Chữ Tạng

Chữ Tạng;
Thể loại	Abugida
Thời kỳ	khoảng 650–nay
Hướng viết	Trái sang phải
Các ngôn ngữ	Tạng, Dzongkha, Ladakh, Sikkim, Balti, Tamang, Sherpa, Yolmo, Tshangla, Gurung
Hệ chữ viết liên quan
Nguồn gốc	Chữ Proto-Sinai [a] Chữ Phoenicia [a] Chữ Aram [a] Chữ Brahmi Chữ Gupta Chữ Tạng; ; ; ; ;
Hậu duệ	Chữ Meitei; Chữ Lepcha; Chữ Khema; Chữ ʼPhags-pa; Chữ Marchen; Chữ Tamyig;
Anh em	Chữ Sharada, Chữ Tất Đàm
ISO 15924
ISO 15924	Tibt, 330
Unicode
Dải Unicode	U+0F00–U+0FFF
	[a] Việc hệ chữ viết Brahmi có nguồn gốc Semit hay không chưa được thống nhất.
	Bài viết này chứa các biểu tượng ngữ âm IPA trong Unicode. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để có hướng dẫn thêm về các ký hiệu IPA, hãy xem Trợ giúp:IPA.

Chữ Tạng là một hệ chữ abugida được dùng để viết các ngôn ngữ Tạng như tiếng Tạng, cũng như tiếng Dzongkha, tiếng Sikkim, tiếng Ladakh, và đôi khi tiếng Balti. Dạng chữ Tạng in được gọi là chữ uchen trong khi dạng chữ được sử dụng trong viết tay được gọi là chữ umê.

Chữ Tạng gắn liền với văn hóa người Tạng, và hiện diện tại Tây Tạng, Bhutan, Ấn Độ, Nepal, và Pakistan.^[1] Chữ Tạng có nguồn gốc từ chữ Gupta và là tiền thân của chữ Meitei,^[2] chữ Lepcha^[3] và chữ ʼPhags-pa.^[3]

Lịch sử

Người được cho là đã phát minh ra hệ chữ Tạng là Thonmi Sambhota, vào giữa thế kỷ thứ 7. Thonmi Sambhota, một quan chức của hoàng đế Songtsen Gampo (569–649, lên ngôi năm 618), được giao đi Ấn Độ để học nghệ thuật chữ viết, và khi trở về đã giới thiệu hệ chữ này. Hình dáng của các ký tự chữ Tạng dựa trên chữ Gupta, một hệ chữ gốc Brahmic đương thời.^[4]

Bảng chữ cái cơ bản

Phụ âm

Chữ Tạng được viết theo chiều từ trái sang phải. Mỗi âm tiết trong một từ được ngăn cách bởi một dấu tsek (་) và vì đa phần các từ tiếng Tạng là đơn âm tiết nên dấu tsek này có chức năng tương đương với dấu cách (giống như tiếng Việt). Do đó chữ Tạng không dùng dấu cách để xen giữa các âm tiết.

Bảng chữ cái Tạng có ba mươi chữ cái cơ bản tương đương với ba mươi phụ âm khác nhau.^[3] Tương tự với các hệ chữ thuộc họ Ấn khác, mỗi một chữ cái phụ âm thuộc bảng chữ cái Tạng được gắn kèm với một nguyên âm nội tại (a). Chữ ཨ được sử dụng kèm với các ký hiệu nguyên âm để tạo thành một nguyên âm đứng độc lập.

Hiện nay, tiếng Tạng và một số phương ngữ Tạng có yếu tố thanh điệu, tuy nhiên tiếng Tạng vào thời điểm mới áp dụng bảng chữ cái này là một ngôn ngữ không có yếu tố thanh điệu và vì thế không tồn tại các ký hiệu dùng cho thanh điệu. Dù vậy, vì các thanh điệu được phát triển từ các âm vị đoạn tính nên thông thường người ta có thể dự đoán chính xác được thanh điệu của một từ dựa trên cách viết theo chính tả cổ xưa của từ ấy.

	Nguyên âm không bật hơi kèm thanh cao		Nguyên âm bật hơi kèm thanh trung		Nguyên âm hữu thanh kèm thanh thấp		Nguyên âm mũi kèm thanh thấp
	Chữ cái	IPA	Chữ cái	IPA	Chữ cái	IPA	Chữ cái	IPA
Âm vòm mềm	ཀ	/ka/	ཁ	/kʰa/	ག^[a]	/ɡa/	ང	/ŋa/
Âm vòm	ཅ	/tʃa/	ཆ	/tʃʰa/	ཇ^[a]	/dʒa/	ཉ	/ɲa/
Âm răng	ཏ	/ta/	ཐ	/tʰa/	ད^[a]	/da/	ན	/na/
Âm môi	པ	/pa/	ཕ	/pʰa/	བ^[a]	/ba/	མ	/ma/
Âm răng	ཙ	/tsa/	ཚ	/tsʰa/	ཛ^[a]	/dza/	ཝ	/wa/
thấp	ཞ^[a]	/ʒa/	ཟ^[a]	/za/	འ	/ɦa/^[5] ⟨ʼa⟩	ཡ	/ja/
trung	ར	/ra/	ལ	/la/	ཤ	/ʃa/	ས	/sa/
cao	ཧ	/ha/	ཨ	/a/ ⟨ꞏa⟩

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Các phụ âm này từng có tính hữu thanh. Trong tiếng Tạng hiện đại, các âm này đã bị vô thanh hóa.

Tổ hợp phụ âm

Các chữ cái Tạng có thể được viết dưới dạng đơn, xếp chồng bên trên hoặc nằm bên dưới của một chữ cái gốc để tạo thành một tổ hợp phụ âm.

Một âm tiết tiếng Tạng bao gồm nhiều nhất là bảy bộ phận, trong đó có:

Chữ cái tiếp đầu chữ cái gốc (prefix);
Chữ cái gắn trên (superscript);
Chữ cái gốc (root);
Chữ cái gắn dưới (subscript), có thể có một hoặc hai chữ cái gắn dưới trong một âm tiết;
Ký hiệu nguyên âm (vowel), có thể nằm phía trên hoặc phía dưới;
Chữ cái tiếp vĩ chữ cái gốc (suffix);
Chữ cái tiếp vĩ thứ hai (second suffix).

Nguyên âm

Các nguyên âm trong bảng chữ Tạng bao gồm ཨ /a/, ཨི /i/, ཨུ /u/, ཨེ /e/, and ཨོ /o/. Các ký hiệu nguyên âm sẽ được thêm vào chữ cái phụ âm, ví dụ như ཀི /ki/, ཀུ /ku/, ཀེ /ke/, ཀོ /ko/. Dưới đây là bảng các ký hiệu nguyên âm chữ Tạng. Chữ viết Tạng không thể hiện độ dài hay ngắn của một nguyên âm (ngoại trừ trong một số từ mượn tiếng Phạn).

Ký hiệu	IPA	Ký hiệu	IPA	Ký hiệu	IPA	Ký hiệu	IPA
ི	/i/	ུ	/u/	ེ	/e/	ོ	/o/

Chữ số

Chữ số Tạng	༠	༡	༢	༣	༤	༥	༦	༧	༨	༩
Chữ số Ấn Độ	०	१	२	३	४	५	६	७	८	९
Chữ số Ả Rập	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9
Phân số Tạng	༳	༪	༫	༬	༭	༮	༯	༰	༱	༲
Phân số Ả Rập	-0.5	0.5	1.5	2.5	3.5	4.5	5.5	6.5	7.5	8.5

Dấu câu


Dấu câu	Tên gọi	Công dụng
༄	ཡིག་མགོ་ yik go	ký hiệu ở phần mở đầu một văn bản
༈	སྦྲུལ་ཤད་ drül shé	ký hiệu ở phần mở đầu một tiểu mục
༉	བསྐུར་ཡིག་མགོ་ kur yik go	đánh số trong danh sách (tiếng Dzongkha)
་	ཚེག་ tsek	ký hiệu ngăn cách các hình vị
།	ཚིག་གྲུབ་ tsik drup	tương đương với dấu chấm hết câu
༎	དོན་ཚན་ dön tsen	ký hiệu kết thúc một mục
༴	བསྡུས་རྟགས་ dü tak	ký hiệu lặp lại
༺	གུག་རྟགས་གཡོན་ guk tak yön	ký hiệu ngoặc bên trái
༻	གུག་རྟགས་གཡས་ guk tak yé	ký hiệu ngoặc bên phải
༼	ཨང་ཁང་གཡོན་ ang khang yön	ký hiệu ngoặc bên trái có mái che
༽	ཨང་ཁང་གཡས་ ang khang yé	ký hiệu ngoặc bên phải có mái che

Một số biến thể của chữ Tạng dùng trong ngôn ngữ khác

Biến thể của một số chữ cái phụ âm


Chữ cái	Ngôn ngữ sử dụng	Latinh hóa (IPA)
ཫ	tiếng Balti	qa /q/
ཬ	tiếng Balti	ɽa /ɽ/
ཁ༹	tiếng Balti	xa /χ/
ག༹	tiếng Balti	ɣa /ʁ/
ཕ༹	tiếng Hán	fa /f/
བ༹	tiếng Hán	va /v/
གྷ	tiếng Phạn	gha /ɡʱ/
ཛྷ	tiếng Phạn	jha /ɟʱ, d͡ʒʱ/
ཊ	tiếng Phạn	ṭa /ʈ/
ཋ	tiếng Phạn	ṭha /ʈʰ/
ཌ	tiếng Phạn	ḍa /ɖ/
ཌྷ	tiếng Phạn	ḍha /ɖʱ/
ཎ	tiếng Phạn	ṇa /ɳ/
དྷ	tiếng Phạn	dha /d̪ʱ/
བྷ	tiếng Phạn	bha /bʱ/
ཥ	tiếng Phạn	ṣa /ʂ/
ཀྵ	tiếng Phạn	kṣa /kʂ/

Trong tiếng Balti, các chữ cái ཀ ར (ka, ra) khi lật ngược lại theo trục dọc của nó tạo thành các chữ cái ཫ ཬ (qa, ɽa).
Các phụ âm đầu lưỡi vòm cứng như ṭa, ṭha, ḍa, ṇa, ṣa trong tiếng Phạn được biểu diễn bằng ཊ ཋ ཌ ཎ ཥ, có được khi lật ngược theo trục dọc tương ứng các chữ cái ta, tha, da, na và sha (ཏ ཐ ད ན ཤ).

Biến thể của một số ký hiệu nguyên âm


Ký hiệu nguyên âm	Ngôn ngữ sử dụng	Latinh hóa và IPA
ཱ	tiếng Phạn	ā /aː/
ཱི	tiếng Phạn	ī /iː/
ཱུ	tiếng Phạn	ū /uː/
ཻ	tiếng Phạn	ai /ai/
ཽ	tiếng Phạn	au /au/
ྲྀ	tiếng Phạn	ṛ /r̩/
ཷ	tiếng Phạn	ṝ /r̩ː/
ླྀ	tiếng Phạn	ḷ /l̩/
ཹ	tiếng Phạn	ḹ /l̩ː/
ཾ	tiếng Phạn	aṃ /◌̃/
ྃ	tiếng Phạn	aṃ /◌̃/
ཿ	tiếng Phạn	aḥ /h/

Các ký tự / dấu điều chỉnh


Ký tự / dấu	Tên gọi	Ngôn ngữ sử dụng	Công dụng
྄	བསྐུར་ཡིག་མགོ་ sok mé	tiếng Phạn	triệt tiêu nguyên âm nội tại của một chữ cái
྅	paluta	tiếng Phạn	kéo dài nguyên âm

Phương pháp chuyển tự và Latinh hóa

Chuyển tự và và Latinh hóa là hai cách để phiên âm và đưa chữ Tạng về dạng chữ Latinh. Dù có nhiều phương pháp chuyển tự và Latinh hóa đã được đề xuất, không có phương pháp nào biểu diễn được chính xác cách phát âm của một từ.^{[chú thích 1]} Dưới đây là bảng bao gồm các chữ cái Tạng bên cạnh đề xuất của phương pháp chuyển tự Wylie (W) và phiên âm tương ứng theo các hệ thống bính âm tiếng Tạng (TP), bảng chữ cái ngữ âm tiếng Dzongkha (DP), hệ thống Latinh hóa ALA-RC (A)^[6] và phiên âm giản thể THL.

Chữ cái	W	TP	DP	A	THL	Chữ cái	W	TP	DP	A	THL	Chữ cái	W	TP	DP	A	THL	Chữ cái	W	TP	DP	A	THL
ཀ	ka	g	ka	ka	ka	ཁ	kha	k	kha	kha	kha	ག	ga*	k*	kha*	ga*	ga*	ང	nga	ng	nga	nga	nga
ཅ	ca	j	ca	ca	cha	ཆ	cha	q	cha	cha	cha	ཇ	ja*	q*	cha*	ja*	ja*	ཉ	nya	ny	nya	nya	nya
ཏ	ta	d	ta	ta	ta	ཐ	tha	t	tha	tha	ta	ད	da*	t*	tha*	da*	da*	ན	na	n	na	na	na
པ	pa	b	pa	pa	pa	ཕ	pha	p	pha	pha	pa	བ	ba*	p*	pha*	ba*	ba*	མ	ma	m	ma	ma	ma
ཙ	tsa	z	tsa	tsa	tsa	ཚ	tsha	c	tsha	tsha	tsa	ཛ	dza*	c*	tsha*	dza*	dza*	ཝ	wa	w	wa	wa	wa
ཞ	zha*	x*	sha*	zha*	zha*	ཟ	za*	s*	sa*	za*	za*	འ	'a	-	a	'a	a	ཡ	ya	y	ya	ya	ya
ར	ra	r	ra	ra	ra	ལ	la	l	la	la	la	ཤ	sha	x	sha	sha	sha	ས	sa	s	sa	sa	sa
ཧ	ha	h	ha	ha	ha	ཨ	a	a	a	a	a
* – Chỉ phiên âm như trên đối với các từ mượn

Unicode

Bảng Unicode chữ Tạng Official Unicode Consortium code chart: Tibetan Version 13.0
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F
U+0F0x	ༀ	༁	༂	༃	༄	༅	༆	༇	༈	༉	༊	་	༌ NB	།	༎	༏
U+0F1x	༐	༑	༒	༓	༔	༕	༖	༗	༘	༙	༚	༛	༜	༝	༞	༟
U+0F2x	༠	༡	༢	༣	༤	༥	༦	༧	༨	༩	༪	༫	༬	༭	༮	༯
U+0F3x	༰	༱	༲	༳	༴	༵	༶	༷	༸	༹	༺	༻	༼	༽	༾	༿
U+0F4x	ཀ	ཁ	ག	གྷ	ང	ཅ	ཆ	ཇ		ཉ	ཊ	ཋ	ཌ	ཌྷ	ཎ	ཏ
U+0F5x	ཐ	ད	དྷ	ན	པ	ཕ	བ	བྷ	མ	ཙ	ཚ	ཛ	ཛྷ	ཝ	ཞ	ཟ
U+0F6x	འ	ཡ	ར	ལ	ཤ	ཥ	ས	ཧ	ཨ	ཀྵ	ཪ	ཫ	ཬ
U+0F7x		ཱ	ི	ཱི	ུ	ཱུ	ྲྀ	ཷ	ླྀ	ཹ	ེ	ཻ	ོ	ཽ	ཾ	ཿ
U+0F8x	ྀ	ཱྀ	ྂ	ྃ	྄	྅	྆	྇	ྈ	ྉ	ྊ	ྋ	ྌ	ྍ	ྎ	ྏ
U+0F9x	ྐ	ྑ	ྒ	ྒྷ	ྔ	ྕ	ྖ	ྗ		ྙ	ྚ	ྛ	ྜ	ྜྷ	ྞ	ྟ
U+0FAx	ྠ	ྡ	ྡྷ	ྣ	ྤ	ྥ	ྦ	ྦྷ	ྨ	ྩ	ྪ	ྫ	ྫྷ	ྭ	ྮ	ྯ
U+0FBx	ྰ	ྱ	ྲ	ླ	ྴ	ྵ	ྶ	ྷ	ྸ	ྐྵ	ྺ	ྻ	ྼ		྾	྿
U+0FCx	࿀	࿁	࿂	࿃	࿄	࿅	࿆	࿇	࿈	࿉	࿊	࿋	࿌		࿎	࿏
U+0FDx	࿐	࿑	࿒	࿓	࿔	࿕	࿖	࿗	࿘	࿙	࿚
U+0FEx
U+0FFx
Ghi chú: U+0F77 và U+0F79 không còn sử dụng trong Unicode 5.2 và về sau

Xem thêm

Ghi chú

^ Xem ví dụ: [1] [2]

Chú thích

^ Chamberlain 2008
^ Chelliah, Shobhana Lakshmi (2011). A Grammar of Meithei. De Gruyter. tr. 355. ISBN 9783110801118. Meithei Mayek is part of the Tibetan group of scripts,which originated from the Gupta Brahmi script
^ ^a ^b ^c Daniels, Peter T. and William Bright. The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996.
^ Which specific Indic script inspired the Tibetan alphabet remains controversial. Recent study suggests Tibetan script was based on an adaption from Khotan of the Indian Brahmi and Gupta scripts taught to Thonmi Sambhota in Kashmir (Berzin, Alexander. A Survey of Tibetan History - Reading Notes Taken by Alexander Berzin from Tsepon, W. D. Shakabpa, Tibet: A Political History. New Haven, Yale University Press, 1967: http://studybuddhism.com/web/en/archives/e-books/unpublished_manuscripts/survey_tibetan_history/chapter_1.html).
^ Hill, Nathan W. (2005b). “Once more on the letter འ” (PDF). Linguistics of the Tibeto-Burman Area. 28 (2): 111–141.; Hill, Nathan W. (2009). “Tibetan <ḥ-> as a plain initial and its place in Old Tibetan phonology” (PDF). Linguistics of the Tibeto-Burman Area. 32 (1): 115–140.
^ ALA-LC Romanization of Tibetan script (PDF)

[voiced-5] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Các phụ âm này từng có tính hữu thanh. Trong tiếng Tạng hiện đại, các âm này đã bị vô thanh hóa.

[7] Xem ví dụ: [1] [2]

[1] Chamberlain 2008

[Meithei-2] Chelliah, Shobhana Lakshmi (2011). A Grammar of Meithei. De Gruyter. tr. 355. ISBN 9783110801118. Meithei Mayek is part of the Tibetan group of scripts,which originated from the Gupta Brahmi script

[daniels-3] Daniels, Peter T. and William Bright. The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996.

[4] Which specific Indic script inspired the Tibetan alphabet remains controversial. Recent study suggests Tibetan script was based on an adaption from Khotan of the Indian Brahmi and Gupta scripts taught to Thonmi Sambhota in Kashmir (Berzin, Alexander. A Survey of Tibetan History - Reading Notes Taken by Alexander Berzin from Tsepon, W. D. Shakabpa, Tibet: A Political History. New Haven, Yale University Press, 1967: http://studybuddhism.com/web/en/archives/e-books/unpublished_manuscripts/survey_tibetan_history/chapter_1.html).

[6] Hill, Nathan W. (2005b). “Once more on the letter འ” (PDF). Linguistics of the Tibeto-Burman Area. 28 (2): 111–141.; Hill, Nathan W. (2009). “Tibetan <ḥ-> as a plain initial and its place in Old Tibetan phonology” (PDF). Linguistics of the Tibeto-Burman Area. 32 (1): 115–140.

[8] ALA-LC Romanization of Tibetan script (PDF)

[1]

[2]

[3]

[4]

[a]

[5]

[chú thích 1]

[6]