Xem mã nguồn của Đế quốc Parthia

{{Infobox Former Country
|native_name = 𐭀𐭓𐭔𐭊 • Aršak
|conventional_long_name = Đế quốc Parthia
|common_name = Đế chế Parthia
|
|continent = Á-Âu
|region = Tây Á
|era = [[Cổ đại Hy-La|Cổ đại cổ điển]]
|government_type = [[Quân chủ]] [[phong kiến]]<ref name="sheldon_2010_231">{{harvnb|Sheldon|2010|p=231}}</ref>
|
|year_start = 247 TCN
|year_end = 224 CN
|
|p1 = Đế quốc Seleukos
|flag_p1 = Vergina Sun - Golden Larnax.png
|border_p1 = no
|s1 = Đế quốc Sassanid
|flag_s1 = Derafsh Kaviani.png
|s2 = Đế quốc Quý Sương
|flag_s2 = KanihkaIOishoShiva.jpg
|image_map = Map Parthian Empire-fr.png
|image_map_caption = Cương thổ đế quốc Parthia vào thời điểm rộng lớn nhất.
|image_flag =
|capital = [[Ctesiphon]],<ref name=IP>{{chú thích sách|last=Fattah|first=Hala Mundhir|title=A Brief History Of Iraq|url=https://archive.org/details/briefhistoryofir0000fatt|year=2009|publisher=[[Infobase Publishing]]|isbn=978-0-8160-5767-2|page=[https://archive.org/details/briefhistoryofir0000fatt/page/46 46]|quote=Một đặc điểm của người Parthia mà chính các vị vua duy trì là sự thôi thúc du mục của họ. Các vị vua xây dựng hoặc chiếm nhiều thành phố làm kinh đô, quan trọng nhất là [[Ctesiphon]] trên [[Tigris|sông Tigris]], được xây dựng trên nền thị trấn Opis cổ}}</ref> [[Ecbatana]], [[Hecatompylos]], [[Susa]], [[Nisa, Turkmenistan|Mithradatkirt]], [[Asaak]], [[Rhages]]
|common_languages = [[Tiếng Hy Lạp cổ đại|Hy Lạp]] (chính thức),<ref name="Green 1992 45"/> [[Tiếng Parthia|Parthia]] (chính thức),<ref>{{chú thích web|last1=Skjaervo|first1=Prods Oktor|title=IRAN vi. IRANIAN LANGUAGES AND SCRIPTS (2) Doc – Encyclopaedia Iranica|url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-vi2-documentation|website=www.iranicaonline.org|publisher=Encyclopedia Iranica|access-date =ngày 8 tháng 2 năm 2017|language=en|quote=Tiếng Parthia. Đây là ngôn ngữ địa phương của khu vực phía đông [[biển Caspi]] và ngôn ngữ chính thức của nhà nước Parthia (xem ARSACIDS) và được biết đến từ các bản khắc trên đá và kim loại, bao gồm tiền xu và con dấu và từ các kho lưu trữ lớn các nhãn hiệu bằng sành của các bình rượu vang được tìm thấy ở kinh đô Nisa, cũng như từ các văn bản của Minh giáo.}}</ref> [[Tiếng Ba Tư|Ba Tư]], [[Tiếng Aram|Aram]] (lingua franca),<ref name="Green 1992 45">{{harvnb|Green|1992|p=45}}</ref><ref>{{chú thích sách|last=Chyet|first=Michael L.|authorlink=Michael L. Chyet|editor1-last=Afsaruddin|editor1-first=Asma|editor2-last=Krotkoff|editor2-first=Georg|editor3-last=Zahniser|editor3-first=A. H. Mathias|editor1-link=Asma Afsaruddin|title=Humanism, Culture, and Language in the Near East: Studies in Honor of Georg Krotkoff|url=https://archive.org/details/humanismculturel0000unse|year=1997|publisher=[[Eisenbrauns]]|isbn=978-1-57506-020-0|page=[https://archive.org/details/humanismculturel0000unse/page/284 284]|quote=Thời Trung đại Ba Tư (Đế quốc Parthia và [[Đế quốc Sassanid]]), [[tiếng Aramaic]] là thứ được dùng để viết hàng ngày, là cung cấp chữ viết cho tiếng Ba Tư trung đại, [[tiếng Parthia]], [[Tiếng Sogdia|Sogdia]], and [[Tiếng Chorasmia|Chorasmia]].}}</ref> [[Tiếng Akkad|Akkad]]<ref name=IP/>
|title_leader = [[Danh sách vua Ba Tư|Shahanshah]]
|leader1 = [[Arsaces I của Parthia|Arsaces I]] <small>(đầu)</small>
|year_leader1 = 247–211 TCN
|leader2 = [[Artabanus V của Parthia|Artabanus V]] <small>(cuối)</small>
|year_leader2 = 208–224 CN
|stat_year1=0<ref name="Turchin223">{{chú thích tạp chí|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|date=December 2006|title=East-West Orientation of Historical Empires|url=http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|journal=Journal of world-systems research|volume=12|issue=2|page=223|issn=1076-156X|last1=Turchin|first1=Peter|access-date =ngày 16 tháng 9 năm 2016}}</ref><ref name="Taagepera121">{{chú thích tạp chí|date=1979|title=Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.|url=http://www.jstor.org/stable/1170959|journal=Social Science History|volume=3|issue=3/4|page=121|doi=10.2307/1170959|last1=Taagepera|first1=Rein|access-date =ngày 16 tháng 9 năm 2016}}</ref>
|stat_area1=2800000
|
|legislature = Megisthanes
|
|religion = [[Hỏa giáo]]<br>[[Tôn giáo Babylon]]<ref>{{chú thích sách|last=Brosius|first=Maria|title=The Persians|url=https://archive.org/details/persiansintroduc00bros|year=2006|publisher=[[Routledge]]|isbn=978-0-203-06815-1|page=[https://archive.org/details/persiansintroduc00bros/page/125 125]|quote=Người Parthia và thần dân của đế quốc Parthia đều theo đa thần giáo. Mỗi dân tộc, mỗi thành phố và mỗi quốc gia đều có thể tuân theo các vị thần, các giáo phái và các nghi thức tôn giáo riêng của họ. Tại, [[Babylon]] thần hộ pháp của thành phố, [[Marduk]], tiếp tục là vị thần chính bên cạnh nữ thần [[Ishtar]] và [[Nanaya|Nanai]], trong khi thần chính của [[Hatra]] là thần mặt trời [[Shamash]], được tôn kính cùng với đa dạng các vị thần khác.}}</ref>
|currency = [[Drachma|Đồng đracma]]
|_noautocat = True
}}
{{Lịch sử Iran}}
'''Đế chế Parthia''' hay còn được gọi là '''Đế chế Arsaces''' (247 TCN – 224 CN)<ref>From [[Ancient Greek]] {{lang|grc|Ἀρσάκης}} ''Arsakēs'', from [[Parthian language|Parthian]] {{lang|xpr|𐭀𐭓𐭔𐭊}} ''Aršak''.</ref> ([[tiếng Việt]] trong một số tài liệu Phật giáo còn dịch Parthia là '''An Tức'''<ref>[http://www.phaptangpgvn.net/WEBNCPGTV/NCPGTV_8.htm "Phật giáo nước An Tức và nước Khương Cư"]{{Liên kết hỏng|date = ngày 17 tháng 4 năm 2021 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>) là một quốc gia của [[người Iran]] ở [[Trung Đông]], có nền chính trị và quân sự phát triển mạnh, và là đối thủ đáng gờm của [[Đế quốc La Mã]] trên miền đất này.<ref>{{harvnb|Waters|1974|p=424}}.</ref> Đế quốc này do vua [[Arsaces I của Parthia|Arsaces I]] sáng lập, gắn liền với [[nhà Arsaces]] <ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=84}}</ref> có nguồn gốc từ [[Parthia]] (đại khái ở tây bộ [[Khurasan]], thuộc miền đông bắc [[Iran]])<ref>"roughly western [[Greater Khorasan|Khurasan]]" {{harvnb|Bickerman|1983|p=6}}.</ref>. Sau đó là một satrap (tỉnh) trong cuộc nổi loạn chống lại [[đế chế Seleukos]]. [[Mithridates I của Parthia]] (cai trị: 171-138 TCN) đã mở rộng đế chế bằng cách chiếm lấy [[Media]] (thuộc phía Tây Bắc Iran) và [[Lưỡng Hà]] từ vương quốc Seleukos. Vào thời kì đỉnh cao, Đế quốc Parthia trải dài từ phía bắc của [[sông Euphrates]], nay là phía đông [[Thổ Nhĩ Kỳ]], tới phía đông [[Iran]]. Đế quốc này nằm án ngữ trên [[con đường tơ lụa]] nối liền [[Đế chế La Mã]] ở lưu vực [[Địa Trung Hải]] với [[Nhà Hán]] ở Trung Quốc, và vì thế nó nhanh chóng trở thành một trung tâm thương mại và mậu dịch.

Là triều đại lấn chiếm đất và kế tục [[nhà Seleukos]] cùng với một số [[diadochi]] (sứ quân của Macedonia - Hy Lạp) khác, các vị vua Parthia, khác với các diadochi, đã trở thành triều đại bản xứ của dân Iran, mặc dù họ yêu thích [[nền văn minh Hy Lạp]] đến mức tự nhận là ''philhellenes'' (bạn của những người Hy Lạp) trên những đồng tiền mà họ ban hành. Các vị vua chấp nhận nghệ thuật, kiến trúc, niềm tin tôn giáo, và huy hiệu hoàng gia của đế chế có văn hóa không đồng nhất của họ, bao gồm các nền văn hóa của [[Văn hóa Ba Tư|Ba Tư]], [[Thời kỳ Hy Lạp hóa|Hy Lạp]] và văn hóa khu vực. Khoảng nửa đầu của sự tồn tại của đế chế, triều đình nhà Arsaces đã thông qua các yếu tố văn hóa Hy Lạp, mặc dù cuối cùng đã có sự hồi sinh dần dần của truyền thống Iran. Các nhà vua triều đại Arsaces đã sử dụng danh hiệu là "Vua của các vua", như một tuyên bố là người thừa kế thực sự Đế chế Achaemenes (triều đại đầu tiên của [[người Ba Tư]] (nay thuộc Iran) được biết đến trong lịch sử), họ chấp nhận nhiều vị vua địa phương như các chư hầu lệ thuộc, hay là các phó vương, và sẽ phải do chính quyền Trung ương chỉ định, mặc dù phần lớn đều tự trị, Triều đình đã chỉ định một số lượng nhỏ các phó vương, chủ yếu là bên ngoài Iran, nhưng các satrap này nhỏ hơn và ít mạnh mẽ hơn so với những người cai trị địa phương dưới thời Achaemenes. Với việc mở rộng quyền lực của nhà Arsaces, chính quyền trung ương đã chuyển từ [[Nisa, Turkmenistan|Nisa]], [[Turkmenistan]] tới [[Ctesiphon]] dọc theo sông [[Tigris]] (phía nam Baghdad, Iraq), mặc dù một số nơi khác cũng từng là kinh đô.

Những kẻ thù đầu tiên của đế quốc Parthia là [[vương quốc Seleukos]] ở phía tây và [[người Scythia]] ở phía đông. Tuy nhiên, vì Parthia mở rộng về phía tây, họ bước vào cuộc xung đột với [[Vương quốc Armenia]], và cuối cùng [[Cộng hòa La Mã]]. La Mã và Parthia đã cạnh tranh với nhau nhằm biến các vị vua của Armenia trở thành chư hầu của họ. Người Parthia đã đánh bại [[Marcus Licinius Crassus]] trong [[trận Carrhae]] vào năm 53 trước Công nguyên, và trong năm 40-39 trước Công nguyên, lực lượng Parthia đã chiếm được toàn bộ vùng Cận Đông - ngoại trừ Týros - từ tay của người La Mã. Sau đó, [[Marcus Aurelius]] đã tiến hành một cuộc phản công chống lại Parthia, tuy nhiên những thành công của ông ta thường có được chỉ khi ông ta vắng mặt, dưới sự lãnh đạo của tạm quyền của Ventidius. Ngoài ra, một số hoàng đế La Mã cũng đã tiến hành xâm chiếm [[Lưỡng Hà]] trong các cuộc [[chiến tranh La Mã-Parthia]] diễn ra sau đó. Người La Mã chiếm được thành phố Seleucia và Ctesiphon nhiều lần trong những cuộc xung đột. Tuy vậy, những cuộc nội chiến giữa những thế lực tranh giành ngai vàng của Parthia lại tỏ ra nguy hiểm hơn so với mối đe dọa đến từ các thế lực ngoại xâm, và quyền lực của Parthia biến mất khi [[Ardashir I]], vua chư hầu của Estakhr ở Fars, nổi dậy chống lại triều đại Arsaces và giết chết vị vua cuối cùng của họ, [[Artabanus IV của Parthia|Artabanus IV]], trong năm 224 CN. Ardashir đã thành lập [[Đế chế Sassanid]], cai trị Iran và phần lớn vùng Cận Đông cho đến khi những cuộc chinh phục Hồi giáo xảy ra vào thế kỷ thứ VII, mặc dù vậy triều đại Arsaces vẫn tồn tại thông qua [[triều đại Arsaces của Armenia]], [[triều đại Arsaces của Iberia]], và [[triều đại Arsaces của Albania Kavkaz]]; Tất cả đều là các dòng thứ của nhà Arsaces ở Parthia.

Các văn tự bản địa của người Parthia, được viết bằng [[tiếng Parthia]], [[tiếng Hy Lạp]] và các ngôn ngữ khác, lại rất hiếm khi so sánh với các văn tự của [[nhà Achaemenid]] và [[Nhà Sassanid|Sassanid]]. Ngoài những tấm bảng viết bằng chữ hình nêm còn sót lại rải rác, những mảnh vỡ [[Ostracon]], các bản khắc đá, tiền xu drachma, và một vài ghi chép trên giấy da, phần lớn lịch sử Parthia chỉ được biết đến thông qua các nguồn đến từ bên ngoài. Chủ yếu đến từ các tác phẩm lịch sử của người Hy Lạp và La Mã, ngoài ra còn trong cả những tác phẩm của người Trung Quốc, thông qua mong muốn thúc đẩy một liên minh chống lại [[người Hung Nô]] của Triều đại [[Nhà Hán]]<ref>{{harvnb|Ball|2016|p=155}}</ref>.

==Lịch sử==
===Nguồn gốc và sự hình thành===
[[Tập tin:Pdc 24586.jpg|nhỏ|Đồng [[drachma]] bạc của [[Arsaces I của Parthia]] (cai trị 247–211 trước Công nguyên) với một dòng chữ [[bảng chữ cái Hy Lạp|Hy Lạp]] với tên của ông (ΑΡΣΑΚΟΥ)|alt=Two sides of a silver coin. The one on the left bears the imprint of a man's head, while the one on the right a sitting individual.]]
{{see|Alexander Đại đế|Diadochi|Thời kỳ Hy Lạp hóa}}

Trước khi [[Arsaces I của Parthia]] sáng lập ra nhà Arsaces, ông là thủ lĩnh của [[người Parni]], một bộ lạc người Iran ở Trung Á cổ đại và là một trong một số những bộ tộc du mục trong liên minh [[Dahae]].<ref>{{harvnb|Katouzian|2009|p=41}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=7}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=24–27}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=83–84}}</ref> Người Parni rất có thể đã nói một ngôn ngữ ở miền Đông Iran, trái ngược với các ngôn ngữ tây bắc Iran cùng thời ở Parthia.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=24}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=84}}</ref> Vùng đất ban đầu nằm dưới sự cai trị của [[triều đại Achaemenes]], sau đó là [[đế chế Seleukos]].<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=24–27}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=83–84}}</ref> Sau khi chinh phục vùng đất này, người Parni chấp nhận [[tiếng Parthia]] là ngôn ngữ chính thức trong triều đình, nói nó cùng với ngôn ngữ ở miền Trung Ba Tư, [[tiếng Aramaic]], [[Hy Lạp]], [[Babylon]], [[Sogdia]] và các ngôn ngữ khác trong vùng lãnh thổ đa ngôn ngữ, mà họ sẽ chinh phục.<ref>{{harvnb|Curtis|2007|pp=7–8}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=83–84}}</ref>

Lý do tại sao triều đình Arsaces đã chọn năm 247 trước Công nguyên là năm đầu tiên của thời đại Arsaces là không chắc chắn. A.D.H. Bivar kết luận rằng đây là năm vương quốc Seleukos đánh mất quyền kiểm soát Parthia của về tay [[Andragoras]], vị phó vương được bổ nhiệm đã nổi dậy chống lại họ. Do đó, Arsaces I đã "tính thời gian thuộc triều đại của mình" từ thời điểm này khi sự kiểm soát của Seleukos với Parthia đã chấm dứt.<ref name="bivar_1983_28-29">{{harvnb|Bivar|1983|pp=28–29}}</ref> Tuy nhiên, Vesta Sarkhosh Curtis khẳng định rằng điều này chỉ đơn giản là năm Arsaces được tôn lên làm tộc trưởng của bộ tộc Parni.<ref name="curtis_2007_7">{{harvnb|Curtis|2007|p=7}}</ref> Homa Katouzian<ref name="katouzian 2009 41">{{harvnb|Katouzian|2009|p=41}}</ref> và Gene Ralph Garthwaite<ref name="garthwaite_2005_67">{{harvnb|Garthwaite|2005|p=67}}</ref> lại cho rằng đó là năm Arsaces chinh phục Parthia và đánh đuổi các quan lại của nhà Seleukos, nhưng Curtis,<ref name="curtis_2007_7"/> và Maria Brosius<ref name="brosius_2006_85">{{harvnb|Brosius|2006|p=85}}</ref> lại cho rằng Andragoras đã không bị lật đổ bởi triều đại Arsaces cho đến năm 238 trước Công nguyên.

Hiện nay vẫn chưa rõ ràng rằng ai là người đã trực tiếp kế vị [[Arsaces I]] sau đó,<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=29–31}}</ref> Bivar và Katouzian<ref name="katouzian 2009 41"/> khẳng định rằng đó là em trai của ông [[Tiridates I của Parthia]], ông ta sau đó đã tiếp tục được kế vị bởi con trai của mình là [[Arsaces II của Parthia]] vào năm 211 trước Công nguyên. Tuy nhiên, Curtis<ref name="curtis_2007_8">{{harvnb|Curtis|2007|p=8}}</ref> và Brosius<ref name="brosius_2006_86">{{harvnb|Brosius|2006|p=86}}</ref> cho rằng Arsaces II là người đã trực tiếp kế vị Arsaces I, cùng với đó Curtis tuyên bố rằng sự kế vị đã diễn ra vào năm 211 trước Công nguyên và Brosius cho là trong năm 217 trước Công nguyên. Bivar khẳng định rằng năm 138 trước Công nguyên, năm cuối cùng của triều đại Mithridates I, là "niên đại một cách chính xác cho triều đại đầu tiên được ghi nhận trong lịch sử Parthia."<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=36}}</ref> Do những khác biệt này và khác, Bivar đã lập ra hai biên niên sử hoàng gia khác nhau và chúng đã được các sử gia chấp nhận. Sau đó, một số quân chủ Parthia còn tự nhận là có dòng dõi Achaemenes. Tuyên bố này đã được chứng minh thông qua các nghiên cứu gần đây về tiền xu và các ghi chép lịch sử, chúng chỉ ra rằng vị vua của cả hai triều đại Achaemenes lẫn Parthia đều mắc một căn bệnh di truyền là [[U sợi thần kinh]] (Neurofibromatosis).<ref>{{Citation|author=Ashrafian, Hutan.|title=Limb gigantism, neurofibromatosis and royal heredity in the Ancient World 2500 years ago: Achaemenids and Parthians|journal=J Plast Reconstr Aesthet Surg|volume=64|year=2011|page=557|doi=10.1016/j.bjps.2010.08.025|url=http://www.jprasurg.com/article/S1748-6815(10)00521-8/pdf%7C|issue=4|postscript=.|pmid=20832372}}{{Liên kết hỏng|date=2021-09-28 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>

[[Tập tin:Rome-Seleucia-Parthia 200bc.jpg|nhỏ|trái|300px|[[Parthia]], được tô màu vàng đậm, nằm sát cạnh [[đế quốc Seleukos]] (xanh) và [[Cộng hòa La Mã]] (màu tía) vào khoảng năm 200 TCN|alt=A map centered on the Mediterranean and Middle East showing the extent of the Roman Republic (Purple), Selucid Empire (Blue), and Parthia (Yellow) around 200 BC. ]]

Vào khoảng thời gian đó, Arsaces đã củng cố các vùng đất của mình ở [[Parthia]] và [[Hyrcania]] bằng cách tận dụng các cuộc xâm lược của Seleukos tiến hành ở vùng lãnh thổ ở phía tây nhằm vào [[Ptolemaios III Euergetes]] (khoảng năm 246-222 trước Công nguyên) của Ai Cập. Cuộc chiến này với nhà Ptolemaios, cuộc [[chiến tranh Syria lần thứ ba]] (246-241 trước Công nguyên), cũng cho phép [[Diodotos I]] nổi loạn và hình thành nên [[Vương quốc Hy Lạp-Bactria]] ở Trung Á. Vị vua kế vị tiếp theo đó, [[Diodotus II]], đã thành lập một liên minh với Arsaces nhằm chống lại vương quốc Seleukos, nhưng Arsaces đã tạm thời bị đánh đuổi khỏi Parthia bởi quân đội của [[Seleukos II Kallinikos]] (khoảng năm 246-225 trước Công nguyên). Sau một thời gian sống lưu vong giữa những bộ tộc du mục [[Apasiacae]], Arsaces đã tiến hành một cuộc phản công và chiếm lại Parthia.<ref name="bivar_1983_98-99">{{harvnb|Bivar|1983|pp=98–99}}</ref> Vị vua kế vị của Seleukos II,<ref name="brosius_2006_85-86">{{harvnb|Brosius|2006|pp=85–86}}</ref> [[Antiochus III Đại đế]] (cai trị: 222-187 trước Công nguyên), đã không thể ngay lập tức phản công bởi vì quân đội của ông ta đang phải tham gia vào việc dập tắt cuộc nổi loạn của [[Molon]] ở Media.<ref name="brosius_2006_85-86"/>

Antiochos III sau đó đã phát động một chiến dịch lớn để chiếm lại [[Parthia]] và [[Bactria]] trong năm 210 hoặc 209 trước Công nguyên. Ông ta đã không thành công, nhưng đã thương lượng một giải pháp hòa bình với Arsaces II. Điều này về sau đã mang đến cho Antiochus danh hiệu ''[[basileos]]''.<ref name="bivar_1983_29 brosius_2006_86 kennedy_1996_74">{{harvnb|Bivar|1983|p=29}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=86}}; {{harvnb|Kennedy|1996|p=74}}</ref> Vương quốc Seleukos đã không thể tiếp tục ngăn cản sự trỗi dậy của Parthia sau khi [[Cộng hòa La Mã]] đánh bại họ trong [[trận Magnesia]] vào năm 190 trước Công nguyên.<ref name="bivar_1983_29 brosius_2006_86 kennedy_1996_74"/> [[Phriapatius của Parthia]] (cai trị: khoảng năm 191-176 trước Công nguyên) đã kế vị Arsaces II, tiếp đó là [[Phraates I của Parthia]] (cai trị: 176-171 trước Công nguyên). Phraates I cai trị Parthia mà không có sự can thiệp thêm bởi vương quốc Seleukos.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=29–31}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=86}}</ref>

=== Xâm chiếm và củng cố ===
{{chính|Những cuộc chiến tranh Seleukos–Parthia}}
[[Tập tin:Xong-e Ashdar Parthian relief.jpg|nhỏ|Phù điêu chạm khắc trên vách đá của vua [[Mithridates I của Parthia|Mithridates I]] (cai trị: 171–138 trước Công nguyên), tại Kong-e Ashdar, thành phố [[Izeh]], [[tỉnh Khūzestān]], Iran|alt=Hình chạm nổi đã phai màu được chạm vào bên một tảng đá. Vẽ cảnh một người đàn ông trên lưng ngựa cũng như một số nhân vật khác.]]
Phraates I được ghi nhận là đã mở rộng tầm kiểm soát Parthia vượt qua [[cửa ải của Alexandros]] và chiếm đóng [[Apamea Ragiana]], địa điểm này hiện nay là không rõ.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=31}}</ref> Tuy nhiên, sự bành trướng lớn nhất về quyền lực lẫn lãnh thổ của Parthia đã diễn ra trong thời cai trị của người em và là người kế vị [[Mithridates I của Parthia]] (cai trị: 171-138 trước Công nguyên),<ref name="brosius_2006_86"/> người mà Katouzian đã so sánh với vị vua khai quốc của [[đế chế Achaemenes]] [[Cyrus Đại đế]] (mất 530 trước Công nguyên).<ref name="katouzian 2009 41"/>

Quan hệ giữa Parthia và [[vương quốc Hy Lạp-Bactria]] trở nên xấu đi sau khi [[Diodotus II]] bị lật đổ, khi đó Mithridates xâm chiếm hai tỉnh của vương quốc này, khi đó đang nằm dưới sự cai trị của vua [[Eucratides I]] (cai trị: 170-145 trước Công nguyên).<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=33}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=86}}</ref> Tiếp đó Mithridates chuyển sự chú ý của mình tới các vùng đất của vương quốc Seleukos, ông xua quân xâm lược xứ [[Media]] và chiếm đóng thành [[Ecbatana]] trong năm 148 hoặc 147 trước Công nguyên; khu vực này gần đây đã mất ổn định sau khi nhà Seleukos đàn áp một cuộc nổi loạn do [[Timarchus]] dẫn đầu.<ref>{{harvnb|Curtis|2007|pp=10–11}}; {{harvnb|Bivar|1983|p=33}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=76}}</ref> Thắng lợi này được tiếp nối bằng việc chiếm đóng thành [[Babylon]] ở vùng [[Lưỡng Hà]], và tại đây vào năm 141 trước Công nguyên, Mithridates đã ban hành những tiền xu của mình được đúc tại Seleucia, cố đô của Seleukos.<ref name="curtis_2007_10-11 brosius_2006_86-87 Bivar_1983_34 Garthwaite_2005_76">{{harvnb|Curtis|2007|pp=10–11}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=86–87}}; {{harvnb|Bivar|1983|p=34}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=76}};</ref> Trong khi Mithridates quay trở về an dưỡng tại Hyrcania, quân đội của ông đã chinh phục các vương quốc [[Elymais]] và [[Characene]], đồng thời chiếm được thành [[Susa]].<ref name="curtis_2007_10-11 brosius_2006_86-87 Bivar_1983_34 Garthwaite_2005_76"/> Vào khoảng thời này, Parthia còn mở rộng quyền lực xa về phía đông tới tận [[sông Indus]].<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=76}}; {{harvnb|Bivar|1983|p=35}}</ref>

Trong khi [[Hecatompylos]] đã được chọn như là kinh đô đầu tiên của Parthia, Mithridates đã quyết định thiết lập các hoàng cung tại Seleucia, Ecbatana, Ctesiphon và ở thành phố mới được thành lập của mình, [[Mithradatkert]] ([[Nisa, Turkmenistan|Nisa]], [[Turkmenistan]]), đây là nơi mà các lăng mộ của những vị vua Arsaces được xây dựng và duy trì.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=103, 110–113}}</ref> Ecbatana trở thành nơi cư trú vào mùa hè chính dành cho hoàng gia Arsaces.<ref>{{harvnb|Kennedy|1996|p=73}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=77}}</ref> [[Ctesiphon]] đã không trở thành kinh đô chính thức cho đến triều đại của [[Gotarzes I của Parthia]] (cai trị: 90-80 trước Công nguyên).<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=77}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=38–39}}</ref> Nó trở thành nơi diễn ra lễ đăng quang của hoàng gia và là thành phố đại diện cho triều đại Arsaces, theo Brosius.<ref name="brosius_2006_103">{{harvnb|Brosius|2006|p=103}}</ref>

Vương quốc Seleukos đã không thể phản kháng ngay lập tức vì tướng [[Diodotus Tryphon]] đã tiến hành một cuộc nổi loạn tại kinh đô [[Antioch]] vào năm 142 trước Công nguyên.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=34}}</ref> Tuy nhiên, tới năm 140 trước Công nguyên, [[Demetrius II Nicator]] đã có thể tiến hành một cuộc kháng chiến chống lại người [[Parthia]] ở Lưỡng Hà. Mặc dù đạt được những thành công ban đầu, vương quốc Seleukos đã bị đánh bại và Demetrios bị người Parthia bắt làm tù binh và bị đưa đến [[Hyrcania]]. Ở đó Mithridates đã đối xử tử tế với tù nhân của mình; Demetrios thậm chí kết hôn với con gái của ông, [[Rhodogune của Parthia]].<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=89}}; {{harvnb|Bivar|1983|p=35}}</ref>

[[Tập tin:Mithradatesi.jpg|nhỏ|trái|[[Drachma]] của [[Mithridates I của Parthia]], cho thấy ông có râu và đội vương miện hoàng gia trên đầu mình|alt=Two sides of a coin. The side on the left showing the head of a bearded man, while the right a standing individual.]]

[[Antiochus VII Sidetes]] (cai trị:138-129 TCN), em trai của Demetrios, lên ngôi vua Seleukos và kết hôn với [[Cleopatra Thea]]. Sau khi đánh bại [[Diodotus Tryphon]], Antiochos khởi xướng một chiến dịch vào năm 130 trước Công nguyên để chiếm lại Lưỡng Hà, bây giờ nằm dưới sự cai trị của [[Phraates II của Parthia]] (cai trị: 138-128 TCN). tướng Indates của Parthia đã bị đánh bại dọc theo sông Đại Zab, theo sau là một cuộc nổi dậy địa phương nơi mà tổng đốc người Parthia của Babylon đã bị giết chết. Antiochos chinh phục Babylon và chiếm Susa, tại đây ông ta đã đúc những đồng tiền kim loại của mình.<ref name="bivar_1983_36-37 curtis_2007_11">{{harvnb|Bivar|1983|pp=36–37}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=11}}</ref> Sau khi quân đội của ông ta tiến vào Media, người Parthia đã cầu hòa, tuy nhiên Antiochos đã từ chối chấp nhận trừ khi triều đại Arsaces phải từ bỏ tất cả các vùng đất của mình trừ Parthia, ngoài ra còn phải trả một khoản cống nạp nặng nề, và thả ngay Demetrios đang bị giam cầm. Nhà Arsaces thả tự do cho Demetrios và đưa ông ta đến Syria, nhưng từ chối các yêu cầu khác.<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|pp=76–77}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=36–37}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=11}}</ref> Mùa xuân năm 129 TCN, người Medes tiến hành một cuộc nổi dậy công khai chống lại Antiochos, vì quân đội của ông đã lấy đi hết các nguồn lương thực của người dân địa phương trong mùa đông. Trong khi cố gắng dập tắt các cuộc nổi dậy, đội quân chủ lực của người Parthia đã tiến vào khu vực và giết chết Antiochos trong trận chiến. Thi hài của ông ta đã được đưa trở lại Syria trong một quan tài làm bằng [[bạc]]; người con trai tên Seleukos của ông ta đã trở thành một con tim tại triều đình Parthia<ref>{{harvnb|Shayegan|2011|pp=145–150}}</ref> và một người con gái bị đưa vào hậu cung của Phraates.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=37–38}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=77}}; see also {{harvnb|Brosius|2006|p=90}} and {{harvnb|Katouzian|2009|pp=41–42}}</ref>

Trong khi người Parthia lấy lại được các lãnh thổ bị mất ở phía tây, một mối đe dọa lớn khác xuất hiện ở phía đông. Năm 177-176 trước Công nguyên, người du mục [[Hung Nô]] đã đánh đuổi người du mục [[Nguyệt Chi]] khỏi quê hương của họ mà bây giờ là tỉnh [[Cam Túc]] ở tây bắc Trung Quốc<ref>{{harvnb|Torday|1997|pp=80–81}}</ref>; người Nguyệt Chi sau đó di chuyển về phía tây vào Bactria và xua đuổi các bộ bộ lạc [[Saka]] ([[người Scythia]]). Người Saka đã bị buộc phải di chuyển xa hơn về phía tây, và nơi mà họ xâm chiếm chính là biên giới phía đông bắc của Đế chế Parthia.<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=76}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=36–37}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=89, 91}}</ref> Và vì thế Mithridates đã buộc phải rút trở về [[Hyrcania]] sau cuộc chinh phục Lưỡng Hà của mình<ref name="brosius_2006_89">{{harvnb|Brosius|2006|p=89}}</ref>

Một số [[người Saka]] đã sẵn sàng tham gia vào quân đội của Phraates chống lại Antiochos. Tuy nhiên, họ đã đến quá trễ để tham gia vào cuộc chiến. Khi Phraates từ chối trả tiền lương của họ, người Saka sau đó nổi loạn, và khi mà ông ta cố gắng dập tắt cuộc nổi loạn với sự trợ giúp của các cựu binh Seleukos, nhưng họ cũng đào ngũ khỏi Phraates và gia nhập với người Saka.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=38}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=77}}</ref> Phraates II tiến quân đến chống lại liên quân này, nhưng ông lại tử trận sau đó.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=38–39}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=77}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=11}}; {{harvnb|Katouzian|2009|p=42}}</ref> Sử gia La Mã, Justin ghi lại rằng vị vua kế vị ông là [[Artabanus I của Parthia]] (cai trị: 128-124 TCN) cũng đã tham gia vào cuộc chiến tranh chống lại những người du mục ở phía đông. Ông ta tuyên bố rằng Artabanus đã bị người Tochigi sát hại (được xác định là người [[Nguyệt Chi]]), mặc dù Bivar tin rằng Justinus coi họ như người Saka.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=38–39}}</ref> [[Mithridates II của Parthia]] (cai trị: 124-90 TCN) sau đó đã phục hồi được các vùng đất bị mất vào tay người Saka ở Sistan.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=40–41}}; {{harvnb|Katouzian|2009|p=42}}</ref>
[[Tập tin:Silk from Mawangdui 2.jpg|nhỏ|trái|Tấm vải [[lụa]] Trung Quốc từ [[Mã Vương Đôi]], thế kỷ II TCN, [[Triều đại Nhà Hán]];<ref name="garthwaite_2005_78">{{harvnb|Garthwaite|2005|p=78}}</ref>]]
Sau khi đế chế Seleukos rút khỏi Lưỡng Hà, thống đốc Parthia của Babylon, Himerus, được lệnh của triều đình Arsaces phải chinh phục [[Characene]], mà lúc đó được cai trị bởi [[Hyspaosines]] từ [[Charax Spasinu]]. Khi việc này không thành công, Hyspaosines xâm lược Babylon vào năm 127 trước Công nguyên và chiếm Seleucia. Tuy nhiên, năm 122 TCN, Mithridates II đa buộc Hyspaosines phải rút khỏi Babylon và biến các vị vua Characene thành chư hầu dưới quyền bá chủ của Parthia.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=40}}; {{harvnb|Curtis|2007|pp=11–12}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=90}}</ref> Sau khi Mithridates mở rộng sự cai trị của Parthia xa hơn nữa về phía tây, chiếm [[Dura-Europos]] vào năm 113 trước Công nguyên. Ông lại bị lôi kéo vào cuộc xung đột với [[Vương quốc Armenia]].<ref>{{harvnb|Curtis|2007|pp=11–12}}</ref> Quân đội của ông đã đánh bại và lật đổ vua [[Artavasdes I của Armenia]] trong năm 97 trước Công nguyên, bắt làm con tin người con trai Tigranes của ông ta, người sau này sẽ trở thành [[Tigranes II của Armenia|Tigranes II "Đại đế" của Armenia]] (cai trị: 95-55 trước Công nguyên).<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=91–92}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=40–41}}</ref>

[[Vương quốc Ấn-Parthia]], nằm ở [[Afghanistan]], [[Pakistan]], và miền Bắc Ấn Độ, đã xây dựng một liên minh với đế chế Parthia trong thế kỷ I trước Công nguyên.<ref name="bivar_2007_26">{{harvnb|Bivar|2007|p=26}}</ref> Bivar tuyên bố rằng hai quốc gia từng được coi là có địa vị chính trị ngang nhau.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=41}}</ref> Sau khi nhà triết học Hy Lạp [[Apollonius của Tyana]] viếng thăm triều đình dưới triều đại [[Vardanes I của Parthia]] (cai trị: 40-47 CN) trong năm 42 CN. Vardanes cung cấp cho ông ta sự bảo vệ của một đoàn caravan khi ông du hành đến Ấn-Parthia. Khi Apollonius tới [[Taxila]], kinh đô Ấn-Parthia, người chỉ huy đoàn caravan đọc thánh chỉ của Vardanes, có lẽ bằng văn bản trong tiếng Parthia, cho một quan chức Ấn Độ phải đối xử với Apollonius bằng sự mến khách nhất.<ref name="bivar_2007_26"/>

Sau những chuyến [[Bang giao của Đế quốc Trung Hoa|thăm viếng ngoại giao]] của [[Trương Khiên]] tới [[Trung Á]] dưới triều [[Hán Vũ Đế]] của [[nhà Tây Hán]] (trị vì: 141 - 87 TCN), Đế chế Tây Hán của Trung Quốc đã gửi một phái đoàn đến triều đình của [[Mithridates II]] năm 121 trước Công nguyên. Phái đoàn sứ thần Tây Hán đã mở quan hệ thương mại chính thức với Parthia thông qua con đường tơ lụa nhưng đã không đạt được một liên minh quân sự chống lại liên minh [[Hung Nô]] như mong muốn.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=90–91}}; {{harvnb|Watson|1983|pp=540–542}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|pp=77–78}}</ref> Đế chế Parthia làm giàu bằng cách đánh thuế thương mại những đoàn tơ lụa Á Âu, loại hàng hóa xa hoa có giá cao nhất được người [[Thương mại La Mã|La Mã]] mua<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=78}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=122–123}}</ref> Ngọc trai có giá trị cao được nhập từ Trung Quốc, trong khi Trung Quốc mua các gia vị của Parthia, nước hoa, và trái cây <ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=123–125}}</ref> động vật ngoại quốc cũng được đưa tới như là quà tặng từ nhà Arsaces tới triều đình Nhà Hán; trong năm 87, vua [[Pacorus II của Parthia]] đã gửi tặng sư tử và linh dương Ba Tư cho vua [[Hán Chương Đế|Chương Đế]] nhà Đông Hán (cai trị: 75-88) <ref>{{harvnb|Wang|2007|pp=100–101}}</ref> Bên cạnh lụa tơ tằm, hàng hóa Parthia được mua bởi các thương gia La Mã bao gồm sắt từ Ấn Độ, gia vị, và đồ da tốt.<ref>{{harvnb|Kurz|1983|p=560}}</ref> Những đoàn Caravan du hành thông qua đế chế Parthia mang thủy tinh Tây Á và đôi khi là hàng cao cấp của La Mã tới Trung Quốc.<ref>{{harvnb|Ebrey|1999|p=70}}; về một cuộc khảo sát khảo cổ học về đồ thủy tinh La Mã được [[chôn cất]] tại Trung Quốc, xem {{harvnb|An|2002|pp=79–84}}</ref> Những thương nhân từ [[Sogdia]], nói [[Tiếng Sogdia|một ngôn ngữ Đông Iran]], đóng vai trò trung gian chính trong ngành thương mại lụa trọng yếu này giữa Parthia và Nhà Hán.<ref>{{harvnb|Howard|2012|p=133}}</ref>

=== La Mã và Armenia ===
{{chính|Chiến tranh La Mã-Parthia}}
[[Tập tin:Mithridatesiiyoung.jpg|nhỏ|Drachma của [[Mithridates II của Parthia]] (cai trị: 124–90 TCN)]]

Người [[Nguyệt Chi]] thuộc [[đế quốc Quý Sương]] ở miền bắc Ấn Độ đã đảm bảo an ninh biên giới phía đông Parthia.<ref name="brosius_2006_92">{{harvnb|Brosius|2006|p=92}}</ref> Như vậy, từ giữa thế kỷ I TCN trở đi, triều đình Arsaces tập trung vào việc đảm bảo biên giới phía tây, chủ yếu là chống lại La Mã<ref name="brosius_2006_92"/>. Một năm sau khi [[Mithridates II của Parthia|Mithridates II]] chinh phục Armenia, [[Lucius Cornelius Sulla]], tổng đốc tỉnh [[Cilicia của La Mã]], đã gặp mặt với [[Orobazus]], sứ thần của Parthia ở sông [[Euphrates]]. Cả hai đồng ý rằng dòng sông sẽ được coi như là biên giới giữa Parthia và La Mã, mặc dù Rose Mary Sheldon cho rằng Sulla chỉ có thẩm quyền truyền đạt lại những điều khoản này trở lại Roma.<ref>{{harvnb|Kennedy|1996|pp=73–78}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=91}}; {{harvnb|Sheldon|2010|pp=12–16}}</ref>

Bất chấp thỏa thuận này, trong năm 93 hoặc 92 TCN Parthia đã tham gia vào một cuộc chiến tranh ở Syria chống lại lãnh đạo bộ tộc Laodice và đồng minh Seleukos của bà là [[Antiochus X Eusebes]] (cai trị: 95-92 TCN?),<ref name="kennedy_1996_78"/> đã bị giết chết sau này.<ref name="kennedy_1996_78"/> Khi một trong những quốc vương Seleukos cuối cùng, [[Demetrius III Eucaerus]], cố gắng bao vây Beroea (hiện nay là [[Aleppo]]), Parthia đã gửi quân trợ giúp cho các cư dân và Demetrios đã bị đánh bại.<ref name="kennedy_1996_77–78">{{harvnb|Kennedy|1996|pp=77–78}}</ref>

[[Tập tin:Coin of a Parthian king, minted between 75 and 62 BC.jpg|nhỏ|Drachma của vua [[Orodes I của Parthia|Orodes I]] (''cai trị''. 90–80 TCN)]]
Tiếp sau triều đại của Mithridates II, [[Gotarzes I]] đã cai trị Babylon, trong khi Orodes I (cai trị 90-80 TCN) cai trị Parthia một cách riêng biệt.<ref name="Bivar 1983 41–44">{{harvnb|Bivar|1983|pp=41–44}}; also see {{harvnb|Garthwaite|2005|p=78}}</ref> Hệ thống này làm suy yếu chế độ quân chủ Parthia<ref name="Bivar 1983 41–44"/>, và cho phép [[Tigranes II của Armenia]] sáp nhập vùng đất của Parthia ở phía tây vùng Lưỡng Hà. Vùng đất này sẽ không quay trở về tay của người Parthia cho đến tận triều đại của [[Sanatruces của Parthia]] (cai trị: 78-71 TCN)<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=91–92}}</ref>. Sau khi cuộc [[chiến tranh Mithridatic lần thứ ba]] bùng nổ, [[Mithridates VI của Pontus]] (cai trị: 119-63 TCN), một đồng minh của [[Tigranes II của Armenia]], đã yêu cầu sự trợ giúp từ Parthia nhằm chống lại người La Mã, nhưng Sanatruces từ chối giúp đỡ.<ref name="bivar_1983_44-45">{{harvnb|Bivar|1983|pp=44–45}}</ref> Khi viên chỉ huy La Mã Lucullus hành quân tới kinh đô Tigranocerta của Armenia trong năm 69 TCN, Mithridates VI và Tigranes II đã yêu cầu sự trợ giúp của [[Phraates III của Parthia]]. (cai trị: 71-58). Phraates đã không gửi quân cứu viện và sau khi Tigranocerta thất thủ, ông ta đã tái khẳng định với Lucullus rằng Euphrates chính là ranh giới giữa Parthia và La Mã.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=45–46}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=94}}</ref>

Tigranes Trẻ, con trai của [[Tigranes II của Armenia]], sau khi không thể cướp ngôi vua Armenia từ cha mình. Ông này đã bỏ trốn sang cung đình của [[Phraates III của Parthia|Phraates III]] và thuyết phục ông ta đem tiến quân đánh kinh đô mới của Armenia tại Artaxarta. Khi cuộc bao vây này không thành công, Tigranes Trẻ một lần nữa bỏ trốn, lần này là tới chỗ vị tướng La Mã là [[Pompey]]. Ông ta hứa hẹn với Pompeius rằng mình sẽ đóng vai trò như là một người dẫn đường xuyên qua Armenia, nhưng khi Tigranes II quy phục La Mã như là một vị vua chư hầu, Tigranes trẻ được đưa đến Roma làm con tin <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=46–47}}</ref> Phraates đã yêu cầu Pompey giao lại Tigranes Trẻ cho ông, nhưng Pompeius từ chối. Để trả đũa, Phraates đã phát động một cuộc xâm lược vào [[Corduene]] (đông nam Thổ Nhĩ Kỳ), tại đây theo hai mâu thuẫn giữa những ghi chép của La Mã, chấp chính quan La Mã Lucius Afranius đã buộc người Parthia rút lui bằng một trong hai cách quân sự hay ngoại giao.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=47}}; [[Cassius Dio]] writes that Lucius Afranius reoccupied the region without confronting the Parthian army, whereas [[Plutarch]] asserts that Afranius drove him out by military means.</ref>


Phraates III đã bị ám sát bởi những người con trai của ông là [[Orodes II của Parthia]] và [[Mithridates III của Parthia]], nhưng sau đó Orodes quay lại đánh Mithridates, buộc ông ta phải chạy trốn khỏi Media để tới tỉnh Syria của La Mã<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=48–49}}; see also {{harvnb|Katouzian|2009|pp=42–43}}</ref>. [[Aulus Gabinius]], tổng đốc tỉnh Syria của La Mã, đã tiến quân trợ giúp cho Mithridates tới tận Euphrates, nhưng sau đó ông ta đã phải quay lại để hỗ trợ [[Ptolemaios XII Auletes]] (cai trị: 80-58, 55-51 TCN). dập tắt cuộc nổi loạn ở Ai Cập <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=48–49}}; also, {{harvnb|Brosius|2006|pp=94–95}} mentions this in passing.</ref> Mặc dù mất sự ủng hộ La Mã dành cho mình, Mithridates đã thành công trong việc chinh phục Babylon, và đúc tiền xu ở Seleucia cho đến năm 54 trước Công nguyên. Trong năm đó, viên tướng của Orodes, chỉ được biết đến với tên gọi là Surena, đã chiếm lại Seleucia, và Mithridates đã bị hành quyết.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=49}}</ref>

[[Marcus Licinius Crassus]], một trong Tam hùng, bây giờ là tổng đốc tỉnh của Syria, đã phát động một cuộc xâm lược vào Parthia trong năm 53 TCN nhằm hỗ trợ muộn màng cho Mithridates.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=49–50}}; {{harvnb|Katouzian|2009|pp=42–43}}</ref> Khi quân đội của ông ta hành quân đến Carrhae (ngày nay là [[Harran]], đông nam Thổ Nhĩ Kỳ), [[Orodes II]] xâm lược Armenia, chia cắt sự hỗ trợ từ đồng minh của La Mã là [[Artavasdes II của Armenia]] (cai trị: 53-34 TCN). Orodes thuyết phục Artavasdes đi đến một liên minh hôn nhân giữa Thái tử [[Pacorus I của Parthia]] (mất năm 38 trước Công nguyên) với em gái của Artavasdes.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=55–56}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=79}}; see also {{harvnb|Brosius|2006|pp=94–95}} and {{harvnb|Curtis|2007|pp=12–13}}</ref>

Surena, với một đội quân hoàn toàn là kị binh, tiến quân đến để chống trả Crassus <ref>{{harvnb|1983|Bivar|pp=52–55}}</ref> Surena có 1.000 [[cataphract]], trang bị thương, và 9.000 kị cung ít hơn với tỉ lệ khoảng 4-1 so với của quân đội Crassus, bao gồm bảy quân đoàn La Mã và quân trợ chiến bao gồm kị binh người Gaul và bộ binh nhẹ.<ref name="bivar_1983_52">{{harvnb|1983|Bivar|p=52}}</ref> Họ sử dụng chiến thuật [[phát bắn của người Parthia]], bằng cách sẽ giả vờ rút lui và chỉ quay người trở lại để bắn vào đối thủ của họ. Chiến thuật này, kết hợp với việc sử dụng loại cung tên hỗn hợp nặng trên đồng bằng phẳng đã đánh tan tác bộ binh của Crassus<ref>{{harvnb|1983|Bivar|pp=52–55}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=94–95}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|pp=78–79}}</ref> Với khoảng 20.000 người La Mã chết. Khoảng 10.000 bị bắt, và khoảng 10.000 người khác trốn thoát về phía tây, Crassus bỏ chạy vào vùng nông thôn của Armenia<ref>{{harvnb|Katouzian|2009|pp=42–43}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=79}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=52–55}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=96}}</ref>. Ở vị trí đứng đầu quân đội của mình, Surena tiếp cận Crassus, cho phép một cuộc thương lượng, mà Crassus chấp nhận. Tuy nhiên, ông đã thiệt mạng khi một trong những sĩ quan cấp dưới của mình, nghi ngờ đây là một cái bẫy, đã cố gắng ngăn chặn ông ta khi đi vào trại của Surena.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=52–55}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=96}}</ref> 
[[Hình:Antony with Octavian aureus.jpg|nhỏ|Đồng [[aureus|aurei]] của La Mã in hình chân dung của [[Marcus Antonius]] (trái) và [[Octavianus]] (phải), được phát hành vào năm 41 TCN để kỷ niệm việc thành lập chế độ [[Tam Hùng lần thứ hai]] của bộ ba Octavianus, Antonius và [[Marcus Aemilius Lepidus (Tam hùng)|Marcus Lepidus]] trong năm 43 TCN]]

Thất bại của Crassus tại Carrhae là một trong những thất bại quân sự tồi tệ nhất trong lịch sử quân sự của La Mã.<ref name="kennedy_1996_78">{{harvnb|Kennedy|1996|p=78}}</ref> Chiến thắng của Parthia đã củng cố danh tiếng của nó như là một đối trọng hùng mạnh cân bằng quyền lực với La Mã <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=55–56}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=96}}</ref> Cùng những sĩ quan tuỳ tùng, những tù binh và chiến lợi phẩm La Mã quý giá, Surena đã quay về Seleucia cách đó khoảng 700&nbsp;km (430&nbsp;mi) để ăn mừng chiến thắng ở đó. Tuy nhiên, do lo sợ rằng Surena có tham vọng một ngày nào đó sẽ cướp ngôi nhà Arsaces, Orodes đã hành quyết Surena chẳng bao lâu sau chiến thắng này.<ref name="kennedy_1996_78"/>

Được khuyến khích bởi chiến thắng trước Crassus, Parthia đã cố gắng để đánh chiếm các vùng lãnh thổ mà người La Mã nắm giữ ở Tây Á.<ref>{{harvnb|Kennedy|1996|p=80}} asserts that permanent occupation was the obvious goal of the Parthians, especially after the cities of Roman Syria and even the Roman garrisons submitted to the Parthians and joined their cause.</ref> Thái tử [[Pacorus I của Parthia|Pacorus I]] và vị tướng của ông Osaces đã đột kích vào Syria xa tới tận Antioch trong năm 51 TCN, nhưng họ đã bị đẩy lùi bởi [[Gaius Cassius Longinus]], ông ta đã phục kích và giết chết Osaces<ref>{{harvnb|Kennedy|1996|pp=78–79}}; {{harvnb|Bivar|1983|p=56}}</ref>. Nhà Arsaces đã ở cùng phe với [[Pompey]] trong cuộc nội chiến của ông ta chống lại [[Julius Caesar]] và thậm chí còn gửi quân để hỗ trợ các lực lượng chống hoàng đế Caesar trong [[trận Philippi]] năm 42 trước Công nguyên<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=56–57}}; {{harvnb|Strugnell|2006|p=243}}</ref>. [[Quintus Labienus]], một vị tướng trung thành của Cassius và Brutus, đã ở cùng phe với Parthia chống lại chế độ tam hùng lần thứ hai trong năm 40 trước Công nguyên, và năm sau ông ta xâm lược Syria cùng với Pacorus I.<ref name="bivar_1983_57 strugnell_2006_244 kennedy_1996_80">{{harvnb|Bivar|1983|p=57}}; {{harvnb|Strugnell|2006|p=244}}; {{harvnb|Kennedy|1996|p=80}}</ref> Tam hùng [[Marcus Antonius]] đã không thể chỉ huy người La Mã phòng thủ chống lại Parthia do ông ta đã khởi hành đến Ý, tại đây ông ta tập hợp các lực lượng của mình để đối đầu với đối thủ của ông là Octavianus và cuối cùng thì hai bên cũng đã tiến hành hòa đàm tại [[Brundisium]] <ref>{{harvnb|Syme|1939|pp=214–217}}</ref> Sau khi Syria bị chiếm đóng bởi quân đội của Pacorus, Labienus đã tách khỏi quân chủ lực của Parthia và xâm lược Anatolia trong khi Pacorus cùng viên tướng Barzapharnes của ông ta xâm chiếm vùng Cận đông của La Mã.<ref name="bivar_1983_57 strugnell_2006_244 kennedy_1996_80"/> Họ chinh phục tất cả các thành trì dọc theo bờ biển [[Địa Trung Hải]] xa xuống phía nam tới tận Ptolemais (hiện nay là [[Acre]], [[Israel]]), với ngoại lệ duy nhất là [[Týros]]<ref name="bivar_1983_57">{{harvnb|Bivar|1983|p=57}}</ref> Ở [[Judea]], lực lượng thân La Mã của giáo sĩ tối cao [[Hyrcanus II]], [[Phasael]],và Herod đã bị đánh bại bởi người Parthia và đồng minh Do Thái của họ [[Antigonos II Mattathias]] (cai trị: 40-37 trước Công nguyên), sau này là vua của xứ Judea trong khi Herod chạy trốn tới pháo đài của ông tại [[Masada]] <ref name="bivar_1983_57 strugnell_2006_244 kennedy_1996_80"/>

Bất chấp có được những thành công này, người Parthia đã nhanh chóng bị đuổi ra khỏi Cận đông bởi một cuộc phản công của La Mã. [[Publius Ventidius Bassus]], một viên tướng dưới quyền [[Marcus Antonius]] đã đánh bại và sau đó hành quyết Labienus tại [[trận cánh cổng Cilicia]] (trong [[tỉnh Mersin]] ngày nay, [[Thổ Nhĩ Kỳ]]) vào năm 39 trước Công nguyên <ref name="bivar_1983_57-58 strugnell_2006_239, 245 brosius_2006_96 kennedy 1996_80">{{harvnb|Bivar|1983|pp=57–58}}; {{harvnb|Strugnell|2006|pp=239, 245}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=96}}; {{harvnb|Kennedy|1996|p=80}}</ref> Một thời gian ngắn sau đó, một đạo quân Parthia ở Syria dưới sự chỉ huy của tướng Pharnapates đã bị đánh bại bởi Ventidius ở [[trận đèo Amanus]] <ref name="bivar_1983_57-58 strugnell_2006_239, 245 brosius_2006_96 kennedy 1996_80"/> Kết quả là, Pacorus I tạm thời rút khỏi Syria. Khi quay trở lại vào mùa xuân năm 38 trước Công nguyên, ông ta đã phải đối mặt với Ventidius trong [[trận núi Gindarus]], phía đông bắc của Antioch. Pacorus đã tử trận trong trận đánh này, và quân đội của ông ta phải rút lui qua [[sông Euphrates]]. Cái chết của ông ta đã thúc đẩy một cuộc khủng hoảng liên tiếp, trong đó [[Orodes II của Parthia|Orodes II]] đã chọn [[Phraates IV của Parthia]] (khoảng năm 38-2 TCN) là người kế vị mới của mình.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=58}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=96}}; {{harvnb|Kennedy|1996|pp=80–81}}; see also {{harvnb|Strugnell|2006|pp=239, 245–246}}</ref>

[[Tập tin:Phraatesiv.jpg|nhỏ|Drachma của [[Phraates IV của Parthia]] (cai trị 38–2 TCN)]]

Sau khi lên ngôi vua, Phraates IV đã loại bỏ mọi đối thủ cạnh tranh ngai vàng bằng cách giết chết và lưu đày anh em của mình <ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=79}}</ref> Một trong số họ, Monaeses bỏ trốn sang chỗ Antonius và thuyết phục ông ta xâm lược Parthia.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=58–59}}; {{harvnb|Kennedy|1996|p=81}}</ref> Antonius đánh bại đồng minh Judea của Parthia, Antigonus vào năm 37 TCN, và đưa Herod lên làm vua chư hầu thay thế vị trí của ông ta. Năm sau, khi Antonius hành quân đến [[Erzurum]], [[Artavasdes II của Armenia]] một lần nữa đổi phe bằng cách gửi thêm quân cho Antonius. Antonius xâm lược [[Media Atropatene]] (hiện nay là [[Azerbaijan]]),lúc đó cai trị bởi đồng minh của Parthia là [[Artavasdes I của Media Atropatene]], với ý định chiếm lấy kinh đô Praaspa, vị trí của đó ngày nay vẫn chưa biết. Tuy nhiên, Phraates IV đã phục kích hậu quân phía sau của Antonius, phá hủy một thiết bị phá cổng khổng lồ được dùng cho cuộc bao vây Praaspa, sau điều này, Artavasdes bỏ rơi lực lượng của Antonius <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=58–59}}</ref> Người Parthia truy đuổi và quấy rối quân đội Antonius khi họ bỏ chạy đến Armenia. Cuối cùng thì đám tàn quân của Antonius cũng rút về được Syria.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=60–63}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=80}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=13}}; see also {{harvnb|Kennedy|1996|p=81}} for analysis on Rome's shift of attention away from Syria to the Upper Euphrates, starting with Antony.</ref> Sau này, Antonius đã lừa gạt Artavasdes II vào một cái bẫy với những lời hứa của một liên minh hôn nhân. Ông ta đã bị cầm tù vào năm 34 trước Công nguyên, tiếp đó được đưa về La Mã và bị hành quyết <ref name="bivar_1983_64-65">{{harvnb|Bivar|1983|pp=64–65}}</ref>. Antonius đã cố gắng thiết lập một liên minh với [[Artavasdes I của Media Atropatene]], khi mối quan hệ của ông này với Phraates IV gần đây đã trở nên căng thẳng. Tuy nhiên điều này đã bị hủy bỏ khi Antonius và lực lượng của ông rút khỏi Armenia trong năm 33 trước Công nguyên; họ thoát khỏi một cuộc xâm lược của Parthia trong khi đối thủ của Antonius, Octavianus tấn công lực lượng của ông ở phía tây <ref name="bivar_1983_64-65"/> Sau khi Antonius đi khỏi, đồng minh Parthia là [[Artaxias II]] đã lại chiếm lấy ngai vàng của Armenia.

=== Hòa bình với La Mã, âm mưu triều đình và sự giao thiệp với Trung Quốc ===
{{xem thêm|Pax Romana}}
Sau thất bại của Antonius trong [[trận Actium]] vào năm 31 trước Công nguyên, [[Octavianus]] củng cố quyền lực chính trị của ông và trong năm 27 trước Công nguyên ông được ban tên là Augustus bởi viện nguyên lão La Mã, trở thành [[hoàng đế La Mã]] đầu tiên. Khoảng thời gian này, [[Tiridates II của Parthia]] đã lật đổ Phraates IV một thời gian ngắn, nhưng Phraates IV đã có thể nhanh chóng thiết lập lại sự cai trị của ông với sự trợ giúp của những người du mục Scythia<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=65–66}}</ref> Tiridates chạy trốn tới chỗ những người La Mã, đem theo một trong những con trai Phraates đi cùng với ông ta. Trong các cuộc đàm phán được tiến hành năm 20 trước Công nguyên, Phraates sắp xếp cho việc giải thoát con trai bị bắt cóc của mình. Đổi lại, người La Mã đã nhận được các cờ hiệu của quân đoàn lê dương bị cướp mất tại Carrhae trong năm 53 trước Công nguyên, cũng như bất kỳ tù nhân chiến tranh nào còn sót lại <ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=80}}; see also {{harvnb|Strugnell|2006|pp=251–252}}</ref> Parthia xem cuộc trao đổi này như là một giá nhỏ để trả tiền chuộc lại hoàng tử <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=66–67}}</ref> [[Augustus]] ca ngợi sự trở lại của những cờ hiệu này như là một thắng lợi chính trị trước Parthia; cuộc tuyên truyền này đã được cử hành bằng việc đúc tiền xu mới, xây dựng một ngôi đền mới để cất giữ những cờ hiệu này và thậm chí ngay cả trên miếng giáp ngực của bức tượng [[Augustus của Prima Porta]].<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=96–97; 136–137}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=66–67}}; {{harvnb|Curtis|2007|pp=12–13}}</ref>

[[Tập tin:Augustus Prima Porta (detail).PNG|nhỏ|trái|Một cái nhìn cận cảnh trên ngực trên bức tượng Augustus tại Prima Porta, cho thấy một người đàn ông Parthian dâng lên [[Augustus]] "con đại bàng" vốn bị [[Marcus Licinius Crassus]] đánh mất tại Carrhae]]

Cùng với hoàng tử, Augustus cũng đã tặng Phraates IV một nữ nô lệ người Ý, người sau này trở thành nữ hoàng [[Musa của Parthia]]. Để đảm bảo rằng Phraataces con bà sẽ thừa kế ngai vàng mà không có sự cố, Musa thuyết phục Phraates IV giao những người con trai khác của ông cho Augustus làm con tin. Một lần nữa, Augustus sử dụng điều này để tuyên truyền mô tả sự quy phục của Parthia trước La Mã, liệt kê nó như là một thành tựu tuyệt vời trong ''[[Res Gestae Divi Augusti]]'' <ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=67}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=96–99}}</ref> Khi Phraataces lên ngôi là [[Phraates V của Parthia]] (khoảng năm 2 TCN - 4 CN), Musa kết hôn với con trai riêng của mình và cai trị cùng với ông ta. Quý tộc Parthia, không chấp nhận mối quan hệ loạn luân và khái niệm của một vị vua không có dòng máu Arsaces, họ đã lật đổ ông ta <ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=68}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=97–99}}; see also {{harvnb|Garthwaiete|2005|p=80}}</ref> Người kế vị của Phraates, [[Orodes III của Parthia]] chỉ ngồi trên ngai vàng được có hai năm và ông ta đã được kế vị bởi [[Vonones I của Parthia]], vị vua này đã chấp nhận nhiều phong cách La Mã trong thời gian ở La Mã. Tầng lớp quý tộc Parthia, tức giận bởi cảm tình của Vonones cho người La Mã, đã quay ra ủng hộ một đối thủ tranh đoạt ngai báu khác, [[Artabanus II của Parthia]] (khoảng 10-38 CN), ông ta cuối cùng đã đánh bại được Vonones và buộc vị vua này phải sống lưu vong ở tỉnh Syria của La Mã <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=68–69}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=97–99}}</ref>.

Trong suốt triều đại của Artabanus II, hai dân thường Do Thái và là anh em ruột, [[Anilai và Asinai]] từ [[Nehardea]] (gần [[Fallujah]] hiện nay, [[Iraq]]),<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=69–71}}</ref> đã lãnh đạo một cuộc nổi dậy chống lại thống đốc Parthia của Babylon. Sau khi đánh bại ông này, cả hai đã được trao quyền cai trị khu vực bởi Artabanus II, bởi vì ông lo sợ các cuộc nổi loạn ở những nơi khác nữa<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=71}}</ref>. Người vợ Parthia của Anilai đã đầu độc Asinai vì sợ ông ta sẽ tấn công Anilai về cuộc hôn nhân của ông với một người ngoại giáo. Sau này, Anilai bị lôi kéo vào một cuộc xung đột vũ trang với một con rể của Artabanus, người cuối cùng đã đánh bại ông ta.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=71–72}}</ref> Với chế độ của người Do Thái bị loại bỏ, cư dân bản địa Babylon đã bắt đầu quấy rối cộng đồng Do Thái địa phương, buộc họ phải di cư sang [[Seleucia]]. Khi thành phố này nổi dậy chống lại sự cai trị của Parthia trong năm 35-36 CN, người Do Thái đã bị trục xuất lần nữa, lần này bởi người Hy Lạp địa phương và người Aramaea. Người Do Thái lưu vong chạy trốn đến [[Ctesiphon]], [[Nehardea]], và [[Nisibis]] <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=72–73}}</ref>.
[[Tập tin:Augustus Denarius 19 BC 2230399.jpg|nhỏ|phải|Một đồng denarius được đúc dưới thời [[Augustus]], bên trái (mặt trước) là hình nữ thần [[Feronia (thấn thoại)|Feronia]], mặt sau là một người Parthia đang quỳ dưng những cờ hiệu La Mã chiếm được tại trận Carrhae<ref>Xem {{harvnb|Brosius|2006|pp=137–138}} để biết thêm thông tin về tiền xu La Mã mô tả người Parthians trả lại các cờ hiệu quân sự bị mất của La Mã.</ref>]]
Mặc dù đang hòa bình với Parthia, La Mã vẫn can thiệp vào các vấn đề của nó. Hoàng đế La Mã [[Tiberius]] (14-37CN) đã tham gia vào một âm mưu của [[Pharasmanes I của Iberia]] nhằm đưa em trai của ông ta là Mithridates ngồi lên ngai vàng của Armenia bằng việc ám sát vị vua đồng minh với Parthia của Armenia <ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=73}}</ref> Artabanus II đã cố gắng và thất bại trong việc khôi phục lại quyền kiểm soát Armenia của Parthia, điều này khiến cho tầng lớp quý tộc nổi loạn chống lại ông và buộc ông phải chạy trốn tới [[Scythia]]. Người La Mã đã thả một hoàng tử con tin, [[Tiridates III của Parthia]], để cai trị quốc gia này như là một đồng minh của La Mã. Một thời gian ngắn trước khi qua đời, Artabanus đã cố gắng để lật đổ Tiridates khỏi ngai vàng bằng cách sử dụng quân đội từ [[Hyrcania]] <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=73–74}}</ref> Sau khi Artabanus qua đời trong năm 38 CN, một cuộc nội chiến lâu dài xảy ra sau đó giữa người thừa kế hợp pháp [[Vardanes I của Parthia]] và em trai của ông ta là [[Gotarzes II của Parthia]].<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=75–76}}</ref> Sau khi Vardanes bị ám sát trong một cuộc đi săn, giới quý tộc Parthia kêu gọi Hoàng đế La Mã [[Claudius]](cai trị: 41-54 CN) trong năm 49 CN phóng thích vị hoàng tử con tin Meherdates nhằm thách thức Gotarzes. Điều này đem đến phản ứng ngược lại khi Meherdates bị phản bội bởi tổng đốc của [[Edessa]] và [[Izates bar Monobaz]] của [[Adiabene]], ông bị bắt và mang nộp cho Gotarzes, tuy nhiên ông đã được tha mạng với cái giá phải trả là đôi tai của mình, một hành động nhằm để loại bỏ ông khỏi việc kế vị ngai vàng.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=76–78}}</ref>

Vào năm [[97]], [[Tây Vực đô hộ phủ|quan cai trị]] [[Tây Vực]] là [[Ban Siêu]] phái sứ giả [[Cam Anh]] thực hiện chuyến viếng thăm [[ngoại giao]] đến Đế quốc La Mã. Cam Anh đến bái kiến vua Parthia là [[Pacorus II của Parthia|Pacorus II]] tại Hecatompylos, sau đó rời khỏi cung đình Parthia và đến thành La Mã.<ref name="watson_1983_543-544">{{harvnb|Watson|1983|pp=543–544}}</ref> Ông ta đi xa về phía tây đến tận [[Vịnh Ba Tư]], nơi đây quan lại Parthia thuyết phục ông ta rằng một chuyến du ngoạn đầy hiểm họa trên biển quanh [[bán đảo Ả Rập]] là con đường duy nhất đến La Mã.<ref>{{harvnb|Watson|1983|pp=543–544}}; {{harvnb|Yü|1986|pp=460–461}}; {{harvnb|de Crespigny|2007|pp=239–240}}; see also {{harvnb|Wang|2007|p=101}}</ref> Cam Anh không bằng lòng và trở về Đại Hán, tại đây ông dâng lên vua [[Hán Hòa Đế]] (''trị vì''. 88–105) một bản tường thuật chi tiết về Đế quốc La Mã dựa trên những gì người Parthia kể cho ông nghe.<ref>{{harvnb|Wood|2002|pp=46–47}}; {{harvnb|Morton|Lewis|2005|p=59}}</ref> William Watson suy xét rằng người Parthia hẳn đã kiếm được lợi lộc thất bại trong nỗ lực thiết lập quan hệ bang giao của Đại Hán với La Mã, đặc biệt là sau những [[Chiến tranh Trung Quốc-Hung Nô|chiến thắng vang dội]] của Ban Siêu trước quân [[Hung Nô]] tại [[Lòng chảo Tarim|miền Đông Trung Á]].<ref name="watson_1983_543-544"/> Tuy nhiên, tư liệu của người Hán cho rằng một phái đoàn sứ thần [[Quan hệ Trung Quốc-La Mã|La Mã]], có lẽ chỉ gồm thâu một nhóm [[Thương nghiệp La Mã|thương nhân La Mã]], đến thăm kinh đô [[Lạc Dương]] vào năm 166, đời các vua [[Marcus Aurelius]] (''trị vì''. 161 – 180) và [[Hán Hoàn Đế]] (''trị vì''. 146 – 168).<ref>{{harvnb|Yü|1986|pp=460–461}}; {{harvnb|de Crespigny|2007|p=600}}</ref> Mặc dù có thể là trùng hợp ngẫu nhiên, những nhiều đồng tiền huy chương bằng vàng của La Mã có niên đại vào khoảng triều đại của [[Marcus Aurelius]] và vị vua tiền nhiệm [[Antoninus Pius]] đã được phát hiện tại [[Óc Eo]], [[Việt Nam]] (cùng với nhiều đồ tạo tác La Mã khác được tìm thấy ở [[đồng bằng sông Cửu Long]]), một địa điểm là một trong những địa điểm được đề xuất cho thành phố cảng "[[Óc Eo (thị trấn)|Cattigara]]" bên bờ Magnus Sinus ([[Vịnh Thái Lan]] và [[Biển Đông]]) trong cuốn ''[[Địa lý học (Ptolemaeus)|Địa lý học]]'' của [[Ptolemaeus]].<ref>{{harvnb|Young|2001|p=29}}; {{harvnb|Mawer|2013|p=38}}; {{harvnb|Ball|2016|p=153}}</ref>

=== Tiếp tục cuộc chiến với La Mã và sự suy yếu của Parthia ===
{{Chính|Chiến tranh La Mã-Parthia (Năm 54-64)|Chiến dịch Parthia của Trajan|Chiến tranh La Mã-Parthia (Năm 161-166)|Chiến tranh Parthia của Caracalla}}
{{xem thêm|Armenia thuộc La Mã}}
[[Tập tin:Roman-Parthian War 58-60-vi.svg|nhỏ|300px|Bản đồ các cuộc tiến quân trong hai năm đầu của cuộc [[Chiến tranh La Mã–Parthia (58–63)]] trên khắp [[Vương quốc Armenia (cổ đại)|Vương quốc Armenia]], trình bày chi tiết về cuộc tấn công của người La Mã vào [[Armenia]] và chiếm toàn bộ quốc gia này dưới sự chỉ huy của [[Gnaeus Domitius Corbulo]]]]
Sau khi vua Iberia [[Pharasmanes I]] phái [[Rhadamistus]] con trai của ông (khoảng năm 51-55 CN) xâm lược Armenia để lật đổ vị vua chư hầu La Mã, vua Mithridates, [[Vologases I của Parthia]] (khoảng 51-77 CN) đã lên kế hoạch xâm lược và đưa em trai của mình, sau đó là [[Tiridates I của Armenia]], lên ngai vàng <ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=79}}</ref>. Rhadamistus cuối cùng đã bị đánh đuổi khỏi ngai vàng, và sau đó bắt đầu triều đại của Tiridates, người Parthia sẽ giữ lại kiểm soát khá vững chắc trên toàn Armenia cho dù bị gián đoạn một thời gian ngắn thông qua triều đại Arsaces của Armenia.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=79–81}}; {{harvnb|Kennedy|1996|p=81}}</ref> Ngay cả sau sự sụp đổ của Đế chế Parthia, dòng dõi Arsaces vẫn tồn tại thông qua các vị vua Armenia.<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=82}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=79–81}}</ref> Tuy nhiên, dòng dõi Arsaces không chỉ tiếp tục tồn tại thông qua người Armenia, nó vẫn tiếp tục thông qua các vị vua [[nhà Arsaces Iberia]] của Gruzia và thông qua trong qua triều đại Arsaces của Albania Kavkaz nhiều thế kỷ sau đó.<ref>{{harvnb|Bausani|1971|p=41}}</ref>

Khi [[Vardanes II của Parthia]] nổi dậy chống lại cha mình Vologases I trong năm 55 CN, Vologases đã phải rút lực lượng của mình từ Armenia về. Người La Mã đã nhanh chóng cố gắng lấp đầy khoảng trống chính trị để lại <ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=81}}</ref> Trong cuộc [[chiến tranh La Mã-Parthia năm 58-63 CN]], tướng [[Gnaeus Domitius Corbulo]] đã đạt được một số thành công quân sự chống lại Parthia khi đưa [[Tigranes VI của Armenia]] lên làm vua chư hầu của La Mã.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=81–85}}</ref> Tuy nhiên, người kế tục của Corbulo, [[Lucius Caesennius Paetus]] bị đánh cho đại bại bởi quân Parthia và chạy trốn khỏi Armenia.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=83–85}}</ref> Sau một hiệp ước hòa bình, Tiridates I du hành tới Naples và Roma trong năm 63 CN. Tại cả hai nơi hoàng đế La Mã [[Nero]] (khoảng 54-68 CN) cộng nhận ngôi vua Armenia của ông bằng cách đặt vương miện hoàng gia lên trên đầu ông.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=99–100}}; {{harvnb|Bivar|1983|p=85}}</ref>

Một thời gian dài hòa bình giữa Parthia và La Mã diễn ra sau đó, chỉ duy nhất có cuộc xâm lược của dân Alan vào vùng lãnh thổ phía đông Parthia khoảng năm 72 CN được đề cập bởi các nhà sử học La Mã<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=86}}</ref> Trong khi đó, [[Augustus]] và [[Nero]] đã lựa chọn một chính sách quân sự thận trọng khi đối phó với Parthia. Sau đó các hoàng đế La Mã đã xâm lược và cố gắng để chinh phục miền đông vùng lưỡi liềm phì nhiêu, trái tim của Đế quốc Parthia dọc theo [[sông Tigris]] và Euphrates. Các cuộc xâm lược với cường độ cao có thể được giải thích một phần từ cải cách quân đội của Roma<ref>{{harvnb|Kennedy|1996|pp=67, 87–88}}</ref>. Để đối phó với sức mạnh của Parthia sử dụng cung tên và kị binh, người La Mã đầu tiên sử dụng quân đồng minh nước ngoài, đặc biệt là [[người Nabataea]], nhưng sau đó họ thành lập một lực lượng [[auxilia]] thường xuyên để bổ sung cho lực lượng bộ binh lê dương nặng của họ<ref name="kennedy_1996_87">{{harvnb|Kennedy|1996|p=87}}</ref> Người La Mã cuối cùng duy trì trung đoàn kị cung ([[sagittarii]]) và thậm chí lực lượng kị binh [[cataphract]] ở các tỉnh phía đông của họ.<ref>{{harvnb|Kennedy|1996|pp=87–88}}; see also {{harvnb|Kurz|1983|pp=561–562}}</ref> Tuy nhiên, người La Mã đã không có chiến lược lớn rõ rệt trong việc đối phó với Parthia và đã chiếm được nhưng vùng lãnh thổ nhỏ bé từ những cuộc xâm lược <ref>{{harvnb|Sheldon|2010|pp=231–232}}</ref>. Động cơ chính cho chiến tranh là sự thăng tiến của vinh quang cá nhân và vị trí chính trị của hoàng đế, cũng như bảo vệ danh dự La Mã chống lại sự coi thường vì sự can thiệp của Parthia trong công việc của các quốc gia chư hầu của La Mã.<ref>{{harvnb|Sheldon|2010|pp=9–10, 231–235}}</ref>
[[Tập tin:ParthianInChains.jpg|nhỏ|trái|Một người lính Parthia (phải) đội một chiếc [[mũ Phrygia]], được miêu tả là một tù binh chiến tranh đang bị trói bởi một người La Mã (trái); [[Khải hoàn môn Septimius Severus]], Roma, 203 CN]]

Tình trạng thù địch giữa Roma và Parthia được tiếp tục khi [[Osroes I của Parthia]] (khoảng năm 109-128 CN) đã lật đổ vua Tiridates của Armenia và thay thế ông ta bởi Axidares, con trai của Pacorus II, mà không có sự đồng ý của Roma.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=86–87}}</ref> Hoàng đế La Mã [[Trajan]] (cai trị: 98-117 CN) đã bắt được ứng cử viên Parthia tiếp theo cho ngai vàng, Parthamasiris, và giết ông ta trong năm 114 CN, thay vào đó biến Armenia thành một tỉnh La Mã<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=88}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=13}}; {{harvnb|Lightfoot|1990|p=117}}</ref> Quân đội của ông, chỉ huy bởi [[Lusius Quietus]],còn chiếm [[Nisibis]]. Việc chiếm đóng nó là cần thiết để đảm bảo tất cả các tuyến đường chính qua miền phía bắc đồng bằng Lưỡng Hà <ref>{{harvnb|Lightfoot|1990|pp=117–118}}; see also {{harvnb|Bivar|1983|pp=90–91}}</ref> Năm sau, Trajan xâm chiếm Lưỡng Hà và gặp một ít kháng cự chỉ tới từ [[Meharaspes]] của Adiabene, vì lúc đó Osroes đang tham gia vào một cuộc nội chiến ở phía đông với [[Vologases III của Parthia]] <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=88–89}}</ref>. Trajan đã trải qua mùa đông năm 115-116 tại [[Antioch]], sau đó ông lại tiếp tục chiến dịch của mình vào mùa xuân. Tiến quân tới sông Euphrates, ông chiếm [[Dura-Europos]], kinh đô [[Ctesiphon]]<ref>{{chú thích sách|author=Dr. Aaron Ralby|title=Atlas of Military History|url=https://archive.org/details/atlasofworldmili0000ralb_j5i6|year=2013|publisher=Parragon|isbn=978-1-4723-0963-1|page=[https://archive.org/details/atlasofworldmili0000ralb_j5i6/page/239 239]|chapter=Emperor Trajan, 98—117: Greatest Extent of Rome}}</ref> và [[Seleucia]] và thậm chí chinh phục [[Characene]], tại nơi đây ông xem những con tàu khởi hành đến [[Ấn Độ]] từ [[Vịnh Ba Tư]].<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=88–90}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=81}}; {{harvnb|Lightfoot|1990|p=120}}; see also {{harvnb|Katouzian|2009|p=44}}</ref>

Trong những tháng cuối năm 116 CN, Trajan chiếm được thành phố [[Susa]] của Ba Tư. Khi [[Sanatruces II của Parthia]] tập hợp lực lượng ở miền đông Parthia để thách thức những người La Mã, người anh em họ của ông [[Parthamaspates của Parthia]] phản bội và giết ông ta: Trajan lập ông ta làm vua mới của Parthia <ref name="bivar_1983_90-91">{{harvnb|Bivar|1983|pp=90–91}}</ref> Đế chế La Mã sẽ không bao giờ tiến xa về phía đông như vậy nữa.

Trên đường trờ về của [[Trajan]], các cư dân Babylon nổi dậy chống lại quân đồn trú La Mã <ref>{{harvnb|Lightfoot|1990|p=120}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=90–91}}</ref> Trajan đã buộc phải rút lui khỏi Lưỡng Hà trong năm 117 CN, sau đó còn giám sát một cuộc bao vây Hatra thất bại trên đường rút quân của mình.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=91}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=13}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=81}}</ref> Sự rút lui của ông-trong ý định- chỉ là tạm thời, bởi vì ông muốn quay trở lại tấn công Parthia vào năm 118 CN và "làm cho cuộc chinh phục Parthia trở thành sự thực," <ref>{{harvnb|Mommsen|2004|p=69}}</ref> nhưng Trajan mất đột ngột trong tháng 8 năm 117CN.

Trong chiến dịch của ông, [[Trajan]] được nhận danh hiệu ''Parthicus'' từ viện nguyên lão và tiền xu được đúc công bố cuộc chinh phục Parthia.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=90–91}}; see also {{harvnb|Brosius|2006|p=137}} and {{harvnb|Curtis|2007|p=13}}</ref> Tuy nhiên, chỉ có các nhà sử học thế kỷ IV CN [[Eutropius]] và Festus khẳng định rằng ông đã cố gắng để thiết lập một tỉnh La Mã ở miền nam Lưỡng Hà<ref>{{harvnb|Lightfoot|1990|pp=120–124}}</ref>

Vị vua kế vị Trajan, [[Hadrianus]] (cai trị 117-138 CN) khẳng định lại biên giới La Mã-Parthia ở Euphrates, quyết định không xâm lược Mesopotamia do nguồn lực quân sự hạn chế của La Mã.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=100}}; see also {{harvnb|Lightfoot|1990|p=115}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=81}}; and {{harvnb|Bivar|1983|p=91}}</ref> Parthamaspates chạy trốn sau khi Parthia nổi dậy chống lại ông, nhưng người La Mã đã đưa ông lên làm vua của Osroene. Osroes I chết trong cuộc xung đột của ông ta với Vologases III, sau này đã được kế vị bởi [[Vologases IV của Parthia]] (cai trị: 147-191 CN) đã mở ra một thời kỳ hòa bình và ổn định <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=92–93}}</ref> Tuy nhiên, [[cuộc chiến tranh La Mã-Parthia năm 161-166 CN]] bắt đầu khi Vologases xâm lược Armenia và [[Syria]], chiếm lại [[Edessa]]. Hoàng đế La Mã [[Marcus Aurelius]] (cai trị: 161-180 CN) đã cùng đồng hoàng đế [[Lucius Verus]](cai trị:161-169 CN) bảo vệ Syria trong khi [[Marcus Statius Priscus]] xâm lược Armenia trong năm 163 CN, theo sau là cuộc xâm lược Mesopotamia của [[Avidius Cassius]] năm 164 CN.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=93}}</ref>

Người La Mã chiếm và thiêu trụi Seleucia cùng với Ctesiphon, nhưng họ buộc phải rút lui khi những người lính La Mã mắc một căn bệnh chết người (có thể là [[bệnh đậu mùa]]) mà sớm tàn phá thế giới La Mã <ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=100}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=93–94}}</ref> Mặc dù họ rút lui, từ thời điểm này về sau, thành phố Dura-Europos vẫn còn trong tay La Mã.<ref name="Brosius 2006 100">{{harvnb|Brosius|2006|p=100}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=13}}; {{harvnb|Bivar|1983|p=94}}; {{harvnb|Katouzian|2009|p=44}}</ref>

Khi Hoàng đế La Mã [[Septimius Severus]] (cai trị: 193-211 CN) xâm chiếm Lưỡng Hà năm 197 CN trong thời cai trị của [[Vologases V của Parthia]] (cai trị: 191-208 CN), người La Mã lại một lần nữa tiến tới Euphrates và chiếm Seleucia cùng Ctesiphon. Sau khi nhận danh hiệu ''Parthicus Maximus'', ông rút lui vào cuối năm 198, và giống như Trajan một lần ông cũng thất bại để chiếm Hatra trong một cuộc vây hãm.<ref name="Brosius 2006 100"/>

Khoảng năm 212 CN, ngay sau khi [[Vologases VI của Parthia]] (khoảng 208-222 CN) lên ngôi, anh trai [[Artabanus IV của Parthia]] (m. năm 224 CN) đã nổi dậy chống lại ông và đã đạt được quyền kiểm soát một phần lớn của đế quốc.<ref name="bivar_1983_94-95">{{harvnb|Bivar|1983|pp=94–95}}</ref> Trong khi đó, hoàng đế La Mã [[Caracalla]] (cai trị: 211-217 CN) lật đổ các vị vua của Osroene và Armenia để biến chúng thành tỉnh La Mã một lần nữa. Ông tiến vào Lưỡng Hà với lý do kết hôn với một trong những con gái của Artabanus- nhưng bởi vì hôn nhân không được cho phép -tiến hành cuộc chiến tranh với Parthia và chinh phục Arbil ở phía đông của sông Tigris.
[[Tập tin:Bas relief nagsh-e-rostam couronnement.jpg|nhỏ|trái|Phù điêu của Nhà [[Sassanid]] tại [[Naqsh-e Rustam]] mô tả cảnh tấn phong [[Ardashir I]]]]

Caracalla bị ám sát năm tiếp theo trên đường tới Carrhae bởi binh sĩ của mình.<ref name="bivar_1983_94-95"/> Sau thất bại này, Parthia tiến hành hòa giải với [[Macrinus]] (cai trị: 217-218) nơi người La Mã phải cống nạp cho Parthia hơn 200 triệu ''denarii'' với quà tặng bổ sung.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=100–101}}; see also {{harvnb|Katouzian|2009|p=44}}, who mentions this in passing</ref>

Tuy nhiên, đế chế Parthia, bị suy yếu do xung đột nội bộ và cuộc chiến với la Mã, đã sớm bị thay thế bởi [[đế chế Sassanid]]. Thực tế trong thời gian ngắn sau đó, vua [[Ardahir I]], một vị vua địa phương gốc Iran của [[Persis]] (tỉnh Fars ngày nay, Iran) từ Estakhr bắt đầu chinh phục các vùng lãnh thổ xung quanh, một sự thách thức với luật lệ của nhà Arsaces <ref name="brosius_2006_101 bivar_1983_95-96 curtis_2007_14 katouzian_2009_44">{{harvnb|Brosius|2006|p=101}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=95–96}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=14}}; see also {{harvnb|Katouzian|2009|p=44}}</ref> Ông đã đối mặt Artabanus IV trong trận chiến, ngày 28 tháng 4 năm 224 CN có lẽ tại một địa điểm gần [[Isfahan]], đánh bại ông ta và thành lập đế chế Sassanid <ref name="brosius_2006_101 bivar_1983_95-96 curtis_2007_14 katouzian_2009_44"/> tuy nhiên, có bằng chứng, cho thấy Volageses VI tiếp tục ban hành tiền xu tại Seleucia tới năm 228 CN.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=95–96}}</ref>

Nhà Sassanid sẽ không chỉ kế thừa di sản Parthia là kẻ thù Ba Tư của La Mã, họ cũng sẽ cố gắng để khôi phục lại ranh giới của [[Đế chế Achaemenes]], một thời gian ngắn chinh phục Cận đông, Anatolia, và Ai Cập từ tay [[đế chế đông La Mã]] dưới thời trị vì của [[Khosrau II]] (r.590-628 CN) <ref>{{harvnb|Frye|1983|pp=173–174}}</ref> Tuy nhiên, họ sẽ mất các vùng lãnh thổ này vào tay [[Heraclius]], hoàng đế La Mã cuối cùng trước khi các cuộc chinh phục của [[người Ả Rập]] bắt đầu. Dù gì đi chăng nữa, nhà Sassanid đã kế tục vai trò như là đối thủ chính của người La Mã trong suốt 400 năm.<ref name=EIr-Sasanian>{{harv|Shapur Shahbazi|2005}}</ref><ref>Norman A. Stillman ''The Jews of Arab Lands'' pp 22 Jewish Publication Society, 1979 {{ISBN|0-8276-1155-2}}</ref><ref>International Congress of Byzantine Studies ''Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies, Luân Đôn, 21–ngày 26 tháng 8 năm 2006, Volumes 1–3'' pp 29. Ashgate Pub Co, 30 sep. 2006 {{ISBN|0-7546-5740-X}}</ref>

===Những nguồn bản địa và các nguồn khác===
{{multiple image| align = right | direction = horizontal | header = | header_align = left/right/center | footer = Đồ trang sức bằng vàng thời Parthia được tìm thấy tại một địa điểm [[chôn cất]] tại [[Nineveh]] (gần [[Mosul]], [[Iraq]] ngày nay)| footer_align = left | image1 = Parthian gold funerary objects by Nickmard Khoey.jpg | width1 = 126 | caption1 = | image2 = Parthian jewelry from Nineveh by Nickmard Khoey.jpg | width2 = 174 | caption2 = }}
Những văn bản địa phương và ngoài nước, cũng như các văn bản hiện vật đã được sử dụng để tái tạo lại lịch sử Parthia<ref name="widengren_1983_1261-1262">{{harvnb|Widengren|1983|pp=1261–1262}}</ref> Mặc dù triều đình Parthia đã duy trì những văn thư, người Parthia đã không chính thức nghiên cứu lịch sử, lịch sử phổ quát đầu tiên của Iran, [[Khwaday-Namag]], không được biên soạn cho đến triều đại của vị vua cuối cùng nhà Sassanid, vua [[Yazdegerd III]] (cai trị: 632-651 CN)<ref>{{harvnb|Yarshater|1983|p=359}}</ref> Các nguồn bản xứ về lịch sử Parthia vẫn còn khan hiếm, những gì về họ còn ít có sẵn hơn so với bất kỳ giai đoạn khác của lịch sử Iran.<ref name="widengren_1983_1261">{{harvnb|Widengren|1983|p=1261}}</ref> Hầu hết các bản ghi chép đương đại về Parthia đều bao gồm các văn tự [[tiếng Hy Lạp]] cũng như các văn tự tiếng Parthia và [[tiếng Aramaic]].<ref name="garthwaite_2005_75-76">{{harvnb|Garthwaite|2005|pp=75–76}}</ref> Ngôn ngữ Parthia được viết bằng một loại chữ viết riêng biệt, bắt nguồn từ chữ Aramaic Hoàng gia của người Achaemenes và sau đó phát triển thành [[Chữ Pahlavi|hệ thống chữ viết Pahlavi]].<ref>{{harvnb|Boyce|1983|pp=1151–1152}}</ref>
[[Tập tin:Samartian-Persian necklace and amulet.png|thumb|Một chuỗi hạt và bùa Sarmatia-Parthia bằng vàng, thế kỷ thứ II của Công Nguyên. Hiện thuộc sở hữu của Quỹ Nghệ thuật Tamoikin]]
Những nguồn tài liệu bản địa giá trị nhất để tái tạo thời gian chính xác của triều đại của các vị vua Arsaces là những đồng tiền kim loại [[drachma]], được ban hành bởi mỗi vị vua khác nhau.<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=67}}; {{harvnb|Widengren|1983|p=1262}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=79–80}}</ref> Theo các nhà sử học Geo Widengren, những đồng tiền này đại diện cho một "quá trình chuyển đổi từ di cảo phi văn bản sang văn bản".<ref name="widengren_1983_1262">{{harvnb|Widengren|1983|p=1262}}</ref> Những nguồn tài liệu khác của Parthia được sử dụng để tái tạo lại niên đại bao gồm những tấm bảng thiên văn có chứa [[chữ hình nêm]] và những lời ghi (tiếng Anh: ''colophon'') được phát hiện ở Babylonia.<ref name="widengren_1983_1265">{{harvnb|Widengren|1983|p=1265}}</ref> Những tài liệu văn bản bản địa cũng bao gồm các văn bản khắc trên đá, tài liệu ghi trên giấy da và giấy [[papyrus]] và [[đồ gốm]].<ref name="widengren_1983_1262"/> Ví dụ, ở kinh đô Mithradatkert/Nisa (Turkmenistan ngày nay) của Parthia của, các kho chứa đồ gốm lớn đã được tìm thấy cung cấp thông tin về việc bán và lưu giữ các vật phẩm như [[rượu vang]].<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|pp=75–76}}; {{harvnb|Widengren|1983|p=1263}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=118–119}}</ref> Những tài liệu viết bằng giấy da [[dê]] được tìm thấy tại các địa điểm như Dura-Europos, đã cung cấp những thông tin có giá trị về chính quyền Parthia, bao gồm các vấn đề như thuế má, chức tước quân sự và tổ chức cấp tỉnh.<ref>{{harvnb|Widengren|1983|p=1263}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=118–119}}</ref>
[[Tập tin:Golden Necklace - Parthian Empire 2nd AD.JPG|thumb|left|Chuỗi hạt bằng vàng, thế kỷ thứ II của Công Nguyên, Iran, Bảo tàng Reza Abbasi]]
[[Tập tin:Iran-bastan-32.jpg|nhỏ|trái|Một cây [[đèn dầu]] bằng sứ, [[tỉnh Khūzestān]], Iran, [[Bảo tàng quốc gia Iran]]]]
Sử cũ Hy Lạp - La Mã cũng có viết nhiều về lịch sử Parthia, nhưng không được coi là hoàn toàn đáng tin cậy vì chúng được viết từ quan điểm của đối thủ và kẻ thù thời chiến.<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|pp=67, 75}}; {{harvnb|Bivar|1983|p=22}}</ref> Những nguồn nước ngoài này thường có sự quan tâm lớn về quân sự và chính trị, và thường bỏ qua khía cạnh xã hội và văn hóa của lịch sử Parthia<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=75}}; {{harvnb|Bivar|1983|pp=80–81}}</ref> Người La Mã thường khắc họa người Parthia là những chiến binh bạo ngược những cũng tinh thống văn hóa; họ ghi nhận những công thức ẩm thực của Parthia trong cuốn sách hướng dẫn nấu nướng ''[[Apicius]]'', chứng tỏ họ luôn mến mộ cách làm bếp của người Parthia.<ref>{{harvnb|Kurz|1983|p=564}}; see also {{harvnb|Brosius|2006|p=138}} for further analysis: "Curiously, at the same time as the Parthian was depicted as uncivilised, he was also 'orientalised' in traditional fashion, being described as luxury-loving, leading an effeminate lifestyle, and demonstrating excessive sexuality."</ref> [[Apollodorus xứ Artemita]] và [[Arrian]] cũng viết sách sử nói về Parthia, nhưng giờ đây đều đã mất và chỉ được biết đến thông qua trích dẫn của các nhà sử học khác.<ref>{{harvnb|Widengren|1983|pp=1261, 1264}}</ref> [[Isidore xứ Charax]] - một tác giả vào đời vua Augustus - viết nên một tư liệu về lãnh thổ Parthia, có lẽ sau một cuộc khảo cứu về Triều đình Parthia.<ref name="widengren_1983_1264">{{harvnb|Widengren|1983|p=1264}}</ref> Ở một mức độ nhỏ hơn, con người và các sự kiện lịch sử Parthia cũng được đề cập trong các cuốn sử của [[Justinus (nhà sử học)|Justinus]], [[Strabo]], [[Diodoros Sikolos]], [[Plutarchus]], [[Cassius Dio]], [[Appian]], [[Josephus]], [[Pliny Già]], and [[Herodian]].<ref>{{harvnb|Widengren|1983|pp=1265–1266}}</ref>

Lịch sử Parthia cũng có thể được tái hiện nhờ vào sử cũ [[Trung Quốc]].<ref name="widengren_1983_1265, 1267">{{harvnb|Widengren|1983|pp=1265, 1267}}</ref> Trái ngược với sử cũ Hy Lạp và La Mã, các cuốn sử Trung Quốc buổi đầu giữ quan điểm trung lập hơn khi miêu tả về nước Parthia,<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=80}}; {{harvnb|Posch|1998|p=363}}</ref> mặc dù các sử thần Trung Hoa có thói quen chép lại các thư tịch cổ hơn, làm khó khăn trong việc xác lập trình tự thời gian các sự kiện lịch sử của Đế quốc Parthia.<ref>{{harvnb|Posch|1998|p=358}}</ref> Người Trung Quốc gọi Parthia là ''[[:zh:安息|An Tức]]'' ([[chữ Hán]]: [[Wiktionary:安|安]][[Wiktionary:息|息]]), có lẽ theo tên Hy Lạp của thành phố [[Merv|Antiochia tại Margiana]] (chữ Hy Lạp: Αντιόχεια της Μαργιανήs) của người Parthia.<ref>{{harvnb|Watson|1983|pp=541–542}}</ref> Tuy nhiên, đây cũng có thể là sự chuyển chữ từ tên "Arsaces" của vị vua khai quốc Parthia và cũng là tên của Vương triều này.<ref>{{harvnb|Wang|2007|p=90}}</ref> Những cuốn sử Trung Quốc chép về Parthia bao gồm ''[[Sử ký Tư Mã Thiên|Sử ký]]'' (Thái sử công thư) của [[Tư Mã Thiên]], ''[[Hán thư]]'' của [[Ban Bưu]], [[Ban Cố]] và [[Ban Chiêu]], cùng với ''[[Hậu Hán thư]]'' của [[Phạm Diệp]].<ref>{{harvnb|Wang|2007|p=88}}</ref> Họ cung cấp thông tin về những cuộc di dân du mục trước cuộc xâm lược ban đầu của người [[Saka]] vào Parthia, cùng những thông tin có giá trị về chính trị và [[địa lý]].<ref name="widengren_1983_1265, 1267"/> Thí dụ, ''Sử ký Tư Mã Thiên'' ghi nhận về những trao đổi ngoại giao, những quà tặng đẹp lạ lùng của vua Mithridates II gửi cho [[Nhà Hán|triều đình Tây Hán]], những cách thu hoạch vụ mùa thường thấy ở Sparta, việc sản xuất rượu có sử dụng nho, những thương nhân đi hết nơi này đến nơi kia, và kích cỡ cùng với vị trí của lãnh thổ Parthia.<ref>{{harvnb|Wang|2007|pp=89–90}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=90–91, 122}}</ref> ''Sử ký Tư Mã Thiên'' cũng đề cập rằng người Parthia ghi nhận bằng việc "viết ngang trên những mảnh da," hẳn đây chính là giấy da.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=118}}; see also {{harvnb|Wang|2007|p=90}} for a similar translation</ref>

==Triều đình và chính quyền==
===Trung ương và các vị vua bán tự trị===
[[Tập tin:650521.jpg|nhỏ|Tiền xu của [[Kamnaskires III]], vua của [[Elymais]] (ngày nay là [[tỉnh Khūzestān]]),và vợ ông nữ hoàng [[Anzaze]], thế kỷ I TCN]]
So với [[Đế chế Achaemenes]] trước đó, triều đinh Parthia có sự đáng chú ý là sự phân cấp <ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|pp=67–68}}</ref> Một nguồn lịch sử bản địa cho thấy rằng các vùng lãnh thổ được giám sát bởi chính quyền trung ương được tổ chức tại một cách tương tự với [[đế chế Seleukos]]. Cả hai đều có hệ thống ba cấp cho các tỉnh: Parthia marzbān, xšatrap, và dizpat, tương tự như phó vương Seleukos, [[eparchy]], và hyparchy <ref name="widengren_1983_1263">{{harvnb|Widengren|1983|p=1263}}</ref> Đế chế Parthia cũng có một số vương quốc bán tự trị bên dưới, bao gồm các tiểu quốc [[Caucasia Iberia]], [[Armenia]], [[Atropatene]], [[Gordyene]], [[Adiabene]], [[Edessa]], [[Hatra]], [[Mesene]], [[Elymais]], và [[Persis]]<ref name="lukonin_1983_701">{{harvnb|Lukonin|1983|p=701}}</ref> Những vị vua này cai trị lãnh thổ của mình và đúc tiền đúc riêng của họ khác biệt với tiền đúc hoàng gia được đúc tại kho bạc hoàng đế.<ref>{{harvnb|Lukonin|1983|p=701}}; {{harvnb|Curtis|2007|pp=19–21}}</ref> Điều này không giống như đế chế Achaemenes trước đó, cũng đã có một số tiểu quốc, và thậm chí là Xatrap, những người bán độc lập, nhưng "công nhận uy quyền của nhà vua, cống nạp và hỗ trợ quân sự", theo Brosius <ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=113–114}}</ref> Tuy nhiên, các phó vương vào thời Parthia cai trị vùng lãnh thổ nhỏ hơn, và có lẽ đã có ít uy tín và ảnh hưởng hơn so với những người tiền nhiệm Achaemenes của họ.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=115–116}}</ref> Trong thời kì nhà Seleukos, xu hướng các triều đại cầm quyền địa phương với quy tắc bán tự trị, và đôi khi hoàn toàn nổi loạn, đã trở thành phổ biến, một thực tế lặp lại vào thời kì người Parthia cai trị sau này.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=114–115}}</ref>
===Quý tộc===
{{Xem thêm|Bảy gia tộc Parthia}}
[[Tập tin:Arm less man edit 3.jpg|nhỏ|Một bức tương bằng đồng của một quý tộc Parthia có lẽ là [[Surena|tướng Surena]]<ref>{{Chú thích web|url=http://www.persianempire.info/parthia9.htm |tiêu đề=Trận Carrhae Đế quốc Parthia (247 TCN – 226 CN) |nhà xuất bản=Persianempire.info |ngày = ngày 20 tháng 8 năm 2007 |ngày truy cập = ngày 11 tháng 7 năm 2011}}</ref> phát hiện tại thánh địa Shami ở [[Elymais]] ([[tỉnh Khūzestān]], [[Iran]], bên bờ vịnh Ba Tư ngày nay), hiện nằm trong [[Bảo tàng quốc gia Iran]].]]
[[Shah|Vua của các vị vua]] là người đứng đầu triều đình Parthia. Ông duy trì mối [[Đa phu thê|quan hệ đa thê]] và người kế vị thường là con trai cả.<ref name="brosius_2006_103-104">{{harvnb|Brosius|2006|pp=103–104}}</ref> Giống như [[nhà Ptolemaios]] của Ai Cập, cũng có các ghi chép về những vị vua Arsaces kết hôn với cháu gái của họ và có lẽ ngay cả với những chị em cùng cha, Nữ hoàng Musa kết hôn với con trai mình, mặc dù đây là một trường hợp cực đoan và bị lên án.<ref name="brosius_2006_103-104"/> Brosius cung cấp một trích dẫn từ một lá thư viết bằng tiếng Hy Lạp của vua Artabanus II trong năm 21 CN, gửi tới thống đốc (có đề tựa là "[[Archon]]") và công dân của thành phố [[Susa]]. Những chức vụ của những người bạn, vệ sĩ hay thủ quỹ được vua ưu tiên hơn đều được đề cập. Ngoài ra, tài liệu này cũng đã chứng minh rằng "tuy là có những phạm vi quyền hạn và thủ tục để bộ nhiệm một người chức vụ cao, nhà vua có thể can thiệp thay mặt một cá nhân, xem xét lại trường hợp đó và sẽ thay đổ quyết định nếu như ông ấy thấy phù hợp."<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=119}}</ref>

Các chức danh cha truyền con nối của địa vị quý tộc được ghi lại trong suốt triều đại của vua đầu tiên nhà Sassanid vua [[Ardahir I]], rất có thể là sự tiếp tục các chức danh đã được sử dụng trong thời kỳ Parthia<ref>{{harvnb|Lukonin|1983|pp=699–700}}</ref> Có ba tầng lớp riêng biệt trong giới quý tộc, cao nhất là những vị vua chư hầu trực tiếp nằm dưới sự cai trị bởi vua của các vua, thứ hai là những người liên quan đến vua của các vị vua chỉ có thông qua hôn nhân, và thứ tự thấp nhất là người đứng đầu gia tộc địa phương và vùng lãnh thổ nhỏ <ref>{{harvnb|Lukonin|1983|pp=700–704}}</ref>.

Đến thế kỷ I, tầng lớp quý tộc Parthia đã nắm nhiều quyền lực và có ảnh hưởng lớn trong việc chọn người kế vị hay lật đổ các vị vua Arsaces<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=99–100, 104}}</ref> Một số quý tộc có vai trò như cố vấn triều đình cho nhà vua, cũng như các giáo sĩ thần thánh.<ref name="Brosius 2006 104–105, 117–118">{{harvnb|Brosius|2006|pp=104–105, 117–118}}</ref> Trong số những đại gia tộc cao quý của Parthia được liệt kê vào lúc bắt đầu thời kỳ Sasania, chỉ có hai trong số đó được đề cập cụ thể trong các văn bản trước đó của Parthia: [[Gia tộc Suren]] và [[gia tộc Karen]].<ref name="Brosius 2006 104–105, 117–118"/> Nhà sử học Plutarch lưu ý rằng các thành viên của gia tộc Suren, quan trọng nhất trong giới quý tộc, đã có được đặc quyền trao vương miện cho mỗi vua của các vị vua nhà Arsaces mới trong lễ đăng quang của họ.<ref>{{harvnb|Lukonin|1983|p=704}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=104}}</ref> Sau đó, một số vị vua Parthia còn tự xưng là có dòng dõi Achaemenes. Điều này gần đây đã được chứng minh bởi khả năng mắc bệnh di truyền [[U sợi thần kinh]] (Neurofibromatosis), được chứng minh qua những mô tả về cơ thể các vua và bằng chứng về căn bệnh gia tộc được ghi lại trên những đồng tiền cổ.<ref>{{chú thích tạp chí|author=Ashrafian, Hutan.|title=Limb gigantism, neurofibromatosis and royal heredity in the Ancient World 2500 years ago: Achaemenids and Parthians|journal= J Plast Reconstr Aesthet Surg|volume=64|year=2011|pages=557|doi= 10.1016/j.bjps.2010.08.025|url= http://www.jprasurg.com/article/S1748-6815(10)00521-8/pdf|pmid=20832372}}</ref>

===Quân đội===
[[Tập tin:Zahhak castle stucco 2.JPG|nhỏ|Một hình chạm khắc bằng vữa xtuccô vẽ hình một bộ binh, từ tường của [[pháo đài Zahhak]], tỉnh [[Đông Azarbaijan]], Iran]]
Đế chế Parthia không có quân đội thường trực, nhưng họ lại có thể nhanh chóng tuyển mộ được quân đội mỗi khi có một cuộc khủng hoảng địa phương xảy ra<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=116, 122}}; {{harvnb|Sheldon|2010|pp=231–232}}</ref> Có một Lực lượng vũ trang thường trực dùng để bảo vệ nhà vua, bao gồm quý tộc, nông nô và lính đánh thuê, nhưng đoàn tùy tùng hoàng gia này nhỏ <ref name="kennedy_1996_84">{{harvnb|Kennedy|1996|p=84}}</ref> Những đội quân đồn trú cũng thường xuyên được duy trì ở các pháo đài biên giới; Những dòng chữ khắc Parthia tiết lộ một số các chức danh quân sự ban cho những chỉ huy tại các địa điểm này <ref name="kennedy_1996_84"/> Lực lượng quân đội cũng có thể được sử dụng trong các cử chỉ ngoại giao. Ví dụ, khi sứ thần Trung Quốc viếng thăm Parthia ở cuối thế kỷ thứ II trước Công nguyên, ''Sử Ký Tư Mã Thiên'' đã đề cập tới 20.000 kỵ binh được phái đến biên giới phía đông để phục vụ hộ tống sứ thần, mặc dù con số này có lẽ là một sự phóng đại.<ref>{{harvnb|Wang|2007|pp=99–100}}</ref>

Lực lượng chiến đấu chính của quân đội Parthia là [[cataphract]], kỵ binh nặng với người lính và ngựa được bảo vệ bởi áo giáp lưới<ref name="brosius_2006_120 garthwaite_2005_78">{{harvnb|Brosius|2006|p=120}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=78}}</ref>. Lực lượng Cataphract được trang bị với một ngọn thương để đột kích vào hàng ngũ kẻ thù, cũng như cung và tên.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=120}}; {{harvnb|Kennedy|1996|p=84}}</ref> Do chi phí trang bị và áo giáp của họ, cataphract được tuyển chọn từ trong tầng lớp quý tộc, đổi lại cho sự phục vụ của họ, là sự đòi hỏi một hình thức tự chủ ở cấp địa phương từ các vị vua Arsaces<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=116–118}}; see also {{harvnb|Garthwaite|2005|p=78}} and {{harvnb|Kennedy|1996|p=84}}</ref> Kỵ binh nhẹ được tuyển chọn từ tầng lớp thường dân và phục vụ làm lực lượng kị cung, họ mặc áo dài và quần dài đơn giản để tham gia vào trận chiến <ref name="brosius_2006_120 garthwaite_2005_78"/> Họ đã sử dụng cung ghép và có thể bắn vào kẻ thù trong khi đang cưỡi ngựa và quay mặt đi với kẻ thù, kỹ thuật này, được gọi là [[Chiến thuật Parthia|bắn kiểu Parthia]], là một chiến thuật có hiệu quả cao.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=120}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=78}}; {{harvnb|Kurz|1983|p=561}}</ref> Kỵ binh nặng và nhẹ của Parthia được chứng minh là một yếu tố quyết định trong [[Trận Carrhae]], một lực lượng Ba Tư đánh bại một đội quân La Mã lớn hơn nhiều dưới sự chỉ huy của Crassus. Các đơn vị bộ binh nhẹ, bao gồm tuyển mộ từ dân thường và lính đánh thuê, được sử dụng để phân tán quân đội của đối phương sau khi kỵ binh đột kích.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=122}}</ref>

Kích thước của quân đội Parthia là không rõ, cũng như là kích thước dân số tổng thể của đế chế. Tuy nhiên, các cuộc khai quật khảo cổ học ở những khu đô thị cũ của Parthia cho thấy các khu định cư đó có thể duy trì dân số lớn và do đó có một nguồn nhân lực lớn<ref name="kennedy_1996_83">{{harvnb|Kennedy|1996|p=83}}</ref>

===Tiền tệ===
Những đồng xu drachma Hy Lạp, thường được làm bằng bạc,<ref>{{harvnb|Curtis|2007|pp=9, 11–12, 16}}</ref> bao gồm cả [[tetradrachm]], là đồng tiền tiêu chuẩn được sử dụng trong suốt thời Đế chế Parthia<ref>{{harvnb|Curtis|2007|pp=7–25}}; {{harvnb|Sellwood|1983|pp=279–298}}</ref> Nhà Arsaces duy trì khu đúc tiền của hoàng gia tại các thành phố [[Hecatompylos]], [[Seleucia]], và [[Ecbatana]]<ref name="brosius_2006_103"/> Nhiều khả năng họ đã mở một sở đúc tiền tại Mithridatkert / Nisa <ref name="curtis_2007_8"/> Từ khi thành lập đế quốc cho đến khi nó sụp đổ, drachm được ban hành trong suốt thời đại Parthia hiếm khi cân nặng ít hơn 3,5 g hoặc nhiều hơn 4,2 g.<ref>{{harvnb|Sellwood|1983|p=280}}</ref> Những đồng tetradrachm Parthia đầu tiên, trọng lượng về nguyên tắc khoảng 16 g với một số biến thể, xuất hiện sau khi Mithridates I chinh phục vùng Lưỡng Hà và được đúc độc quyền tại Seleucia.<ref>{{harvnb|Sellwood|1983|p=282}}</ref>
==Xã hội và văn hóa==
===Văn hóa Hy Lạp và sự hồi sinh của văn hóa Iran===
[[Hình:ParthianHorseman.jpg|nhỏ|trái|Người cưỡi ngựa,bây giờ được trưng bày tại [[Palazzo Madama, Turino]].]]
Mặc dù nền văn hóa Hy Lạp của nhà Seleukos được chấp nhận rộng rãi bởi các dân tộc vùng Cận Đông trong [[thời kỳ Hy Lạp hóa]], thời kì Parthia đã chứng kiến một sự hồi sinh của văn hóa Iran trong tôn giáo, nghệ thuật, và thậm chí cả trang phục quần áo <ref>{{harvnb|Curtis|2007|pp=14–15}}; see also {{harvnb|Katouzian|2009|p=45}}</ref> Ý thức được cả nguồn gốc Hy Lạp và Ba Tư trong vương quyền của họ, những vị vua Arsaces đi phong cách theo kiểu vua của các vị vua Ba Tư và khẳng định rằng họ cũng là philhellene ("bạn bè của người Hy Lạp") <ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=85}}; {{harvnb|Curtis|2007|pp=14–15}}</ref> từ "philhellene" được ghi trên đồng tiền Parthia cho đến triều đại của Artabanus II<ref name="curtis_2007_11">{{harvnb|Curtis|2007|p=11}}</ref> ngưng sử dụng cụm từ này để biểu thị sự hồi sinh của nền văn hóa Iran của Parthia.<ref name="curtis_2007_16">{{harvnb|Curtis|2007|p=16}}</ref> Vologeses I là vị vua Arsaces đầu tiên sử dụng chữ viết và ngôn ngữ Parthia xuất hiện trên đồng tiền đúc song song với tiếng Hy Lạp <ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|pp=80–81}}; see also {{harvnb|Curtis|2007|p=21}} and {{harvnb|Schlumberger|1983|p=1030}}</ref> Tuy nhiên, việc sử dụng những chữ cái Hy Lạp khắc trên tiền xu Parthia vẫn còn cho đến khi đế quốc sụp đổ.<ref>{{harvnb|Schlumberger|1983|p=1030}}</ref>
[[Tập tin:ParthianWaterSpoutWithFaceOfIranianMan1-2ndCenturyCE.jpg|nhỏ|Một vòi nước Parthia gốm trong hình dạng đầu của một người đàn ông, khoảng thế kỷ I hoặc II CN]]

Tuy nhiên, ảnh hưởng văn hóa Hy Lạp đã không biến mất khỏi Đế chế Parthia, và có bằng chứng rằng nhà Arsaces đã yêu thích những nhà hát Hy Lạp. Khi đầu của Crassus đã được đem dâng cho Orodes II, ông ta cùng vua Armenia,Artavasdes II, lúc này đang bận xem một vở kịch thầy tế của thần Dionysius(vở kịch [[Bacchae]]) của nhà soạn kịch [[Euripides]] (khoảng 480-406 TCN). Người phụ trách của vở kịch đã quyết định sử dụng đầu thực của Crassus thay cho cái đầu giả của [[Pentheus]] <ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=56}}</ref>

Trên các đồng tiền của mình, vua Arsaces I được mô tả mặc y phục tương tự như phó vương [[nhà Achaemenes]]. Theo A. Shahbazi, Arsaces "cố ý tách biệt khỏi tiền xu nhà Seleukos để đề cao tinh thần dân tộc dân tộc và khát vọng hoàng gia của ông, và ông gọi mình là Kārny / Karny (tiếng Hy Lạp: Autocratos), một tước hiệu đã được dùng bởi những vị tướng Achaemenes tối cao, chẳng hạn như Cyrus trẻ" <ref name=shahbazi525/> phù hợp với truyền thống Achaemenes, những phù điêu khắc hình ảnh các vị vua Arsaces đã được khắc tại núi Behistun, nơi mà [[Darius I của Ba Tư]] (cai trị: 522-486 TCN)khắc lên đó văn bia của hoàng gia.<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=85}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=128–129}}</ref> Hơn nữa, nhà Arsaces tuyên bố nguồn gốc gia đình từ vua [[Artaxerxes II của Ba Tư]] (cai trị: 404-358 TCN) như một phương tiện để củng cố tính hợp pháp của họ trong việc cai trị vùng lãnh thổ cũ của nhà Achaemenes, ví dụ như là "người kế vị hợp pháp của các vị vua vinh quang" của Iran cổ<ref>{{harvnb|Lukonin|1983|p=697}}</ref> Vua Artabanus III đặt tên một trong các hoàng nam của ông là Darius và xưng làm người thừa kế của [[Cyrus Đại Đế]].<ref name=shahbazi525>{{harvnb|Shahbazi|1987|p=525}}</ref> Các vua nhà Arsaces chọn cho mình những cái tên điển hình của Bái Hỏa giáo, và vài tên trong số đó lấy từ "[[Nhà Kayani|khởi thủy hào hùng]]" của thánh kinh [[Avesta]], theo nhà sử học V.G. Lukonin.<ref>{{harvnb|Lukonin|1983|p=687}}; {{harvnb|Shahbazi|1987|p=525}}</ref>

Người Parthia cũng đã chấp nhận việc sử dụng [[lịch Babylon]] với những cái tên từ lịch Iran nhà Achaemenes, thay thế [[lịch Macedonia]] của nhà Seleukos.<ref>{{harvnb|Duchesne-Guillemin|1983|pp=867–868}}</ref>

===Tôn giáo===
[[Tập tin:ParthianVotiveReliefIranKhuzestan2ndCenturyCE.jpg|nhỏ|Một hình chạm khắc dùng cho việc thờ cúng từ tỉnh Khūzestān, Iran, thế kỷ II CN]]
Ngay bên trong Đế chế Parthia, tồn tại tình trạng không đồng nhất về văn hóa và chính trị, có một loạt các hệ thống tôn giáo và niềm tin, phổ biến nhất là sự thờ cúng các vị thần của người Hy Lạp và Iran.<ref name="katouzian_2009_45">{{harvnb|Katouzian|2009|p=45}}</ref> Ngoài ra còn có một số người Do Thái <ref>{{harvnb|Neusner|1983|pp=909–923}}</ref> và tín hữu Kitô giáo,<ref>{{harvnb|Asmussen|1983|pp=924–928}}</ref> và hầu hết người Parthia theo đa thần giáo<ref name="brosius_2006_125">{{harvnb|Brosius|2006|p=125}}</ref> Các vị thần Hy Lạp và Iran đôi khi được pha trộn với nhau thành một. Ví dụ, [[Zeus]] thường đánh đồng với [[Ahura Mazda]], [[Hades]] với [[Angra Mainyu]], [[Aphrodite]] và [[Hera]] với [[Anahita]], [[Apollo]] với [[Mithra]], và [[Hermes]] với [[Shamash]] <ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|pp=68, 83–84}}; {{harvnb|Colpe|1983|p=823}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=125}}</ref> Ngoài các vị nam thần và nữ thần chính, mỗi nhóm dân tộc và thành phố đã có riêng của mình những vị thần nhất định<ref name="brosius_2006_125"/> Cũng như các vị vua triều Seleukos,<ref>{{harvnb|Duchesne-Guillemin|1983|pp=872–873}}</ref> các công trình nghệ thuật Parthia cho thấy rằng các vị vua nhà Arsaces được tôn thờ làm Thần vương, và sự sùng bái các vị vua này có lẽ phổ biến nhất <ref>{{harvnb|Colpe|1983|p=844}}</ref>

Mức độ tôn sùng của nhà Arsaces với [[Bái Hỏa giáo]] đã được tranh luận trong học thuật hiện đại.<ref>{{harvnb|Katouzian|2009|p=45}}; {{harvnb|Brosius|2006|pp=102–103}}</ref> Những tín đồ Zoroaster đã coi sự hiến tế đẫm máu của một số tôn giáo thời Parthia của Iran là không thể chấp nhận được<ref name="katouzian_2009_45"/> Tuy nhiên, có bằng chứng cho thấy vua Vologeses I khuyến khích sự hiện diện của pháp sư ma thuật Bái hỏa giáo tại Triều đình
và tài trợ biên soạn các văn bản Bái hỏa giáo thiêng liêng mà sau đó hình thành [[kinh Avesta]] <ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=85–86}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|pp=80–81}}; {{harvnb|Duchesne-Guillemin|1983|p=867}}</ref> Triều đình Sassanid sau này sẽ tôn Bái hỏa giáo thành quốc giáo của đế quốc.<ref>{{harvnb|Garthwaite|2005|p=67}}; {{harvnb|Asmussen|1983|pp=928, 933–934}}</ref>

Cho dù vị tiên tri sáng lập [[Minh giáo]] là [[Mani (nhà tiên tri)|Mani]] ([[216]] – [[276]]) không hề tuyên bố sự khải huyền tôn giáo đầu tiên của ông cho tới khoảng năm [[228]]/[[229]], Bivar khẳng định rằng đức tin mới của ông gồm thâu "những yếu tố của đức tin [[Đạo Mandae|Mandae]], thuyết nguồn gốc vũ trụ của người Iran, và thậm chí cả những tiếng vang của Ki-tô giáo...[Minh giáo] có thể được coi là một phản ánh điển hình của những học thuyết tôn giáo hỗn hợp vào cuối triều Arsaces, cái mà quốc đạo Bái Hỏa của triều Sassanid sớm quét sạch hết."<ref>{{harvnb|Bivar|1983|p=97}}</ref>

Có rất it bằng chứng khảo cố cho thấy sự truyền bá [[đạo Phật]] từ [[Đế quốc Quý Sương]] vào lãnh thổ Iran.<ref>{{harvnb|Emmerick|1983|p=957}}</ref> Tuy vậy, theo các thư tịch cổ Trung Quốc, một quý tộc Parthia kiêm tăng lữ Phật giáo là [[An Thế Cao]] (''An Shigao'') (s. sống vào thế kỷ thứ II), đến [[Lạc Dương]] (Trung Quốc) để [[Việc truyền bá Phật giáo trên con đường tơ lụa|truyền bá Phật giáo]] và dịch vài cuốn [[Kinh điển Phật giáo|kinh Phật]] sang [[tiếng Hán]].<ref>{{harvnb|Demiéville|1986|p=823}}; {{harvnb|Zhang|2002|p=75}}</ref>

===Nghệ thuật và kiến trúc===
[[Tập tin:Hatra (17).jpg|nhỏ|Một ''[[iwan]]'' hình vòm bán trụ tại cổng của di chỉ [[Hatra]], [[Iraq]], xây khoảng năm 50 TCN]]
Nghệ thuật Parthia có thể được chia thành ba giai đoạn sử - địa: nền nghệ thuật của Parthia cổ, nghệ thuật của [[cao nguyên Iran]], và nghệ thuật của [[Lưỡng Hà]] thuộc Parthia <ref name="brosius_2006_127">{{harvnb|Brosius|2006|p=127}}</ref> Tác phẩm hội họa Parthia chính thống đầu tiên, được tìm thấy tại Mithridatkert/Nisa, kết hợp các yếu tố nghệ thuật [[Hy Lạp]] và Iran phù hợp với truyền thống Achaemenes và Seleukos<ref name="brosius_2006_127"/> trong giai đoạn thứ hai, nghệ thuật Parthia tìm thấy cảm hứng theo phong cách nghệ thuật đời Achaemenes, như được minh chứng bằng bức phù điêu của vua Mithridates II tại [[núi Behistun]].<ref name="brosius_2006_128">{{harvnb|Brosius|2006|p=128}}</ref> Giai đoạn thứ ba xảy ra dần dần sau khi người Parthia chinh phục Lưỡng Hà <ref name="brosius_2006_128"/>.

Những chủ đề chung của thời kỳ Parthia bao gồm cảnh những cuộc săn bắn của Hoàng gia và sự lên ngôi của các vua nhà Arsaces.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=127}}; see also {{harvnb|Schlumberger|1983|pp=1041–1043}}</ref> Những chủ đề mở rộng khác bao gồm những bức chân dung của những nhà cầm quyền địa phương.<ref name="brosius_2006_127"/> Nền nghệ thuật chung của Parthia trong thời ấy luôn gắn bó với tranh khắc trên đá, [[tranh tường]] và thậm chí là tranh [[grafitô]].<ref name="brosius_2006_127"/> Mộtíp phổ biến thời kỳ Sassanid thể hiện hai chiến binh cưỡi ngựa cầm thương giao chiến với nhau xuất hiện lần đầu tiên trong các phù điêu Parthia tại núi Behistun.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=129, 132}}</ref>

Trong tranh chân dung, người Parthia ủng hộ và nhấn mạnh việc điêu khắc theo mặt trước, có nghĩa là người được miêu tả trong bức tranh, trong tác phẩm điêu khắc, hoặc mặt trước sau của đồng tiền phải đối diện trực tiếp với người xem thay vì hiển thị theo chiều nghiêng.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=127}}; {{harvnb|Garthwaite|2005|p=84}}; {{harvnb|Schlumberger|1983|pp=1049–1050}}</ref> Mặc dù phong cách vẽ điêu khắc theo mặt trước trong chân dung vào giai đoạn này là một kỹ thuật nghệ thuật đã cũ, [[Daniel Schlumberger]] giải thích sự đổi mới của vẽ điêu khắc theo mặt trước thời Parthia:<ref name="schlumberger_1983_1051"/>

<blockquote>'Điêu khắc mặt trước kiểu Parthia', cũng như bây giờ chúng ta đã quen gọi nó, khác xa cả với kiểu Cận Đông cổ đại và điêu khắc theo mặt trước kiểu Hy Lạp, mặc dù nó là hậu duệ đời sau không cần phải nghi ngờ. Đối với cả nghệ thuật phương Đông và trong nghệ thuật Hy Lạp, điêu khắc theo mặt trước là một điều đặc biệt: trong nghệ thuật phương Đông nó dành riêng cho một số ít các nhân vật được thờ cúng hay trong thần thoại; trong nghệ thuật Hy Lạp nó chỉ được dùng đến vì những lý do nhất định, khi được đối tượng yêu cầu, và, trên toàn bộ, hiếm khi được sử dụng. Với nghệ thuật Parthia, thì ngược lại, nó trở nên bình thường. Cho nên điêu khắc theo mặt trước kiểu Parthia thực sự là gì, nhưng thói quen cho thấy, trong hội họa, tất cả các nhân vật đều được thể hiện rõ nét... Điều đặc biệt này dường như đã bắt đầu trong quá trình thế kỷ thứ I.<ref name="schlumberger_1983_1051">{{harvnb|Schlumberger|1983|p=1051}}</ref></blockquote>

Nghệ thuật Parthia, với cách sử dụng nghệ thuật điêu khắc mặt trước riêng biệt trong cách vẽ chân dung, đã bị mất và bị bỏ rơi sau những thay đổi về văn hóa cũng như chính trị sâu sắc do đế chế Sassanid mang lại.<ref>{{harvnb|Schlumberger|1983|p=1053}}</ref> Tuy nhiên, ngay sau khi người La Mã chiếm đóng vùng Dura-Europos năm 165, việc sử dụng nghệ thuật điêu khắc mặt trước của Parthia trong các bức chân dung tiếp tục phát triển ở đó. Điều này được minh chứng qua những tranh treo tường ở đầu thế kỷ III trong một giáo đường ở Dura-Europos, một ngôi đền trong cùng một thành phố dành riêng cho vị thần Palmyrene và từ một [[Mithraeum]] trong khu vực.<ref>{{harvnb|Curtis|2007|p=18}}; {{harvnb|Schlumberger|1983|pp=1052–1053}}</ref>
[[Tập tin:Duraeuropa-1-.gif|left|thumb|Một bức tranh tường vẽ cảnh từ sách Étte trong [[Kinh Thánh]] tại [[giáo đường Do Thái Dura-Europose]], niên đại 245 CN, một tác phẩm mà các nhà ngiên cứu như Curtis<ref>{{harvnb|Curtis|2007|p=18}}</ref> hay Schlumberger<ref>{{harvnb|Schlumberger|1983|pp=1052–1053}}</ref> mô tả như là một ví dụ điển hình về "nghệ thuật điêu khắc mặt trước Parthia"]]
Nghệ thuật kiến trúc Parthia chấp nhận các yếu tố của kiến trúc Achaemenes và Hy Lạp, nhưng vẫn khác biệt với cả hai. Phong cách này lần đầu tiên được chứng thực tại Mithridatkert /Nisa.<ref name="brosius_2006_111-112">{{harvnb|Brosius|2006|pp=111–112}}</ref> Đại sảnh tròn của Nisa thì tương tự như cung điện Hy Lạp cổ đại, nhưng khác nhau ở chỗ nó tạo thành một vòng tròn và khung vòm trong một không gian vuông <ref name="brosius_2006_111-112"/> Tuy nhiên, các tác phẩm nghệ thuật của Nisa, bao gồm cả bức tượng bằng đá cẩm thạch và những cảnh tượng khắc trên [[rhyton]] bằng ngà voi, thì không còn nghi ngờ gì nữa là chịu ảnh hưởng của nghệ thuật Hy Lạp.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=111–112, 127–128}}; {{harvnb|Schlumberger|1983|pp=1037–1041}}</ref>

Một đặc điểm nổi bật của nền kiến trúc Parthia là ''[[iwan]]'', một loại sảnh (khán phòng) được đỡ bởi những khung vòm hình vòng cung hoặc hình trụ và hở ở một bên.<ref name="garthwaite_2005_84 brosius_2006_128 schlumberger_1983_1049">{{harvnb|Garthwaite|2005|p=84}}; {{harvnb|Brosius|2006|p=128}}; {{harvnb|Schlumberger|1983|p=1049}}</ref> Sử dụng khung vòm hình trụ thay cho việc sử dụng các cột trụ mang phong cách Hy Lạp để đỡ mái nhà.<ref name="brosius_2006_128"/> Mặc dù Iwan đã được biết đến từ thời kỳ Achaemenes và thậm chí là sớm hơn nữa trong các cấu trúc nhỏ hơn và dưới lòng đất, nhưng những người Parthia mới là những người đầu tiên xây dựng chúng ở quy mô khổng lồ. Những ''iwan'' sớm nhất được tìm thấy của người Parthia được phát hiện tại Seleucia, có niên đại vào đầu thế kỷ thứ nhất của Công Nguyên. Nhiều ''iwan'' đồ sộ cũng được tìm thấy trong những ngôi đền cổ ở Hatra và có lẽ được làm theo phong cách Parthia.<ref name="brosius_2006_134-135">{{harvnb|Brosius|2006|pp=134–135}}</ref> Những ''iwan'' của Parthia lớn nhất ở khu vực đó có độ dài của một nhịp khoảng 15&nbsp;m (50&nbsp;ft).<ref>{{harvnb|Schlumberger|1983|p=1049}}</ref>

===Trang phục===
[[Tập tin:YoungManWithParthianCostume.jpg|thumb|upright|Bức tượng một người Palmyra trẻ đang mặc quần Parthia, được phát hiện từ một điểm khảo cổ ở [[Palmyra]], có niên đại từ đầu thế kỷ III TCN]]

Trang phục cưỡi ngựa điển hình của người Parthia được minh họa qua bức tượng đồng nổi tiếng của một nhà quý tộc Parthia được tìm thấy tại Shami, Elymais. Có [[chiều cao]] 1.9&nbsp;m (6&nbsp;ft), nhân vật này mặc một áo có cổ hình chữ V, áo hình chữ V được buộc chặt lại với nhau nhờ một vành đai, quần rộng và có nhiều uốn nếp, được giữ chặt bởi nịt tất, ngoài ra người đàn ông còn đội một mũ miện hoặc dải buộc trên tóc mình, tạo nên một búi tóc.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=132–134}}</ref> Trang phục của người đàn ông trên thường được nhìn thấy ở những hình chạm khắc trên những đồng tiền Parthia có niên đại từ giữa thế kỷ I TCN.<ref name="curtis_2007_16"/>

Những ví dụ về trang phục còn có thể kể đến là các tác phẩm điêu khắc mang cảm hứng từ phong cách Parthia đã được tìm thấy trong cuộc khai quật tại [[Hatra]], tây bắc [[Iraq]]. Tượng được khai quật mang trang phục Parthia điển hình (''qamis''), kết hợp với quần và được làm từ vật liệu trang trí có chất lượng tốt.<ref>{{harvnb|Bivar|1983|pp=91–92}}</ref> Các tầng lớp quý tộc ở Hatra bắt chước kiểu búi tóc, mũ và áo thắt ngang lưng của giới quý tộc ở trong triều đình Arsaces.<ref name="brosius_2006_134-135"/> Những trang phục này thậm chí còn được các vị vua nhà Arsaces mặc, như những gì được thể hiện trên hình chạm khắc ở mặt sau của đồng tiền.<ref>{{harvnb|Curtis|2007|p=15}}</ref> Quần kiểu Parthia cũng được tiếp nhận ở [[Palmyra]], [[Syria]], song song cùng với việc sử dụng phong cách điêu khắc theo mặt trước của Parthia trong nghệ thuật.<ref>{{harvnb|Curtis|2007|p=17}}</ref>

Nhiều tác phẩm điêu khắc Parthia khác còn miêu tả phụ nữ giàu có mặc áo dài tay trên cùng một chiếc váy, với dây chuyền, bông tai, vòng đeo tay và mũ được trang trí bằng trang sức.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=108, 134–135}}</ref> Trang phục uốn nếp của họ được thắt chặt bởi một chiếc trâm ở một bên vai.<ref name="brosius_2006_134-135"/> Mũ của họ cũng một đặc trưng riêng đó là một tấm màn ở phía sau.<ref name="brosius_2006_134-135"/>

Như đã thấy trên những đồng tiền đúc Parthia, mũ đội của các vị vua Parthia cũng đã thay đổi nhiều theo thời gian. Những đồng tiền Arsaces sớm nhất cho thấy nhà cầm quyền đội mũ [[bashlyk]] (tiếng Hy Lạp: ''kyrbasia''), tức là một loại mũ mềm với vành má.<ref name="brosius_2006_101">{{harvnb|Brosius|2006|p=101}}</ref> Kiểu mũ này có thể bắt nguồn từ loại mũ của các tổng trấn [[Nhà Achaemenes|Achaemenes]] và những chiếc mũ nhọn được miêu tả trên các bức phù điêu thời Achaemenes tại [[Behistun]] và [[Persepolis]]<ref>{{harvnb|Curtis|2007|p=8}}; see also {{harvnb|Sellwood|1983|pp=279–280}} for comparison with Achaemenid satrapal headdresses</ref>. Những đồng tiền đầu tiên của [[Mithridates I của Parthia|Mithridates I]] cho thấy ông ta đội mũ mềm, nhưng những đồng tiền xuất hiện từ cuối triều đại của ông cho thấy ông lần đầu tiên đội vương miện hoàng gia Hy Lạp.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=101–102}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=9}}</ref> [[Mithridates II của Parthia|Mithridates II]] là người đầu tiên được một tả là đội vương miện kiểu Parthia, thêu ngọc trai và đồ trang sức, một loại mũ thường được vua chúa đội trong thời kỳ Hậu-Parthia và Sassanid.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|pp=101–102}}; {{harvnb|Curtis|2007|p=15}}</ref>

=== Ngôn ngữ ===
Người Parthia tỏ ra khoan dung với văn hóa và tôn giáo, họ đã tiếp nhận tiếng Hy Lạp là ngôn ngữ chính thức của họ,<ref name="Green 1992 45"/> trong khi [[tiếng Aramaic]] vẫn là ''[[lingua franca]]'' trong toàn đế quốc.<ref name="Green 1992 45"/> Những ngôn ngữ Parthia bản địa, Trung Ba Tư và Akkad cũng được sử dụng.

=== Chữ viết và văn học ===
Được biết, trong thời kỳ Parthia, những nghệ sĩ cung đình (gōsān) đã diễn những tác phẩm [[Văn học dân gian|văn học truyền miệng]] kèm theo âm nhạc. Tuy nhiên, những câu chuyện của họ được đọc theo thể thức thơ, và đã không được ghi chép lại cho đến thời kỳ Sassanid tiếp theo sau đó.<ref>{{harvnb|Brosius|2006|p=106}}</ref> Trên thực tế, trong những tác phẩm văn học bằng ngôn ngữ Parthia được biết đến, không có tác phẩm nào còn giữ nguyên dạng ban đầu, kể từ khi nó được ghi chép lại ở các thế kỷ sau.<ref>{{harvnb|Boyce|1983|p=1151}}</ref> Người ta tin rằng, những câu chuyện như những câu chuyện lãng mạn như ''[[Vis và Ramin]]'' và [[sử thi]] về triều đại Kayanid là một phần của những tập văn của văn học dân gian từ thời kỳ Parthia, mặc dù chúng được biên soạn khá lâu sau đó.<ref>{{harvnb|Boyce|1983|pp=1158–1159}}</ref> Cho dù văn học Parthia không được ghi chép lại bằng văn bản, có bằng chứng rằng cho rằng, các vị vua Arsaces tiếp nhận và tôn trọng nền văn học Hy Lạp.<ref>{{harvnb|Boyce|1983|pp=1154–1155}}; xem thêm {{harvnb|Kennedy|1996|p=74}}</ref>

=== Quan hệ giữa tiếng Kurd và Parthia ===
{{Xem thêm|Tiếng Kurd}}
Một số nhà [[ngôn ngữ học]] cho rằng [[tiếng Kurd]] là phiên bản đương đại của tiếng Parthia. Nó thường được phân loại thuộc về nhóm ngữ hệ Tây Bắc Iran, trong khi một số học giả lại cho rằng nó là sự giao thoa giữa nhóm ngữ hệ Tây Bắc và Tây Nam Iran.<ref>Gernot Windfuhr, ed., 2009. ''Các ngôn ngữ Iran''. Routledge.</ref>[[Martin van Bruinessen]] lưu ý rằng "tiếng Kurd mang nặng yếu tố của ngữ hệ Tây Nam Iran", trong khi "tiếng Zaza và Gurani [...] lại thuộc về nhóm phía bắc Iran"<ref>Bruinessen, M.M. van. (1994). [http://www.let.uu.nl/~martin.vanbruinessen/personal/publications/Competing_Ethnic_Loyalties.htm Kurdish nationalism and competing ethnic loyalties]</ref>.Ludwig Paul kết luận rằng tiếng Kurd có vẻ như là một ngôn ngữ có nguồn gốc từ khu vực Tây Bắc Iran<ref name="Iranica">{{Cite encyclopedia|title=Kurdish language I. History of the Kurdish language|author-last=Paul|author-first=Ludwig|author-link=|encyclopedia=[[Encyclopædia Iranica]]|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|editor-link=Ehsan Yarshater|volume=|year=2008|publisher=Routledge|location=Luân Đôn and New York|url=http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-language-i|access-date =ngày 28 tháng 8 năm 2013}}</ref>, nhưng cũng thừa nhận rằng nó có nhiều điểm chung với các ngôn ngữ Tây Nam Iran như tiếng Ba Tư. Giáo sư Gernot Windfuhr lại nhận định rằng tiếng Kurd có nguồn gốc từ tiếng Parthia, dựa trên nền tảng của tiếng [[Medes]].<ref>Windfuhr, Gernot (1975), "Tương đồng ngôn ngữ: Một bản tóm tắt về tiếng Ba Tư và Parthia, Kurd và Medes", Monumentum H.S. Nyberg II (Acta Iranica-5), Leiden: 457–471</ref>

== Danh sách vua Parthia theo thứ tự thời gian ==
{{chính|Danh sách vua Parthia}}
{{Further|Danh sách các vua chư hầu Parthia}}

== Xem thêm ==
* [[Người Parthia]]
* [[Assyria (tỉnh La Mã)]]
* [[Ắc quy Bagdad]]
* [[Trận Nisibis (217)]]
* [[Lịch sử Iran]]
* [[Nhà Arsaces của Iberia]]
* [[Nhà Arsaces của Albania Kavkaz]]

== Chú thích ==
{{Tham khảo|3}}

==Tham khảo==
{{refbegin|colwidth=30em}}

* {{citation|last=An|first=Jiayao|chapter=When Glass Was Treasured in China|pages=79–94|title=Silk Road Studies: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road|volume=7|year=2002|publisher=Brepols Publishers|location=Turnhout|editor-last=Juliano, Annette L. and Judith A. Lerner|editor-first=|isbn=2-503-52178-9}}.
* {{citation|last=Asmussen|first=J.P.|chapter=Christians in Iran|pages=924–948|title=Cambridge History of Iran|volume=3.2|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Bickerman|first=Elias J.|chapter=The Seleucid Period|pages=3–20|title=Cambridge History of Iran|volume=3.1|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Bivar|first=A.D.H.|chapter=The Political History of Iran Under the Arsacids|pages=21–99|title=Cambridge History of Iran|volume=3.1|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Bivar|first=A.D.H.|chapter=Gondophares and the Indo-Parthians|pages=26–36|title=The Age of the Parthians: The Ideas of Iran|volume=2|year=2007|publisher=I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the Luân Đôn Middle East Institute at SOAS and the British Museum|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart|isbn=978-1-84511-406-0}}.
* {{citation|last=Boyce|first=Mary|chapter=Parthian Writings and Literature|pages=1151–1165|title=Cambridge History of Iran|volume=3.2|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Brosius|first=Maria|title=The Persians: An Introduction|year=2006|publisher=Routledge|location=Luân Đôn & New York|isbn=0-415-32089-5}}.
* {{citation|last=Colpe|first=Carsten|chapter=Development of Religious Thought|pages=819–865|title=Cambridge History of Iran|volume=3.2|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Curtis|first=Vesta Sarkhosh|chapter=The Iranian Revival in the Parthian Period|pages=7–25|title=The Age of the Parthians: The Ideas of Iran|volume=2|year=2007|publisher=I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the Luân Đôn Middle East Institute at SOAS and the British Museum|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart|isbn=978-1-84511-406-0}}.
* {{citation|last=de Crespigny|first=Rafe|title=A Biographical Dictionary of Later Han to the Three Kingdoms (23–220 AD)|year=2007|publisher=Koninklijke Brill|location=Leiden|isbn=90-04-15605-4}}.
* {{citation|last=Demiéville|first=Paul|chapter=Philosophy and religion from Han to Sui|pages=808–872|title=Cambridge History of China: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220|volume=1|year=1986|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|editor-last=Twitchett and Loewe|editor-first=|isbn=0-521-24327-0}}.
* {{citation|last=Duchesne-Guillemin|first=J.|chapter=Zoroastrian religion|pages=866–908|title=Cambridge History of Iran|volume=3.2|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
*{{citation |last=Ebrey |first=Patricia Buckley |title=The Cambridge Illustrated History of China |year=1999 |publisher=[[Cambridge University Press]] |location=Cambridge |isbn=0-521-66991-X }} (paperback).
* {{citation|last=Emmerick|first=R.E.|chapter=Buddhism Among Iranian Peoples|pages=949–964|title=Cambridge History of Iran|volume=3.2|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Frye|first=R.N.|chapter=The Political History of Iran Under the Sasanians|pages=116–180|title=Cambridge History of Iran|volume=3.1|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Garthwaite|first=Gene Ralph|title=The Persians|year=2005|publisher=Blackwell Publishing, Ltd.|location=Oxford & Carlton|isbn=1-55786-860-3}}.
* {{citation|last=Katouzian|first=Homa|title=The Persians: Ancient, Medieval, and Modern Iran|year=2009|publisher=Yale University Press|location=New Haven & Luân Đôn|isbn=978-0-300-12118-6}}.
* {{citation|last=Kennedy|first=David|chapter=Parthia and Rome: eastern perspectives|pages=67–90|title=The Roman Army in the East|volume=|year=1996|location=Ann Arbor|publisher=Cushing Malloy Inc., Journal of Roman Archaeology: Supplementary Series Number Eighteen|isbn=1-887829-18-0}}
* {{citation|last=Kurz|first=Otto|chapter=Cultural Relations Between Parthia and Rome|pages=559–567|title=Cambridge History of Iran|volume=3.1|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
*{{Citation |doi=10.2307/300283 |last=Lightfoot |first=C.S. |year=1990 |title=Trajan's Parthian War and the Fourth-Century Perspective |journal=The Journal of Roman Studies |volume=80 |issue= |pages=115–126|issn= |jstor=300283 }}
* {{citation|last=Lukonin|first=V.G.|chapter=Political, Social and Administrative Institutions: Taxes and Trade|pages=681–746|title=Cambridge History of Iran|volume=3.2|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=[[Mommsen]]|first=Theodor|title=The Provinces of the Roman Empire: From Caesar to Diocletian|year=2004 (original publication 1909 by Ares Publishers, Inc.)|volume=2|publisher=Gorgias Press|location=Piscataway (New Jersey)|isbn=1-59333-026-X}}.
* {{citation|last=Morton|first=William S.|last2=Lewis|first2=Charlton M.|title=China: Its History and Culture|year=2005|publisher=McGraw-Hill|location=New York|isbn=0-07-141279-4}}.
* {{citation|last=Neusner|first=J.|chapter=Jews in Iran|pages=909–923|title=Cambridge History of Iran|volume=3.2|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{de icon}} {{citation|last=Posch|first=Walter|chapter=Chinesische Quellen zu den Parthern|pages=355–364|title=Das Partherreich und seine Zeugnisse|editor-last=Weisehöfer|editor-first=Josef|series=Historia: Zeitschrift für alte Geschichte, vol. 122|location=Stuttgart|publisher=Franz Steiner|year=1998}}.
* {{citation|last=Schlumberger|first=Daniel|chapter=Parthian Art|pages=1027–1054|title=Cambridge History of Iran|volume=3.2|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Sellwood|first=David|chapter=Parthian Coins|pages=279–298|title=Cambridge History of Iran|volume=3.1|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
*{{Citation |last=Shahbazi|first=Shahpur A.|year=1987|title=Arsacids. I. Origin|journal=Encyclopaedia Iranica|volume=2|issue= |page=255|url= |issn= }}
* {{citation|last=Sheldon|first=Rose Mary|title=Rome's Wars in Parthia: Blood in the Sand|year=2010|publisher=Valentine Mitchell|location=Luân Đôn & Portland|isbn=978-0-85303-981-5}}
*{{Citation |doi=10.1556/AAnt.46.2006.3.3 |last=Strugnell |first=Emma |year=2006 |title=Ventidius' Parthian War: Rome's Forgotten Eastern Triumph |journal=Acta Antiqua |volume=46 |issue= 3|pages=239–252 |url= |issn= }}
* {{citation|last=Syme |first=Ronald |authorlink=Ronald Syme |title=The Roman Revolution |year=1939 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |isbn=0-19-280320-4 }}
* {{citation|last=Torday|first=Laszlo|title=Mounted Archers: The Beginnings of Central Asian History|year=1997|publisher=The Durham Academic Press|location=Durham|isbn=1-900838-03-6}}
* {{citation|last=Wang|first=Tao|chapter=Parthia in China: a Re-examination of the Historical Records|pages=87–104|title=The Age of the Parthians: The Ideas of Iran|volume=2|year=2007|publisher=I.B. Tauris & Co Ltd., in association with the Luân Đôn Middle East Institute at SOAS and the British Museum|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Curtis, Vesta Sarkhosh and Sarah Stewart|isbn=978-1-84511-406-0}}.
* {{citation|last=Waters|first=Kenneth H.|chapter=The Reign of Trajan, part VII: Trajanic Wars and Frontiers. The Danube and the East|pages=415–427<!--381-431-->|title=Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. Principat. II.2|year=1974|editor-last=Temporini|editor-first=Hildegard|location=Berlin|publisher=Walter de Gruyter}}.
* {{citation|last=Watson|first=William|chapter=Iran and China|pages=537–558|title=Cambridge History of Iran|volume=3.1|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Widengren|first=Geo|chapter=Sources of Parthian and Sasanian History|pages=1261–1283|title=Cambridge History of Iran|volume=3.2|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Wood|first=Frances|title=The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia|year=2002|publisher=University of California Press|location=Berkeley and Los Angeles|isbn=0-520-24340-4}}.
* {{citation|last=Yarshater|first=Ehsan|chapter=Iranian National History|pages=359–480|title=Cambridge History of Iran|volume=3.1|year=1983|publisher=Cambridge University Press|location=Luân Đôn & New York|editor-last=Yarshater|editor-first=Ehsan|isbn=0-521-20092-X}}.
* {{citation|last=Yü|first=Ying-shih|chapter=Han Foreign Relations|pages=377–462|title=Cambridge History of China: the Ch'in and Han Empires, 221 B.C. – A.D. 220|volume=1|year=1986|publisher=Cambridge University Press|location=Cambridge|editor-last=Twitchett, Denis and Michael Loewe|editor-first=|isbn=0-521-24327-0}}.
* {{citation|last=Zhang|first=Guanuda|chapter=The Role of the Sogdians as Translators of Buddhist Texts|pages=75–78|title=Silk Road Studies: Nomads, Traders, and Holy Men Along China's Silk Road|volume=7|year=2002|publisher=Brepols Publishers|location=Turnhout|editor-last=Juliano, Annette L. and Judith A. Lerner|editor-first=|isbn=2-503-52178-9}}.
{{refend}}

== Đọc thêm ==
{{refbegin}}
* {{citation|last=Neusner|first=J.|title=Parthian Political Ideology|journal=Iranica Antiqua|volume=3|year=1963|pages=40–59}}
* {{citation|last=Schippmann|first=Klaus|chapter=Arsacid ii. The Arsacid dynasty|pages=526–535|title=[[Encyclopædia Iranica|Encyclopaedia Iranica]]|volume=2|year=1987|location=New York|publisher=Routledge & Kegan Paul}}
{{refend}}

==Liên kết ngoài==
{{thể loại Commons|Parthia}}
* Các bài viết từ Văn phòng Xã hội Iran ([http://www.iranchamber.com/history/parthians/parthians.php Đế quốc Parthia], [http://www.iranchamber.com/art/articles/art_of_parthians.php Nghệ thuật Parthia], [http://www.iranchamber.com/history/parthians/parthian_army.php Quân đội Parthia])
*[http://www.parthia.com/ Parthia.com] (một trang web có tính năng lịch sử, địa lý, tiền xu, nghệ thuật và văn hóa của Parthia cổ đại)
{{Đế quốc}}
{{Vua Parthia}}
{{Lưỡng Hà cổ đại}}
{{Các chủ đề|Lịch sử|Iran}}

{{Sao chọn lọc|phiên bản chọn lọc=31816489 |thời gian=8 tháng 10 năm 2017}}

{{DEFAULTSORT:Parthia}}
[[Thể loại:Đế quốc Parthia| ]]
[[Thể loại:Năm 247 TCN]]
[[Thể loại:Chấm dứt năm 224]]
[[Thể loại:Lịch sử cổ đại Azerbaijan]]
[[Thể loại:Lịch sử Afghanistan]]
[[Thể loại:Lịch sử Turkmenistan]]
[[Thể loại:Ba Tư]]
[[Thể loại:Lịch sử Armenia]]
[[Thể loại:Lịch sử Azerbaijan]]
[[Thể loại:Lịch sử Gruzia]]
[[Thể loại:Lịch sử Thổ Nhĩ Kỳ]]
[[Thể loại:Lịch sử Tây Á]]
[[Thể loại:Lịch sử Trung Đông]]
[[Thể loại:Siêu cường]]
[[Thể loại:Lịch sử Syria]]