Xem mã nguồn của Homo habilis

{{nhan đề nghiêng}}
{{Speciesbox
| fossil_range = {{fossil range|2.3|1.65}}
| image = KNM ER 1813 (H. habilis).png
| image_alt = 220px
| image_caption = Phục dựng hộp sọ [[KNM-ER 1813]] tại [[Naturmuseum Senckenberg]], Đức
| taxon = Homo habilis
| authority = [[Louis Leakey|Leakey]] et al., 1964
| extinct = yes
| synonyms =
* ''Australopithecus habilis''<br/><small>Wood và Collard, 1999</small>
* ''[[Homo microcranous]]''<br/><small>[[Walter Ferguson|Ferguson]], 1995</small>
* ''[[Homo gautengensis]]''?<br/><small>Curnoe, 2010</small>
* ''[[Homo rudolfensis]]''?<br/><small>Alexeev, 1986</small>
| synonyms_ref = <ref>{{cite journal|last=Antón|first=S. C.|year=2012|title=Early ''Homo'': Who, When, and Where|journal=Current Anthropology|volume=53|issue=6|page=279|doi=10.1086/667695|s2cid=84830570}}</ref>
}}
'''''Homo habilis''''' (<small>phiên âm tiếng Việt:</small> '''''Hômô habilit'''''; <small>dịch nghĩa:</small> '''người khéo léo'''; <small>Hán-Việt</small>: '''xảo nhân''') là một [[loài]] [[người cổ xưa]] đã tuyệt chủng từng sinh sống ở Đông và Nam Phi vào [[Pleistocene sớm|thế Canh Tân sớm]] từ khoảng 2,31 - 1,65 triệu năm trước (mya). Sau khi được mô tả khoa học vào năm 1964, tính chính đáng của ''H. habilis'' bị tranh cãi gay gắt do một số nhà khảo cổ cho rằng loài này đồng nghĩa với ''[[Australopithecus africanus]]'', một hominin khác mới được biết đến vào thời điểm đó, song tới nay đã nhận được sự công nhận chính thức. Hồi những năm 1980, ''H. habilis'' được cho là tổ tiên trực hệ của loài người, đã tiến hóa thành ''[[Homo erectus]]'' và góp phần phát sinh người hiện đại; tuy vậy, quan điểm này giờ đang bị đặt trong vòng nghi vấn. Một số mẫu vật được quy cho ''H. habilis'' vẫn còn khá mơ hồ, và đồng thời cũng có đề xuất tách loài này ra thành nhiều loài riêng biệt, cụ thể là thành "''[[Homo rudolfensis|H. rudolfensis]]''" và "''[[Homo gautengensis|H. gautengensis]]''". Dẫu vậy, mới chỉ duy nhất loài ''H. rudolfensis'' nhận được sự tán thành nhất trí của giới khảo cổ.

Giống các thành viên khác trong chi ''Homo'' đương thời, thể tích não ''H. habilis'' dao động trong khoảng {{cvt|500–900|cm3}}. Ta không biết rõ kích thước cơ thể của ''H. habilis''; bởi lẽ hiện tại các nhà khảo cổ mới chỉ khai quật được 2 bộ cốt rất phân mảnh hữu dụng cho việc đoán định kích thước loài, và hơn nữa phần lớn sự đoán định hiện tại vẫn còn dựa trên giả thiết rằng giải phẫu của  loài này tương tự các australopithecine tiền thân. Cũng chính vì vậy, một số nhà khảo cổ đề xuất gộp ''H. habilis'' vào chi ''[[Australopithecus]]'' và đổi danh pháp thành '''''Australopithecus habilis'''''. Mẫu vật cái mang số hiệu OH 62 được ước tính cao tầm {{cvt|100–120|cm|ftin}} và nặng tầm {{cvt|20–37|kg}} nếu lấy australopithecine làm chuẩn, song nếu lấy tỷ lệ cơ thể người làm chuẩn thì chiều cao ước tính sẽ vào khoảng {{cvt|148|cm|ftin}} và cân nặng vào khoảng {{cvt|35|kg}}. Tuy nhiên, tương tự nhóm australopithecine, ''H. habilis'' dường như vẫn có thể sống trên cây. Các hominin sơ khai thường được phỏng dựng với bộ lông dày và [[dị hình giới tính|lưỡng hình đực cái]] rõ rệt, song phải lưu ý rằng những phỏng đoán kiểu vậy chưa có căn cứ vững vàng.

''H. habilis'' là chủ nhân kỹ nghệ đồ đá [[Oldowan]]. Họ chủ yếu sử dụng công cụ để mổ xẻ xác thịt tìm được quanh môi trường. So với australopithecine, chi ''Homo'' sơ khai tiêu thụ rất nhiều thịt. Các chi tiết liên quan đến hành vi xã hội của ''H. habilis'' còn mang nặng tính suy diễn do sự thiếu thốn bằng chứng. ''H. habilis'' tồn tại vào cùng khoảng thời gian với nhiều loài vượn nhân khác như ''H. rudolfensis'', ''[[Homo ergaster|H. ergaster]]''/''[[Homo erectus|H. erectus]]'' và ''[[Paranthropus boisei]]''.

==Phân loại học==
===Lịch sử nghiên cứu===
[[File:KNM-ER 1813 skull.jpg|thumb|left|Hộp sọ phục dựng của mẫu [[KNM-ER 1813]]]]
Những di cốt được công nhận đầu tiên của ''H. habilis'' mang số hiệu [[OH 7]], bao gồm một phần xương sọ, bàn tay và bàn chân độ tuổi vị thành niên có niên đại 1,75 triệu năm trước (mya). Các mẫu vật đó được Jonathan Leakey phát hiện trong Hẻm núi Olduvai, Tanzania vào năm 1960. Tuy nhiên, di cốt đầu tiên thu được đáng ra phải là chiếc răng hàm [[OH 4]], được phát hiện bởi trợ lý cấp cao của vợ chồng nhà Leakey (cha mẹ của Jonathan Leakey) tên là Heselon Mukiri vào năm 1959, nhưng bấy giờ họ không nhận ra chiếc răng đó thuộc về ''H. habilis''.<ref name=Tobias2006/> Vào khoảng thời gian đó, gia đình Leakey đã dành tổng cộng 29 năm miệt mài tìm kiếm hài cốt của các hominin sơ khai tại [[hẻm núi Olduvai]], nhưng thay vào đó họ chỉ phát hiện nhiều hài cốt động vật và khám phá ra kỹ nghệ đồ đá [[Oldowan]]. Vào năm 1959, họ cho rằng chủ nhân của kỹ nghệ Oldowan là loài vượn nhân ''[[Paranthropus boisei]]'' (hồi đó có danh pháp là "Zinjanthropus"), nhưng sau khi mẫu OH 7 được phát hiện thì nhận định đó đã được đính chính.<ref name=Tobias2006/> Năm 1964, Louis Leakey cùng nhà cổ sinh người Nam Phi [[Phillip V. Tobias]] và nhà linh trưởng học người Anh [[John R. Napier]] chính thức xếp di cốt trên vào chi ''Homo'' với danh pháp ''H. habilis'' theo khuyến nghị của nhà nhân học người Úc [[Raymond Dart]], cái tên mà trong tiếng Latinh nghĩa là "người khéo léo".<ref name=Leakey1964/> Mối liên hệ của mẫu OH 7 với kỹ nghệ Oldowan (được coi là bằng chứng về khả năng nhận thức tiên tiến) được sử dụng để biện giải cho việc xếp nó vào chi ''Homo''.<ref name=Torre2011>{{cite journal|first=I.|last=de la Torre|year=2011|title=The origins of stone tool technology in Africa: a historical perspective|journal=Philosophical Transactions of the Royal Society B|volume=366|issue=1567|pages=1028–1037|doi=10.1098/rstb.2010.0350|pmc=3049100|pmid=21357225}}</ref> Mẫu OH 7 sau được phê chuẩn là [[mẫu định danh]] của loài.<ref name=Leakey1964>{{cite journal|first1=L.|last1=Leakey|author-link=Louis Leakey|first2=P. V.|last2=Tobias|author-link2=Phillip V. Tobias|first3=J. R.|last3=Napier|author-link3=John R. Napier|year=1964|title=A New Species of the Genus ''Homo'' from Olduvai Gorge|journal=Nature|volume=202|issue=4927|pages=7–9|url=http://users.clas.ufl.edu/krigbaum/proseminar/leakey_etal_nature_1964.pdf|doi=10.1038/202007a0|pmid=14166722|bibcode=1964Natur.202....7L|s2cid=12836722}}</ref>

Sau khi được mô tả học thuật, giới khoa học đã tranh luận nảy lửa rằng liệu ''H. habilis'' có nên được tái phân loại với loài ''Australopithecus africanus'' hay không (loài hominin sơ khai duy nhất khác được biết vào thời điểm đó), một phần bởi vì những di cốt đó rất cổ và bấy giờ thì thuyết ''Homo'' tiến hóa ở châu Á đang rất thịnh hành. Hơn nữa nếu xét theo tiêu chí chi ''Homo'' của [[Wilfrid Le Gros Clark]] đề xuất vào năm 1955 thì hộp sọ của mẫu còn quá bé.<ref name=Tobias2006/><ref name=Wood2000>{{cite journal|first1=B.|last1=Wood|first2=B. G.|last2=Richmond|year=2000|title=Human evolution: taxonomy and paleobiology|journal=Journal of Anatomy|volume=197|pages=39–41|doi=10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x|pmid=10999270|pmc=1468107}}</ref> Tính chính đáng ''H. habilis'' dần được chấp nhận rộng rãi sau nhiều cuộc khai quật khảo cổ khiến các bằng chứng mới lộ diện.<ref name=Tobias2006>{{Chú thích sách|first=P. V.|last=Tobias|author-link=Phillip V. Tobias|year=2006|chapter=''Homo habilis''—A Premature Discovery: Remembered by One of Its Founding Fathers, 42 Years Later|title=The First Humans – Origin and Early Evolution of the Genus ''Homo''|series=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology|publisher=Springer, Dordrecht|pages=7–15|isbn=978-1-4020-9980-9|doi=10.1007/978-1-4020-9980-9_2}}</ref> Năm 1983, Tobias cho rằng ''A. africanus'' chính là tổ tiên trực hệ của ''[[Paranthropus]]'' và ''Homo'' (hai [[đơn vị phân loại chị em]]), và rằng ''A. africanus'' đã tiến hóa thành ''H. habilis'', rồi tiến hóa tiếp thành ''H. erectus'' và cuối cùng tiến hóa thành người hiện đại (ở đây đề cập đến kiểu tiến hóa tách nhánh). Ông nhận định rằng sự phát triển từ ''A. africanus'' sang ''H. habilis'' là một bước nhảy vọt, và ngay sau đó quá trình tiến hóa loài người đã diễn ra dần dần do kích thước bộ não ''H. habilis'' tăng gần gấp đôi so với tổ tiên australopithecine.<ref name=Tobias1983>{{cite journal|first=P. V.|last=Tobias|author-link=Phillip V. Tobias|year=1983|title=Hominid evolution in Africa|journal=Canadian Journal of Anthropology|volume=3|issue=2|url=https://capa-acap.net/sites/default/files/newsletter/cja_vol_3_2_1983.pdf#page=35|pages=163–183}}</ref>
{{Multiple image
| footer = Mô hình tiến hóa loài người theo Tobias, 1983<ref name=Tobias1983/>
| width1 = 100
| width2 = 100
| width3 = 93
| width4 = 82
| align = center
| image1 = Australopithecus Skull.png
| caption1 = ''[[Australopithecus]]''
| image2 = Habilis Skull.png
| caption2 = '''''H. habilis'''''
| image3 = Ergaster Skull.png
| caption3 = ''[[Homo ergaster|H. ergaster]]''&nbsp;/&nbsp;''[[Homo erectus|H. erectus]]''
| image4 = Sapiens Skull.png
| caption4 = ''[[Người|H. sapiens]]''
}}

Nhiều nhà cổ sinh chấp nhận mô hình tiến hóa của Tobias và gán các di tích hominin trong khoảng Thượng Tân muộn tới Canh Tân sớm cho ''H. habilis'' ngoại trừ chi ''Paranthropus'' và ''H. erectus''. Cách phân loại này tuy vậy chỉ dựa trên đặc điểm sọ, khiến cho các nhà khảo cổ không có căn cứ phân loại khi tìm thấy các di cốt ngoài hộp sọ.<ref name=Johanson1986/> Rốt cuộc thì quá nhiều mẫu vật khác biệt nhau bị gom vào cùng một đơn vị phân loại, vậy nên giới khảo cổ đã đề ra các thuật ngữ ''H. habilis'' [[sensu|sensu precisiono]] ("nghĩa hẹp") và ''H. habilis'' [[sensu lato]] ("nghĩa rộng") để phân định các hình thái nội loài đó. Vào năm 1985, nhà cổ sinh người Anh Bernard Wood cho rằng hộp sọ lớn [[KNM-ER 1470]] phát hiện vào năm 1972 tại [[Hồ Turkana]], Kenya, thực sự là một loài khác chứ không phải ''H. habilis'' như bấy giờ tưởng;<ref>{{Chú thích sách|first=B.|last=Wood|year=1985|chapter=Early ''Homo'' in Kenya, systematic relationships|title=Ancestors: The hard evidence|url=https://archive.org/details/ancestorshardevi0000unse|editor-first=E.|editor-last=Delson|publisher=Alan R. Liss|isbn=978-0-8451-0249-7}}</ref> hiện nay mẫu này được chỉ định danh pháp ''[[Homo rudolfensis]]''. Cũng có ý kiến cho rằng hộp sọ này lớn như vậy bởi nó thuộc về giống đực, còn các mẫu ''H. habilis'' khác giống cái.<ref>{{Cite journal| volume = 36| issue = 1| pages = 115–118| last = Wood| first = B.| title = ''Homo rudolfensis'' Alexeev, 1986: Fact or phantom?| journal = Journal of Human Evolution| year = 1999| doi = 10.1006/jhev.1998.0246| pmid = 9924136}}</ref> Những ''Homo'' sơ khai phát hiện ở Nam Phi thường bị các nhà khoa học hú họa xếp vào ''H. habilis'' hoặc ''H. ergaster/H. erectus''. Năm 2010, nhà khảo cổ người Úc Darren Curoe đề xuất tách các ''Homo'' sơ khai ở Nam Phi thành loài "''[[Homo gautengensis]]''".<ref>{{Cite journal|last=Curnoe|first=D.|year=2010|title=A review of early ''Homo'' in southern Africa focusing on cranial, mandibular and dental remains, with the description of a new species (''Homo gautengensis'' sp. nov.)|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0018442X10000727|journal=HOMO: Journal of Comparative Human Biology|volume=61|issue=3|pages=151–177|doi=10.1016/j.jchb.2010.04.002|pmid=20466364}}</ref>

Năm 1986, hài cốt phân mảnh số hiệu OH 62 cùng với các mảnh sọ ''H. habilis'' được phát hiện bởi nhà nhân học người Mỹ [[Tim D. White]], đánh dấu lần đầu tiên các khía cạnh bộ xương ''H. habilis'' được xác lập, cho thấy chúng trông giống ''Australopithecus'' hơn là ''Homo''.<ref name=Johanson1986>{{cite journal|first1=D. C.|last1=Johanson|author1-link=Donald Johanson|first2=F.|last2=Masao|first3=G. G.|last3=Eck|first4=T. D.|last4=White|author4-link=Tim D. White|display-authors=et al.|year=1987|title=New partial skeleton of ''Homo habilis'' from Olduvai Gorge, Tanzania|journal=Nature|volume=327|issue=6119|pages=205–209|doi=10.1038/327205a0|pmid=3106831|bibcode=1987Natur.327..205J|s2cid=4321698}}</ref> Cộng thêm các đặc điểm nha khoa tương đồng với ''Australopithecus'', Wood và nhà nhân sinh học Mark Collard vào năm 1999 đề nghị chuyển loài này sang chi ''Australopithecus''.<ref>{{cite journal|first1=B.|last1=Wood|first2=M.|last2=Collard|year=1999|title=The Human Genus|journal=Science|volume=284|issue=5411|pages=65–71|doi=10.1126/science.284.5411.65|pmid=10102822|bibcode=1999Sci...284...65.|s2cid=7018418|url=https://pdfs.semanticscholar.org/5cbf/24153dbb801176e3089052060a9d92b5082b.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20201123192921/https://pdfs.semanticscholar.org/5cbf/24153dbb801176e3089052060a9d92b5082b.pdf|url-status=dead|archive-date=2020-11-23}}</ref><ref>{{cite journal | author = Miller J. M. A. | year = 2000 | title = Craniofacial variation in ''Homo habilis'': an analysis of the evidence for multiple species | url = https://archive.org/details/sim_american-journal-of-physical-anthropology_2000-05_112_1/page/103 | journal = American Journal of Physical Anthropology | volume = 112 | issue = 1| pages = 103–128 | doi=10.1002/(SICI)1096-8644(200005)112:1<103::AID-AJPA10>3.0.CO;2-6 | pmid=10766947}}</ref><ref>{{cite journal|first=P. V.|last=Tobias|year=1991|title=The species ''Homo habilis'': example of a premature discovery|journal=Annales Zoologici Fennici|volume=28|issue=3–4|pages=371–380|jstor=23735461}}</ref><ref>{{Chú thích sách | doi=10.1007/978-3-642-39979-4_51|chapter = Defining the Genus Homo|title = Handbook of Paleoanthropology| pages=2107–2144|year = 2015|last1 = Collard|first1 = Mark| last2=Wood| first2=Bernard| isbn=978-3-642-39978-7}}</ref> Tuy nhiên, tái kiểm định mẫu OH 62 vào năm 2004 phản biện lại luận điểm trên.<ref name=Haeusler2004/> Việc phát hiện hộp sọ 1,8 triệu năm tuổi mang tên [[Homo georgicus|người Gruzia Dmanisi]] vào đầu những năm 2000 (thể hiện một số điểm tương đồng với chi ''Homo'' sơ khai) đã dẫn đến suy đoán cho rằng các ''Homo'' sơ kỳ ở châu Phi, bao gồm cả ''H. habilis'' và ''H. rudolfensis'', là cùng một loài và nên được gán cho ''H. erectus''.<ref name=Dmanisi>{{Cite journal |last1=Margvelashvili |first1=A. |last2=Zollikofer |first2=C. P. E. |last3=Lordkipanidze |first3=D. |last4=Peltomäki |first4=T. |last5=Ponce de León |first5=M. S. |year=2013 |title=Tooth wear and dentoalveolar remodeling are key factors of morphological variation in the Dmanisi mandibles |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=110 |issue=43 |language=en |pages=17278–83 |doi=10.1073/pnas.1316052110 |issn=0027-8424 |pmid=24101504 |pmc=3808665 |bibcode=2013PNAS..11017278M|doi-access=free }}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Lordkipanidze |first1=D. |last2=Ponce de León |first2=M. S. |last3=Margvelashvili |first3=A. |last4=Rak |first4=Y. |last5=Rightmire |first5=G. P. |last6=Vekua |first6=A. |last7=Zollikofer |first7=C. P. E. |year=2013 |title=A Complete Skull from Dmanisi, Georgia, and the Evolutionary Biology of Early Homo |journal=Science |language=en |volume=342 |issue=6156 |pages=326–331 |doi=10.1126/science.1238484 |issn=0036-8075 |pmid=24136960 |bibcode=2013Sci...342..326L |s2cid=20435482}}</ref>

===Phân loại===
{{cladogram|align=left|caption=Cây phát sinh chi ''[[Homo]]'' biểu thị ''H. habilis'' và ''H. rudolfensis'' đã rẽ nhánh sớm khỏi dòng người hiện đại<ref>{{Chú thích sách |last1=Strait |first1=D. |title=Handbook of Paleoanthropology |last2=Grine |first2=F. |last3=Fleagle |first3=J. G. |author3-link=John G. Fleagle |publisher=Springer |year=2015 |isbn=978-3-642-39979-4 |editor-last=Henke |editor-first=W. |edition=2nd |chapter=Analyzing Hominin Phylogeny: Cladistic Approach |page=2006 |doi=10.1007/978-3-642-39979-4_58 |editor-last2=Tattersall |editor-first2=I. |editor2-link=Ian Tattersall |chapter-url=http://www.academia.edu/download/55535112/Homo_ergaster_Handbook_2_2015.pdf |access-date=2022-06-08 |archive-date=2020-06-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612125818/http://www.academia.edu/download/55535112/Homo_ergaster_Handbook_2_2015.pdf }}</ref>|cladogram={{clade|style=font-size:85%;line-height:75%;width:300px;
|1={{clade
 |1={{clade
  |1='''''Homo habilis'''''
  |2=''[[Homo rudolfensis]]''
  }}
 |2={{clade
  |1=''[[Homo ergaster]]''
  |2={{clade
   |1=''[[Homo erectus]]''
   |2={{clade
    |1=''[[Homo antecessor]]''
    |2={{clade
     |1={{clade
      |1=''[[Homo heidelbergensis]]''
      |2=''[[Homo neanderthalensis]]''
      }}
     |2=''[[Homo sapiens]]''
    }}
   }}
  }}
 }}
}}
}}}}

Vẫn chưa có sự đồng thuận rộng rãi về việc liệu ''H. habilis'' có phải là tổ tiên của ''H. ergaster''/''H. erectus'' hay chúng đơn thuần chỉ là một nhánh tách của dòng người,<ref>{{cite journal|first=I.|last=Tattersall|author-link=Ian Tattersall|year=2019|title=Classification and phylogeny in human evolution|journal=Ludus Vitalis|volume=9|issue=15|pages=139–140|url=http://www.ludus-vitalis.org/ojs/index.php/ludus/article/view/617|access-date=2022-06-08|archive-date=2021-04-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20210415102615/http://www.ludus-vitalis.org/ojs/index.php/ludus/article/view/617}}</ref> và liệu rằng tất cả các mẫu vật được gán mác ''H. habilis'' đã chính xác hay chưa.<ref>{{Chú thích sách|last1=Tattersall|first1=I.|author1-link=Ian Tattersall|last2=Schwartz|first2=J. H.|author2-link=Jeffrey H. Schwartz|title=Extinct Humans|url=https://archive.org/details/extincthumans0000tatt|publisher=Basic Books|year=2001|page=[https://archive.org/details/extincthumans0000tatt/page/111 111]|isbn=978-0-8133-3918-4}}</ref>  Song các nhà khoa học đều đống ý ''H. habilis'' và ''H. rudolfensis'' nằm gần gốc cây tiến hóa ''Homo''.<ref>{{Chú thích sách|first1=D.|last1=Strait|first2=F. E.|last2=Grine|first3=J. G.|last3=Fleagle|year=2014|chapter=Analyzing Hominin Phylogeny: Cladistic Approach|title=Handbook of Paleoanthropology|edition=2nd|publisher=Springer|pages=2005–2006|isbn=978-3-642-39979-4}}</ref>

Mặc dù hiện nay phần lớn cho rằng chi ''Homo'' tiến hóa từ chi ''Australopithecus'', thời gian và vị trí của sự phân tách này vẫn gây nhiều tranh cãi. Việc phát hiện ra [[LD 350-1]], mẫu vật ''Homo'' cổ nhất với niên đại 2,8 mya ở [[Afar (vùng)|Vùng Afar]] của Ethiopia có lẽ chỉ ra rằng chi này đã tiến hóa từ ''A. afarensis'' vào khoảng thời gian đó. Mẫu LD 350-1 có lẽ là ''H. habilis'' song không chắc chắn.<ref>{{cite journal|first1=B.|last1=Villmoare|first2=W. H.|last2=Kimbel|first3=C.|last3=Seyoum|display-authors=et al.|year=2015|title=Early ''Homo'' at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia|journal=Science|volume=347|issue=6228|pages=1352–1355|doi=10.1126/science.aaa1343|pmid=25739410|bibcode=2015Sci...347.1352V|doi-access=free}}</ref> Mẫu ''H. habilis'' cổ nhất được công nhận là mẫu A.L. 666-1 với niên đại 2,3 mya, nhưng nó sở hữu nhiều đặc điểm giải phẫu tân tiến hơn khi so với mẫu OH 7 gần đây, ngụ ý rằng hình thái nguyên bản (''basal'') và phái sinh (''derived'') tồn tại đồng thời và dòng dõi ''H. habilis'' xuất hiện trước thời điểm 2,3 mya.<ref name=Spoor2015/> Dựa trên các công cụ đá 2,1 triệu năm tuổi từ [[Thượng Trần]] tại Trung Quốc, ''H. habilis'' hoặc một loài tổ tiên dường như đã thiên di khắp châu Á.<ref>{{cite journal |last1=Zhu |first1=Z. |last2=Dennell |first2=R. |last3=Huang |first3=W. |last4=Wu |first4=Y. |last5=Qiu |first5=S. |last6=Yang |first6=S. |last7=Rao |first7=Z. |last8=Hou |first8=Y. |last9=Xie |first9=J. |last10=Han |first10=J. |last11=Ouyang |first11=T. |year=2018 |title=Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago |journal=Nature |volume=559 |issue=7715 |pages=608–612 |doi=10.1038/s41586-018-0299-4 |pmid=29995848 |bibcode=2018Natur.559..608Z |s2cid=49670311}}</ref> Mẫu H. habilis trẻ nhất là OH 13, có niên đại tầm 1,65 mya.<ref name=Spoor2015/>

{{clear}}
{{African hominin timeline}}

==Đọc thêm==
{{columns-list|colwidth=25em|
* [[Khảo cổ học châu Phi]] 
* {{annotated link|Australopithecus africanus|''Australopithecus africanus''}}
* {{annotated link|Australopithecus sediba|''Australopithecus sediba''}}
* {{annotated link|Homo ergaster|''Homo ergaster''}}
* {{annotated link|Homo gautengensis|''Homo gautengensis''}}
* {{annotated link|Homo rudolfensis|''Homo rudolfensis''}}
* {{annotated link|Paranthropus boisei|''Paranthropus boisei''}}
* {{annotated link|Paranthropus robustus|''Paranthropus robustus''}}
}}

==Trích dẫn==
{{tham khảo|2}}

==Liên kết ngoài==
{{Commons category|Homo habilis}}
{{Wikispecies|Homo habilis}}
*{{TĐBKVN|13425|Hômô habilit}}
* [http://gurche.com/homo-floresiensis-1 Phục dựng ''H. habilis''] bởi [[John Gurche]]
* [http://www.archaeologyinfo.com/homohabilis.htm Archaeology Info] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110526073252/http://www.archaeologyinfo.com/homohabilis.htm |date=2011-05-26 }}
* [http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-habilis ''Homo habilis''] – Chương trình nguồn gốc loài người của Viện Smithsonian
* [http://humanorigins.si.edu/evidence/human-evolution-timeline-interactive Thời biểu loài người (Tương tác)] – [[Viện Smithsonian|Smithsonian]], [[Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Quốc gia]] (tháng 8 năm 2016).

{{Tiến hóa loài người}}
{{Thời Tiền sử}}
{{Taxonbar|from=Q101373}}
{{Kiểm soát tính nhất quán}}
{{portal bar|Sinh học tiến hóa|Khoa học}}

[[Thể loại:Thế Pliocene]]
[[Thể loại:Thế Pleistocen]]
[[Thể loại:Động vật thế Pleistocen]]
[[Thể loại:Chi Người|H]]
[[Thể loại:Châu Phi tiền sử]]
[[Thể loại:Động vật được mô tả năm 1964]]
[[Thể loại:Hóa thạch chuyển tiếp]]