằng cách phát xạ hạt [[phân rã beta|β<sup>−</sup>]] có năng lượng 0,158 MeV. Do [[chu kỳ bán rã]] có 5730 năm, <sup>14</sup>C hầu như không có mặt trong các đá cổ,<ref>{{chú thích sách|author=Bowman, S.|first=S.|last=Bowman|year=1990|title=Interpreting the past: Radiocarbon dating|url=https://archive.org/details/radiocarbondatin0000bowm|publisher=British Museum Press|isbn=0-7141-2047-2}}</ref> Sự phong phú của <sup>14</sup>C trong [[khí quyển]] và trong các [[cơ thể sống]] là một hằng số, nhưng chúng sẽ giảm sau khi sinh vật đó chết đi, và tỷ số đồng vị <sup>14</sup>C<big>/</big><sup>12</sup>C nói lên quãng thời gian chết của chúng. Nguyên tắc này được sử dụng trong phương pháp ''[[định tuổi bằng đồng vị carbon]]'' cho mẫu vật, được [[Willard Libby]] phát minh năm 1949, và nay được sử dụng rộng rãi để xác định tuổi của các mẫu vật chứa carbon với giới hạn lên đến khoảng 60.000 năm<ref>{{chú thích sách |last=Libby|first=W. F.|year=1952|title=Radiocarbon dating|publisher=Chicago University Press and references therein}}</ref><ref>{{Chú thích web|họ 1=Westgren|tên 1=A.|năm=1960|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1960/press.html|tiêu đề=The Nobel Prize in Chemistry 1960|nhà xuất bản=Nobel Foundation|ngày truy cập = ngày 25 tháng 11 năm 2007}}</ref> và được ứng dụng chủ yếu trong [[khảo cổ học]].

Tỷ số đồng vị <sup>13</sup>C/<sup>12</sup>C trong [[trầm tích]] cổ được sử dụng để nghiên cứu [[cổ khí hậu]] (Paleoclimate). Nó dựa trên hiện tượng thực vật thực hiện [[quang hợp]] với <sup>12</sup>C dễ hơn. Do đó những [[sinh vật phù du]] ở biển như ''benthic [[foraminifera]]'' khi phát triển mạnh thì làm lệch tỷ số đồng vị. Nếu các tầng nước [[đại dương]] không bị [[đối lưu]] pha trộn, thì sự lệch tỷ số này xảy ra trong thời gian dài, và dấu hiệu này được lưu giữ trong các tầng [[trầm tích]] biển. (Lynch-Stieglitz et al., 1995)<ref>[https://virtualoptions.agu.org/media/PP14B-03.+Past+Ocean+Dynamics+II,+Presented+By+Jean+Lynch-Stieglitz/0_7h5bzgk2 Lynch-Stieglitz et al. Past Ocean Dynamics]{{Liên kết hỏng|date = ngày 27 tháng 1 năm 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>

Tổng số đồng vị carbon là 15, từ <sup>8</sup>C đến <sup>22</sup>C, trong đó 12 đồng vị là nhân tạo. Đồng vị có tuổi ngắn nhất là <sup>8</sup>C, nó phân rã theo [[bức xạ proton]] và [[phân rã alpha]], có [[chu kỳ bán rã]] là 1,98739x10<sup>−21</sup> [[giây|s]]<ref>{{Chú thích web|url=http://barwinski.net/isotopes/query_select.php|tiêu đề=Use query for carbon-8|ngày truy cập = ngày 21 tháng 12 năm 2007 |nhà xuất bản=barwinski.net}}</ref>. Đồng vị kích thích <sup>19</sup>C thể hiện tính chất của một hạt nhân halo, tức là bán kính của nó có thể lớn hơn đáng kể so với bán kính dự đoán nếu hạt nhân nguyên tử là một khối hình cầu có tỷ trọng không đổi.<ref>{{chú thích tạp chí|url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/286/5437/28?ck=nck|title=Beaming Into the Dark Corners of the Nuclear Kitchen|doi=10.1126/science.286.5437.28|pages=28–31|year=1999|last1=Watson|first1=A.|journal=Science|volume=286|issue=5437}}</ref>

=== Hình thành trong các ngôi sao ===
Carbon đã không được tạo ra trong [[Vụ Nổ Lớn]] vì thiếu các yếu tố cần thiết cho sự va chạm ba của các hạt alpha (hạt nhân [[heli]]) để sản xuất nó. Vũ trụ đầu tiên được mở rộng ra và bị làm nguội quá nhanh để điều này có thể xảy ra. Tuy nhiên, nó được sản xuất trong tâm của các ngôi sao trong [[Biểu đồ H-R|nhánh ngang]], ở đó các ngôi sao chuyển hóa nhân [[heli]] thành carbon bằng các cách thức của [[quy trình ba-alpha]]. Nó cũng đã được tạo ra trong các trạng thái nguyên tử phức tạp.

=== Chu trình carbon ===
{{chính|Chu trình carbon}}
[[Tập tin:Carbon cycle-cute diagram.svg|nhỏ|300px|Sơ đồ chu trình carbon.]]
Trong các điều kiện trên Trái Đất, sự chuyển biến từ một nguyên tố này thành một nguyên tố khác là rất hiếm. Dù vậy, hàm lượng carbon trên Trái Đất là không đổi. Do đó, các quá trình sử dụng carbon phải tiêu thụ nó ở một nơi và thải ra ở một nơi khác. Những cách mà carbon di chuyển trong môi trường tạo thành một chu trình gọi là [[chu trình carbon]]. Một phần của sinh khối này được động vật tiêu thụ, trong khi một lượng carbon được động vật thải ra ở dạng carbon dioxide. Chu trình carbon được xem là phức tạp hơn vòng tuần hoàn ngắn này; ví dụ như carbon dioxide bị hòa tan trong các đại dương; thực vật chất hoặc xác động vật có thể hình thành nên [[dầu mỏ]] hoặc [[than (định hướng)|than]], nếu đốt chúng sẽ thải ra carbon.<ref>{{chú thích tạp chí|journal=Science|year=2000|volume=290|issue=5490|pages=291–296|doi=10.1126/science.290.5490.291|title=The Global Carbon Cycle: A Test of Our Knowledge of Earth as a System|pmid=11030643|last1=Falkowski|first1=P.|last2=Scholes|first2=RJ|last3=Boyle|first3=E|last4=Canadell|first4=J|last5=Canfield|first5=D|last6=Elser|first6=J|last7=Gruber|first7=N|last8=Hibbard|first8=K|last9=Högberg|first9=P|bibcode=2000Sci...290..291F }}</ref><ref>{{chú thích tạp chí|doi=10.1007/BF01104986|title=The global terrestrial carbon cycle|url=https://archive.org/details/sim_water-air-and-soil-pollution_1993-10_70_1-4/page/19|year=1993|last1=Smith|first1=T. M.|last2=Cramer|first2=W. P.|last3=Dixon|first3=R. K.|last4=Leemans|first4=R.|last5=Neilson|first5=R. P.|last6=Solomon|first6=A. M.|journal=Water, Air, & Soil Pollution|volume=70|pages=19–37}}</ref>

== Ứng dụng ==
Carbon là các thành phần thiết yếu cho mọi sự sống đã biết, và không có nó thì sự sống mà chúng ta đã biết không thể tồn tại (Xem [[Sự sống phi carbon]]). Việc sử dụng kinh tế chủ yếu của carbon là trong dạng các hydrocarbon, chủ yếu là các [[nhiên liệu hóa thạch]] như [[than (hóa học)|than]], khí [[methan]] và [[dầu mỏ]] ([[xăng]] [[dầu hỏa|dầu]]). Dầu mỏ được sử dụng trong [[công nghiệp hóa dầu]] để sản xuất ra các sản phẩm như [[xăng]] và [[dầu hỏa]], thông qua các quy trình [[chưng cất]] trong [[lọc dầu]]. Dầu mỏ cũng là nguồn nguyên liệu cho nhiều chất hữu cơ tổng hợp khác, rất nhiều trong số chúng gọi chung là các [[chất dẻo]] (plastic).

=== Các ứng dụng khác ===
* Đồng vị [[Carbon-14]] được phát hiện vào ngày [[27 tháng 2]] năm [[1940]] và được sử dụng trong [[định tuổi bằng đồng vị phóng xạ]].
* Một số các thiết bị phát hiện sử dụng một lượng nhỏ [[đồng vị phóng xạ]] của carbon làm nguồn [[bức xạ ion hóa]] (Phần lớn các thiết bị như thế sử dụng đồng vị của [[Americi]])
* Graphit kết hợp với [[đất sét]] để tạo ra 'chì' sử dụng trong các loại [[bút chì]].
* Kim cương được sử dụng vào mục đích trang sức hay trong các mũi khoan và các ứng dụng khác đòi hỏi độ cứng cao của nó.
* Carbon được thêm vào quặng [[sắt]] để sản xuất [[gang]] và [[thép]].
* Carbon dưới dạng than chì được sử dụng như là các thanh [[điều tiết neutron]] trong các [[lò phản ứng hạt nhân]].
* Graphit carbon trong dạng bột, bánh được sử dụng như là than để [[đun nấu]], bột màu trong [[mỹ thuật]] và các sử dụng khác.
* Than hoạt tính được sử dụng trong y tế trong dạng bột hay viên thuốc để hấp thụ các chất độc từ hệ thống tiêu hóa hay trong các thiết bị thở.

Các thuộc tính hóa học và cấu trúc của các fulleren, trong dạng các [[ống nano carbon]], có ứng dụng đầy hứa hẹn trong các lĩnh vực mới phát sinh của công nghệ nano.

== Lịch sử ==
Ít ai nghĩ sợi carbon (Carbon fiber – CF) được sáng chế vào năm 1879 bởi Thomas Edison và được coi là loại sợi tổng hợp cổ nhất của loài người, lại có giá trị lớn lao đến thế đối với sự phát triển khoa học kỹ thuật hiện đại. Ban đầu, nhà phát minh này đã sử dụng sợi carbon làm dây tóc của bóng đèn. Mặc dù lúc đó sợi carbon không giống như sợi carbon ngày nay, nhưng chúng lại có sức chịu đựng đáng kể với nhiệt độ, điều này khiến cho sợi carbon trở thành ý tưởng không tồi cho các loại sợi dẫn điện.

Edison chế tạo sợi carbon dựa trên chất [[cellulose]] gồm có cotton hoặc tre, hoàn toàn không giống như sợi carbon ngày nay làm từ dầu mỏ. Sự carbon hóa được tiến hành từ việc đốt cháy các sợi tre ở nhiệt độ cao trong môi trường tiêu chuẩn dưới sự kiểm soát chặt chẽ. Thomas Edison đã mất 40 giờ đốt cháy liên tục vật chất trên nhằm loại bỏ oxy, nitơ, hydro và chỉ giữ lại carbon để tạo ra những sợi carbon đầu tiên trên thế giới. Phương pháp chế tạo trên được gọi là "nhiệt phân" và vẫn được dùng trong thời đại ngày nay. Kết quả là những sợi tre được "carbon hóa" có khả năng chịu lửa và nhiệt độ cao – điều kiện cần thiết cho sự cháy sáng của dây tóc bóng đèn.

Về sau, đến tận những năm 1950 khả năng kéo giãn của sợi carbon mới được khám phá. Người đầu tiên được cho là tạo ra sợi carbon ngày nay có tên là Rayon. Ngày nay, sợi carbon hiện đại được sản xuất bởi một vật liệu có tên là [[polyacrylonitrile]] (PAN), đây cũng là nguyên liệu được sử dụng để sản xuất hầu hết khối lượng sợi carbon hiện tại.

== Sản xuất ==
=== Than chì ===
{{chính|Than chì}}
Các mỏ than chì tự nhiên có giá trị thương mại xuất hiện nhiều nơi trên thế giới, nhưng các nguồn quan trọng nhất có giá trị kinh tế tập trung ở [[Trung Quốc]], [[Ấn Độ]], [[Brasil|Brazil]] và [[Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Triều Tiên|Triều Tiên]]. Các mỏ than chì có nguồn gốc [[đá biến chất|biến chất]], được tìm thấy cùng với [[thạch anh]], [[mica]] và [[felspat|feldspar]] trong các đá phiến, [[gơnai|gneiss]] và cát kết và [[đá vôi]] bị biến chất ở dạng thấu kính hoặc mạch, đôi khi có bề dày một mét hoặc lớn hơn. Các mỏ than chì ở [[Borrowdale]], [[Cumberland]], [[Anh]] đầu tiên có kích thước và độ tinh khiết (cho đến thế kỷ XIX) đủ để làm các cây [[bút chì]] bằng cách đơn giản là cưa chúng thành các que và lấp vỏ gỗ vào. Ngày nay, các mỏ than chì nhỏ hơn được khai thác bằng cách nghiền đá gốc và dùng phương pháp tuyển nổi để lấy than chì nhẹ hơn nổi trên mặt.<ref name=USGS>[http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/graphite USGS Minerals Yearbook: Graphite, 2009] and Graphite: Mineral Commodity Summaries 2011</ref>

Có ba loại than chì tự nhiên gồm: vô định hình, than chì lớp, và mạch. Than chì vô định hình có chất lượng thấp và phổ biến nhất. Khác với khoa học, trong công nghiệp "vô định hình" ở đây đê cập đến kích thước tinh thể rất nhỏ thay vì không có một cấu trúc tinh thể rõ ràng. Dạng vô định hình được sử dụng cho các sản phẩm than chì có giá trị thấp và là than chì có giá thấp nhất. Một lượng lớn các mỏ than chì vô định hình được phát hiện ở Trung Quốc, châu Âu, Mexico và Hoa Kỳ.

Than chì Flake ít phổ biến hơn và có chất lượng cao hơn dạng vô định hình; nó có mặt ở dạng các tấm tách biệt được kết tinh trong đá biến chất. Than chì Flake có thể đắt gấp 4 lần dạng vô định hình. Flake chất lượng tốt có thể được xử lý thành than chì có thể giãn nở được dùng cho nhiều mục đích khác nhau như [[chất chống cháy]]. Các mỏ quan trọng nhất của dạng này được tìm thấy ở Áo, Brazil, Canada, Trung Quốc, Đức và Madagascar. Than chì dạng mạch là hiếm nhất, có giá trị nhất, và là loại than chì tự nhiên có chất lượng cao nhất. Nó xuất hiện ở các dạng mạch dọch theo các nơi tiếp xúc với đá xâm nhập, và loại thương mại được khai thác chỉ có tại Sri Lanka.<ref name="USGS" />

Theo [[Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ|USGS]], sản lượng than chì tự nhiên trên thế giới là 1,1 triệu tấn năm 2010, trong đó Trung Quốc là 800.00 tấn, Ấn Độ 130.000 tấn, Brazil 76.000 tấn, Triều Tiên 30.000 tấn và Canada 25.000 tấn. Than chì không có nguồn gốc tự nhiên đã được khai thác ở Hoa Kỳ, nhưng 118.000 tấn than chì tổng hợp có giá trị khoảng 998 triệu USD đã được sản xuất năm 2009.<ref name=USGS/>
{{-}}

=== Kim cương ===
{{chính|Kim cương}}

== Các hợp chất ==
{{chính|Các hợp chất carbon}}

=== Hợp chất vô cơ ===
{{chính|Hợp chất vô cơ}}
Các hợp chất chứa carbon phổ biến liên quan đến các khoáng vật hoặc không chứa hydro hoặc fluor được xem là một nhóm các [[hợp chất vô cơ]] riêng biệt; tuy nhiên định nghĩa này là không cứng nhắc. Oxide nổi tiếng nhất của carbon là [[carbon dioxide]], CO<sub>2</sub>. Nó là thành phần nhỏ của [[Khí quyển Trái Đất]]<ref>{{chú thích tạp chí|year=1982|title=The prebiological paleoatmosphere: stability and composition|journal=Origins of Life and Evolution of Biospheres|volume=12|pages=245–259|doi=10.1007/BF00926894|issue=3|bibcode=1982OrLi...12..245L|last1=Levine|first1=Joel S.|last2=Augustsson|first2=Tommy R.|last3=Natarajan|first3=Murali}}</ref>, được sử dụng và sản sinh ra bởi các thực thể sống, và nó có mặt ở mọi nơi. Trong [[nước]] nó tạo thành một lượng nhỏ [[acid carbonic]], H<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>, nhưng giống như phần lớn các hợp chất với nhiều liên kết của các đơn nguyên tử oxy trên một nguyên tử carbon duy nhất là không bền.<ref>{{chú thích tạp chí|author=Loerting, T.|year=2001|title=On the Surprising Kinetic Stability of Carbonic Acid|journal=Angew. Chem. Int. Ed.|volume=39|pages=891–895|doi=10.1002/(SICI)1521-3773(20000303)39:5<891::AID-ANIE891>3.0.CO;2-E|pmid=10760883|issue=5|display-authors=1|last2=Tautermann|first2=Christofer|last3=Kroemer|first3=Romano T.|last4=Kohl|first4=Ingrid|last5=Hallbrucker|first5=Andreas|last6=Mayer|first6=Erwin|last7=Liedl|first7=Klaus R.}}</ref> Thông qua trung gian này, các [[ion]] [[carbonat]] ổn định hơn được tạo ra. Một số khoáng chất quan trọng là các carbonat, nổi tiếng nhất là [[calcit]]. [[Carbon disulfide]], CS<sub>2</sub>, là tương tự.

Các oxide khác là [[carbon monoxide]], CO và carbon suboxide không phổ biến lắm, C<sub>3</sub>O<sub>2</sub>. Carbon monoxide được tạo ra do sự cháy không hết, và nó là chất khí không màu, không mùi. Các phân tử đều có liên kết ba và là [[phân tử phân cực|phân cực]] thật sự, kết quả là chúng có xu hướng liên kết vĩnh cửu với các phân tử [[hemoglobin]], vì thế khí này là một khí rất độc.<ref>{{chú thích tạp chí|author=Haldane J.|year=1895|title=The action of carbonic oxide on man|journal=Journal of Physiology|volume=18|pages=430–462|pmid=16992272|issue=5–6|pmc=1514663}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí|year=2003|title=The clinical toxicology of carbon monoxide|journal=Toxicology|issue=1|pages=25–38|doi=10.1016/S0300-483X(03)00005-2|last1=Gorman|first1=D.|volume=187|pmid=12679050|last2=Drewry|first2=A.|last3=Huang|first3=Y. L.|last4=Sames|first4=C.}}</ref> [[Cyanide]], CN<sup>-</sup>, có cấu trúc tương tự và có các tính chất rất giống với các ion [[natri chloride|halide]]; nitride [[cyanogen]], (CN)<sub>2</sub>, là tương tự. Ví dụ, nó có thể tạo thành phân tử [[cyanogen]] nitrit (CN)<sub>2</sub>), tương tự như halide 2 nguyên tử. Cá oxide không phổ biến khác như [[carbon suboxide]] ({{chem|C|3|O|2}}),<ref>{{Chú thích web|tiêu đề=Compounds of carbon: carbon suboxide|url=http://www.webelements.com/webelements/compounds/text/C/C3O2-504643.html|ngày truy cập = ngày 3 tháng 12 năm 2007}}</ref> [[dicarbon monoxide]] không bền (C<sub>2</sub>O),<ref>{{chú thích tạp chí|last1=Bayes|first1=K.|title=Photolysis of Carbon Suboxide|journal=[[Journal of the American Chemical Society]]|volume=83|year=1961|pages=3712–3713|doi=10.1021/ja01478a033|issue=17}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí|author=Anderson D. J.|title=Photodissociation of Carbon Suboxide|journal=[[Journal of Chemical Physics]]|volume=94|year=1991|pages=7852–7867|doi=10.1063/1.460121|last2=Rosenfeld|first2=R. N.|issue=12|bibcode=1991JChPh..94.7857A }}</ref> [[carbon trioxide]] (CO<sub>3</sub>),<ref>{{chú thích tạp chí|title=A theoretical study of the structure and properties of carbon trioxide|last1=Sabin|first1=J. R.|journal=[[Chemical Physics Letters]]|volume=11|issue=5|pages=593–597|year=1971|doi=10.1016/0009-2614(71)87010-0|bibcode=1971CPL....11..593S|last2=Kim|first2=H.}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí|title=Carbon Trioxide: Its Production, Infrared Spectrum, and Structure Studied in a Matrix of Solid CO<sub>2</sub>|journal=Journal of Chemical Physics|year=1966|volume=45|issue=12|pages=4469–4481|doi=10.1063/1.1727526|author=Moll N. G., Clutter D. R., Thompson W. E.|bibcode=1966JChPh..45.4469M }}</ref> [[cyclopentanepenton]] (C<sub>5</sub>O<sub>5</sub>)<ref name="fatiadi">{{chú thích tạp chí|title=Cyclic Polyhydroxy Ketones. I. Oxidation Products of Hexahydroxybenzene (Benzenehexol)|first=Alexander J.|last=Fatiadi|journal=Journal of Research of the National Bureau of Standards A: Physics and Chemistry|volume=67A|issue=2|url=http://nvl.nist.gov/pub/nistpubs/jres/067/2/V67.N02.A06.pdf|year=1963
|pages=153–162|doi=10.6028/jres.067A.015|last2=Isbell|first2=Horace S.|last3=Sager|first3=William F.}}</ref> [[cyclohexanehexon]] (C<sub>6</sub>O<sub>6</sub>),<ref name="fatiadi"/> và [[mellitic anhydride]] (C<sub>12</sub>O<sub>9</sub>).

Khi phản ứng với các kim loại như [[wolfram]], carbon tạo thành các [[carbide]] (C<sup>4–</sup>), hoặc [[acetylide]] ({{chem|C|2|2-}}) từ đó tạo ra các hợp kim có nhiệt độ nóng chảy cao. các anion này cũng kết hợp với [[methan]] và [[acetylen]], cả hai đều là các acid rất yếu. Với độ âm điện 2,5,<ref>{{chú thích sách|first=L.|last=Pauling|title=The Nature of the Chemical Bond|url=https://archive.org/details/natureofchemical00paul|edition=3rd|publisher=Cornell University Press|location=Ithaca, NY|year=1960|page=[https://archive.org/details/natureofchemical00paul/page/93 93]|isbn=0-8014-0333-2}}</ref> carbon tạo nên các liên kết cộng hóa trị. Một vài carbide có các ô mạng cộng hóa trị, giống như [[Carborunđum]] (SiC), có cấu trúc tương tự [[kim cương]].

=== Hợp chất với kim loại ===
Với các [[kim loại]] mạnh carbon tạo ra hoặc là các carbide, C<sup>-</sup>, hoặc các acetylide, C<sub>2</sub><sup>2-</sup>; các ion này có liên quan với [[methan]] và [[acetylen]], cả hai đều là các [[acid]] rất yếu. Trên tất cả, với độ điện âm 2,55, carbon có xu hướng tạo ra các liên kết [[cộng hóa trị]]. Một số carbide là các lưới cộng hóa trị, giống như [[carborundum]], SiC, là chất giống với [[kim cương]].

=== Mạch carbon ===
Các hydrocarbon là một mạch của các nguyên tử carbon, được bão hòa bởi các nguyên tử hydro. Các loại [[xăng dầu]] có mạch carbon ngắn. Các [[chất béo]] có mạch carbon dài hơn, và các loại [[sáp]] có mạch carbon cực dài.

== Cảnh báo ==
Carbon tương đối an toàn. Tuy nhiên, việc hít thở vào một lượng khói lớn chứa thuần túy [[bồ hóng]] có thể gây nguy hiểm. Carbon có thể bắt lửa ở nhiệt độ cao và cháy rất mãnh liệt (như trong [[vụ cháy Windscale]]).

Có nhiều hợp chất của carbon là những chất độc chết người như các ([[cyanide]], CN<sup>-</sup>), hay [[carbon monoxide]], CO và một số các chất có nguồn gốc tự nhiên hay tổng hợp khác.

== Điều chế ==
Cách để điều chế carbon là dùng kim loại mạnh là nhôm hoặc magnesi để khử một hợp chất oxide carbon bất kì thành carbon. Ví dụ:
:2Al + 3CO → Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> + 3C
:2Mg + CO<sub>2</sub> → 2MgO + C
Sau đó cho hỗn hợp vào một dung dịch acid (không có tính oxy hóa mạnh) như HCl, H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> loãng để hòa tan Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> hoặc MgO, còn lại carbon không tan, ta lọc carbon ra khỏi dung dịch.

Ngoài ra có thể điều chế carbon theo các phương trình sau nhưng hiệu suất không cao do khí hydro rất dễ bay lên:
:CO + H<sub>2</sub> ↔ C + H<sub>2</sub>O (Nhiệt độ khoảng 1050 độ C)
:CO + 3H<sub>2</sub> → CH<sub>4</sub>↑ + H<sub>2</sub>O (Chất xúc tác: Nickel, 250 độ C)
:CO<sub>2</sub> + 4H<sub>2</sub> → CH<sub>4</sub>↑ + 2H<sub>2</sub>O (Xúc tác, nhiệt độ cao, áp suất cao)
:CH<sub>4</sub> → C + 2H<sub>2</sub>↑ (Nhiệt độ trên 1000 độ C){{fact|date = ngày 17 tháng 7 năm 2014}}

== Xem thêm ==
* [[Hóa hữu cơ]]
* [[Hóa vô cơ của carbon]]
* Các [[thù hình của carbon]]
* [[Kim cương]]
* [[Nguyên tử carbon]]

==Chú thích==
{{tham khảo|30em}}
== Liên kết ngoài ==
{{thể loại Commons|Carbon}}
* {{Britannica|94732|Carbon (chemical element)}}
* {{TĐBKVN|30243}}
{{Hợp chất của carbon với các nguyên tố khác trong bảng tuần hoàn}}
{{hợp chất vô cơ của carbon}}
{{Thù hình của carbon}}
{{bảng tuần hoàn thu gọn}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}
{{1000 bài cơ bản}}

[[Thể loại:Carbon| ]]
[[Thể loại:Phi kim]]
[[Thể loại:Vật liệu]]
[[Thể loại:Khoáng vật carbonat]]
[[Thể loại:Thù hình của carbon]]
[[Thể loại:Hợp chất carbon]]
[[Thể loại:Từ gốc Pháp]]
[[Thể loại:Nguyên tố hóa học]]
[[Thể loại:Khoáng vật tự sinh]]