Xem mã nguồn của Odessa

{{Infobox settlement
|name = Odessa
|native_name = {{native name|ru|Одесса|italic=no}}<br/>{{native name|uk|Одеса|italic=no}}<br/>
|image_skyline = Odessa-Montage-2016.png
|image_caption = '''Theo ngược chiều kim đồng hồ:''' Đài tưởng niệm {{lang|fr|[[Armand-Emmanuel du Plessis de Richelieu|Duc de Richelieu]]}}, [[hải đăng Vorontsov]], [[vườn thành phố Odessa|vườn thành phố]], [[Nhà hát Opera và Ballet Odessa]], [[bậc thềm Potemkin]], Square de Richelieu
|image_flag = Flag of Odesa.svg
|image_shield = Coat of Arms of Odesa.svg
|shield_size = 90px
|image_blank_emblem = Odesa logo.svg
|pushpin_map = Ukraina
|pushpin_mapsize = 
|pushpin_map_caption = 
|coordinates = {{coord|46|29|8.6|N|30|44|36.4|E|region:UA|display=inline,title}}
|subdivision_type = Quốc gia
|subdivision_name = {{UKR}}
|subdivision_type1 = [[Oblast của Ukraina|Oblast]]
|subdivision_name1 = {{flag|Odessa Oblast}}
|established_title = Lập cảng
|established_date = 2 tháng 9, 1794
|leader_title = 
|leader_name = 
|area_total_km2 = 236,9
|elevation_m = 40
|elevation_min_m = −4.2
|population_total = 1016515
|population_as_of = 2015
|population_density_km2 = auto
|population_metro = 
|population_demonym = {{lang-en|[[wikt:Odessite|Odessite]]}}<br/>{{lang-uk|одесит, одеситка}}<br/>{{lang-ru|одессит, одесситка}}
|postal_code_type = Postal code
|postal_code = 65000–65480
|area_code = +380 48
|website = [http://omr.gov.ua/en/ www.omr.gov.ua/en/]
|footnotes = 
|timezone = EET
|utc_offset = +2
|timezone_DST = EEST
|utc_offset_DST = +3
|elevation_max_m = 65
}}

'''Odessa''' (còn gọi là '''Odesa'''; {{lang-uk|Оде́са}} {{IPA-uk|ɔˈdɛsɐ|}}; {{lang-ru|Оде́сса}} {{IPA-ru|ɐˈdʲesə|}}; {{lang-yi|אַדעס}}) là thành phố đông dân thứ ba [[Ukraina]] và là một trung tâm du lịch, thương mại và vận tải lớn nằm trên bờ tây bắc [[biển Đen]]. Đây là thủ phủ [[Odessa (tỉnh)|''oblast'' Odessa]]. Odessa có khi được mệnh danh là "hòn ngọc biển Đen",<ref>{{chú thích web|url=https://www.npr.org/sections/parallels/2015/07/01/418905297/whos-behind-a-string-of-bombings-in-ukraines-black-sea-pearl |title=Who's Behind A String Of Bombings In Ukraine's Black Sea 'Pearl'?|website=NPR|year=2015|access-date =ngày 7 tháng 7 năm 2016}}</ref> "Nam Đô" (dưới thời [[Đế quốc Nga]] và [[Liên Xô]]), và "Nam [[Palmyra]]".
Trước khi lọt vào tay Sa hoàng, từng có một khu người Hy Lạp nơi đây (người Hy Lạp cũng sống rải rác khắp bờ bắc biển Đen). Rồi đến [[người Tatar]], theo chân [[Hacı I Giray]] - [[Hãn]] của [[Hãn quốc Krym|Krym]], đến định cư nơi này năm 1440, đặt cho nó cái tên "Hacıbey".<ref>Pultar, Gonul. {{Google books|KhiQAwAAQBAJ|Imagined Identities: Identity Formation in the Age of Globalization|page=355}}</ref> Sau một thời nằm dưới [[Đại công quốc Lietuva]], Hacibey rơi vào tay [[Nhà Ottoman|người Ottoman]] từ 1529 cho tới khi đế quốc Ottoman bị đánh bại trong [[Chiến tranh Nga-Thổ Nhĩ Kỳ (1787–1792)|chiến tranh Nga-Thổ Nhĩ Kỳ]] năm 1792.

Năm 1794, thành phố Odessa được lập nên theo chỉ thị của [[Yekaterina II của Nga|Ekaterina Đại đế]], nữ hoàng [[đế quốc Nga|Nga]]. Từ năm 1819 đến 1858, Odessa là một hải cảng tự do. Vào thời Liên Xô, đây là một cảng thương mại kiêm căn cứ hải quân quan trọng.

Hồi thế kỷ XIX, Odessa là thành phố lớn thứ 4 Đế quốc Nga, sau [[Moskva]], [[Sankt-Peterburg]] và [[Warszawa]].<ref name="PH">{{chú thích tạp chí |first=Patricia |last=Herlihy |authorlink=Patricia Herlihy |year=1977 |title=The Ethnic Composition of the City of Odessa in the Nineteenth Century |journal=Harvard Ukrainian Studies |volume=1 |issue=1 |pages=53–78 |url=http://www.huri.harvard.edu/pdf/hus_volumes/vI_n1march1977.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20080529124351/http://www.huri.harvard.edu/pdf/hus_volumes/vI_n1march1977.pdf |url-status=dead |archive-date = ngày 29 tháng 5 năm 2008 |format=PDF }}</ref> Kiến trúc lịch sử nơi đây mang đậm nét Địa Trung Hải hơn nét Nga, do chịu ảnh hưởng nặng phong cách Pháp, Ý. Một số tòa nhà là sự pha trộn đa phong cách, gồm [[Art Nouveau]], [[Kiến trúc Phục hưng|Phục hưng]] và [[Cổ điển]].<ref name="UKRWorld">{{chú thích web|url=http://ukrworld.com.ua/odesskaya-oblast/odessa/97-odessa-architecture-and-monuments.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306163050/http://ukrworld.com.ua/odesskaya-oblast/odessa/97-odessa-architecture-and-monuments.html|url-status=dead|archive-date=ngày 6 tháng 3 năm 2012|title=Odessa: Architecture and Monuments|website=UKRWorld.Com|year=2009|access-date =ngày 9 tháng 6 năm 2009}}</ref>

== Địa lý ==

=== Khí hậu ===
Odessa có [[khí hậu lục địa ẩm]] ([[phân loại khí hậu Köppen]] ''Dfa''), giáp với [[khí hậu bán khô hạn]] và [[Khí hậu cận nhiệt đới ẩm|cận nhiệt đới ẩm]].{{Weather box|location=Odessa|Sep rain days=9|Mar rain days=10|Apr rain days=11|May rain days=12|Jun rain days=13|Jul rain days=10|Aug rain days=8|Oct rain days=10|Jan rain days=9|Nov rain days=13|Dec rain days=10|year rain days=122|Jan snow days=11|Feb snow days=10|Mar snow days=6|Apr snow days=0.4|Feb rain days=7|year snow depth cm=2|Jun snow days=0|Mar snow depth cm=1|Oct precipitation mm=37|Nov precipitation mm=39|Dec precipitation mm=38|year precipitation mm=470|Jan snow depth cm=2|Feb snow depth cm=2|Apr snow depth cm=0|Dec snow depth cm=1|May snow depth cm=0|Jun snow depth cm=0|Jul snow depth cm=0|Aug snow depth cm=0|Sep snow depth cm=0|Oct snow depth cm=0|Nov snow depth cm=0|May snow days=0|Jul snow days=0|Aug precipitation mm=40|Aug sun=313.1|Feb sun=91.6|Mar sun=142.2|Apr sun=199.5|May sun=292.5|Jun sun=307.5|Jul sun=332.9|Sep sun=234.6|year humidity=75.3|Oct sun=164.7|Nov sun=73.0|Dec sun=57.4|year sun=2272.2|source 1=Pogoda.ru<ref name = pogoda>{{Chú thích web
| url = http://www.pogodaiklimat.ru/climate/33837.htm
| script-title=ru:Погода и Климат – Климат Одессы
|trans-title=Weather and Climate – The Climate of Odessa
| publisher = Weather and Climate (Погода и климат)
| language = ru
| access-date = 8 November 2021}}</ref>|source 2=[[Tổ chức Khí tượng Thế giới]] <ref name=WMOCLINO>{{Chú thích web
| archive-url = https://web.archive.org/web/20210717143555/https://www.ncei.noaa.gov/pub/data/normals/WMO/1981-2010/RA-VI/Ukraine/12.6.%20WMO_Normals_Excel_Template%20%282%29.xls
| archive-date = 17 July 2021
| url = https://www.ncei.noaa.gov/pub/data/normals/WMO/1981-2010/RA-VI/Ukraine/12.6.%20WMO_Normals_Excel_Template%20(2).xls
| title = World Meteorological Organization Climate Normals for 1981–2010
| publisher = World Meteorological Organization
| access-date = 17 July 2021}}</ref>|date=April 2011|Jan sun=63.2|Dec humidity=83.6|Aug snow days=0|Feb humidity=80.7|Sep snow days=0|Oct snow days=0.2|Nov snow days=4|Dec snow days=9|year snow days=41|Jan humidity=82.5|Mar humidity=78.4|Nov humidity=81.9|Apr humidity=74.5|May humidity=71.0|Jun humidity=70.6|Jul humidity=66.0|Aug humidity=65.4|Sep humidity=71.8|Oct humidity=77.1|Sep precipitation mm=44|Jul precipitation mm=45|metric first=Y|Dec high C=4.2|Jun high C=25.1|Jul high C=27.9|Aug high C=27.7|Sep high C=21.8|Oct high C=15.3|Nov high C=9.1|year high C=14.9|Apr high C=13.6|Jan mean C=-0.4|Feb mean C=0.4|Mar mean C=4.3|Apr mean C=10.0|May mean C=16.2|Jun mean C=20.8|Jul mean C=23.4|May high C=20.3|Mar high C=7.7|Sep mean C=17.8|Jun record high C=37.2|single line=Y|Jan record high C=15.1|Feb record high C=19.2|Mar record high C=24.1|Apr record high C=29.4|May record high C=33.3|Jul record high C=39.3|Feb high C=3.4|Aug record high C=38.0|Sep record high C=35.4|Oct record high C=30.5|Nov record high C=26.0|Dec record high C=16.9|year record high C=39.3|Jan high C=2.3|Aug mean C=23.1|Oct mean C=12.0|Jun precipitation mm=47|Nov record low C=-14.6|May record low C=0.3|Jun record low C=5.2|Jul record low C=7.5|Aug record low C=7.9|Sep record low C=-0.8|Oct record low C=-13.3|Dec record low C=-19.6|Mar record low C=-16.0|year record low C=-28.0|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=43|Feb precipitation mm=35|Mar precipitation mm=35|Apr precipitation mm=28|May precipitation mm=39|Apr record low C=-5.9|Feb record low C=-28.0|Nov mean C=6.3|May low C=12.6|Dec mean C=1.5|year mean C=11.3|Jan low C=-2.7|Feb low C=-2.1|Mar low C=1.6|Apr low C=6.9|Jun low C=16.9|Jan record low C=-26.2|Jul low C=19.1|Aug low C=18.5|Sep low C=14.0|Oct low C=8.9|Nov low C=3.9|Dec low C=-0.8|year low C=8.1|width=auto}}

== Chú thích ==
{{tham khảo|30em}}

==Tài liệu==
* {{chú thích sách|ref=Richardson
|last= Richardson
|first= Tanya
|year= 2008
|title= Kaleidoscopic Odessa: History and Place in Contemporary Ukraine
|publisher=University of Toronto Press
|isbn= 0-8020-9563-1
|url= https://books.google.com/?id=BmXmyel_q6EC
|access-date = ngày 7 tháng 11 năm 2009
}}

==Đọc thêm==
{{Refbegin|30em}}
* {{chú thích sách
|last= Dallin
|first= Alexander
|year= 1998
|title= Odessa, 1941–1944: A Case Study of Soviet Territory Under Foreign Rule
|publisher= Center for Romanian Studies
|location= Iaşi
|isbn= 973-98391-1-8
|url= http://odessitclub.org/en/archives/dallin/dallin.html
|archive-url= https://web.archive.org/web/20120205004150/http://odessitclub.org/en/archives/dallin/dallin.html
|url-status= dead
|archive-date= ngày 5 tháng 2 năm 2012
|access-date= ngày 7 tháng 11 năm 2009
}} Complete book available online.
* {{chú thích sách
|last= Friedberg
|first= Maurice
|year= 1991
|title= How Things Were Done in Odessa: Cultural and Intellectual Pursuits in a Soviet City
|url= https://archive.org/details/howthingsweredon0000frie
|publisher= Westview Press
|location= Boulder, CO
|isbn= 0-8133-7987-3
}} [http://www.2odessa.com/wiki/index.php?title=How_Things_Were_Done_in_Odessa Two reviews] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220629072130/http://www.2odessa.com/wiki/index.php?title=How_Things_Were_Done_in_Odessa |date=2022-06-29 }}
* {{chú thích sách
|last= Ghervas
|first= Stella
|year= 2008
|chapter= Odessa et les confins de l'Europe: un éclairage historique
|publisher=Editions de la Maison des sciences de l'homme
|location= Paris
|isbn= 978-2-7351-1182-4
|title=Lieux d'Europe. Mythes et limites
|editor1-first= Stella
|editor1-last= Ghervas
|editor2-first= François
|editor2-last= Rosset
}}
* {{chú thích sách
|last= Ghervas
|first= Stella
|year= 2008
|title= Réinventer la tradition. Alexandre Stourdza et l'Europe de la Sainte-Alliance
|publisher=Honoré Champion
|location= Paris
|isbn= 978-2-7453-1669-1
}}
* {{chú thích sách
|last= Gubar
|first= Oleg
|year= 2004
|title= Odessa: New Monuments, Memorial Plaques, and Buildings
|publisher=Optimum
|location= Odessa
|isbn=966-8072-86-3
}}
* {{chú thích web 
 |first=Patricia 
 |last=Herlihy 
 |authorlink=Patricia Herlihy 
 |year=1979–1980 
 |title=Greek Merchants in Odessa in the Nineteenth Century 
 |journal=Harvard Ukrainian Studies 
 |volume=3 
 |issue=4 
 |pages=399–420 
 |id= 
 |url=http://www.huri.harvard.edu/pdf/hus_volumes/vIII-IV_1979-1980_part2.pdf 
 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080529124420/http://www.huri.harvard.edu/pdf/hus_volumes/vIII-IV_1979-1980_part2.pdf 
 |archive-date=ngày 29 tháng 5 năm 2008 
 |format=PDF 
 |url-status=dead 
 |df= 
 }}
* {{chú thích sách
|last= Herlihy
|first= Patricia
|authorlink= Patricia Herlihy
|year= 1987
|title= Odessa: A History, 1794–1914
|url= https://archive.org/details/odessahistory17900herl
|publisher= Harvard University Press
|location= Cambridge, MA
|ISBN= 0-916458-15-6
}} (hardcover), {{ISBN|0-916458-43-1}} (1991 paperback reprint)

* {{chú thích sách
|last= Herlihy
|first= Patricia
|authorlink=Patricia Herlihy
|year= 2002
|chapter= Commerce and Architecture in Odessa in Late Imperial Russia
|publisher=Johns Hopkins University Press
|location= Baltimore
|isbn= 0-8018-6750-9
|title=Commerce in Russian Urban Culture 1861–1914
}}
* {{chú thích tạp chí
|last= Herlihy
|first= Patricia
|authorlink=Patricia Herlihy
|year= 2003
|title= Port Jews of Odessa and Trieste: A Tale of Two Cities
|journal= Jahrbuch des Simon-Dubnow-Instituts
|volume= 2
|pages=182–198
|publisher=Deutsche Verlags-Anstalt
|location= München
|isbn= 3-421-05522-X
}}
* {{chú thích sách
|first= Patricia
|last= Herlihy
|authorlink= Patricia Herlihy
|author2= Gubar, Oleg
|chapter= The Persuasive Power of the Odessa Myth
|title= Cities after the Fall of Communism: Reshaping Cultural Landscapes and European Identity
|url= https://archive.org/details/citiesafterfallo0000unse
|editor1-first= John
|editor1-last= Czaplicka
|editor2-first= Nida
|editor2-last= Gelazis
|editor3-first= Blair A.
|editor3-last= Ruble
|publisher= Woodrow Wilson Center Press and Johns Hopkins University Press
|isbn= 978-0-8018-9191-5
|year= 2008
}}
* {{chú thích sách
|last= Kaufman
|first= Bel
|author2= Oleg Gubar (Contributor), Alexander Rozenboim (Contributor), Nicholas&nbsp;V. Iljine (Editor), [[Patricia Herlihy]] (Editor)
|year=2004
|title= Odessa Memories
|publisher=University of Washington Press
|location= Seattle
|isbn=0-295-98345-0
}}
* {{chú thích sách
|last= King
|first= Charles
|year= 2011
|title= Odessa: Genius and Death in a City of Dreams
|url= https://archive.org/details/odessageniusdeat0000king
|publisher= W. W. Norton & Company
|isbn= 978-0-393-07084-2
}}
* {{chú thích sách
|last= Kononova
|first= G.
|year= 1984
|title=Odessa: A Guide
|publisher=Raduga Publishers
|location= Moscow
|oclc= 12344892
}}
* {{chú thích sách
|last= Makolkin
|first= Anna
|year= 2004
|title= A History of Odessa, the Last Italian Black Sea Colony
|publisher=Edwin Mellen Press
|location= Lewiston, NY
|isbn=0-7734-6272-4
}}
* {{chú thích sách
|last= Mazis
|first= John Athanasios
|year= 2004
|title= The Greeks of Odessa: Diaspora Leadership in Late Imperial Russia
|series= East European Monographs
|publisher=Columbia University Press
|location= New York
|isbn= 0-88033-545-9
}}
* {{chú thích sách
|last= Orbach
|first= Alexander
|year= 1997
|title= New Voices of Russian Jewry: A Study of the Russian-Jewish Press of Odessa in the Era of the Great Reforms, 1860–1871
|series= Studies in Judaism in Modern Times, No.&nbsp;4
|publisher=Brill Academic Publishers
|location= Leiden
|isbn=90-04-06175-4
}}
* {{chú thích tạp chí
|first= Robert A.
|last= Rothstein
|year= 2001
|title= How It Was Sung in Odessa: At the Intersection of Russian and Yiddish Folk Culture
|url= https://archive.org/details/sim_slavic-review_winter-2001_60_4/page/781
|jstor= 2697495
|journal= [[Slavic Review]]
|volume= 60
|issue= 4
|pages= 781–801
|doi= 10.2307/2697495
}}
* {{chú thích sách
|last= Skinner
|first= Frederick&nbsp;W.
|year= 1986
|chapter= Odessa and the Problem of Urban Modernization
|publisher= Indiana University Press
|location= Bloomington, Indiana
|isbn= 0-253-31370-8
|title= The City in Late Imperial Russia
|url= https://archive.org/details/cityinlateimperi00ons1
|series= Indiana–Michigan Series in Russian and East European Studies
}}
* {{chú thích tạp chí
|first= Roshanna P.
|last= Sylvester
|year= 2001
|title= City of Thieves: Moldavanka, Criminality, and Respectability in Prerevolutionary Odessa
|url= https://archive.org/details/sim_journal-of-urban-history_2001-01_27_2/page/131
|journal= Journal of Urban History
|volume= 27
|issue= 2
|pages= 131–157
|doi= 10.1177/009614420102700201
|pmid= 18333319
}}
* {{chú thích sách
|last= Tanny
|first= Jarrod
|year= 2011
|title= City of Rogues and Schnorrers: Russia’s Jews and the Myth of Old Odessa
|publisher= Indiana University Press
|location= Bloomington, IN
|ISBN= 978-0-253-35646-8}} (hardcover); {{ISBN|978-0-253-22328-9}} (paperback)
* {{chú thích sách
|last= Weinberg
|first= Robert
|year= 1992
|chapter= The Pogrom of 1905 in Odessa: A Case Study
|publisher= Cambridge University Press
|location= Cambridge
|title= Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History
|url= https://archive.org/details/pogromsantijewis00john
|isbn= 0-521-40532-7
}}
* {{chú thích sách
|last= Weinberg
|first= Robert
|year= 1993
|title= The Revolution of 1905 in Odessa: Blood on the Steps
|url= https://archive.org/details/revolutionof19050000wein
|series= Indiana–Michigan Series in Russian and East European Studies
|publisher= Indiana University Press
|location= Bloomington, IN
|isbn= 0-253-36381-0
}}
** {{chú thích tạp chí
|first= Patricia
|last= Herlihy
|year= 1994
|title= Review of ''The Revolution of 1905 in Odessa: Blood on the Steps'' by Robert Weinberg
|url= https://archive.org/details/sim_journal-of-social-history_winter-1994_28_2/page/435
|journal= Journal of Social History
|volume= 28
|issue= 2
|pages= 435–437
|jstor= 3788930
|doi= 10.1353/jsh/28.2.435
}}
* {{chú thích sách
|last= Zipperstein
|first= Steven&nbsp;J.
|origyear= 1986|year= 1991
|title= The Jews of Odessa: A Cultural History, 1794–1881
|publisher=Stanford University Press
|location= Palo Alto
|ISBN= 0-8047-1251-4}} (hardcover), {{ISBN|0-8047-1962-4}} (paperback reprint)
{{Refend}}

{{Thành phố Anh hùng}}
{{Phân cấp hành chính Ukraina}}
{{Tỉnh Odessa}}
{{Authority control}}
{{Portal bar|Ukraina}}

[[Thể loại:Odessa| ]]
[[Thể loại:Biển Đen]]
[[Thể loại:Thành phố Anh hùng (Liên Xô)]]