Xem mã nguồn của Tiếng Việt

{{Cần biên tập|date=Tháng 2/2023}}
{{Chú thích trong bài|date=Tháng 2/2023}}
{{Khóa|small=yes}}
{{Infobox language
| name             = Tiếng Việt
| pronunciation    = {{plainlist|
*{{IPA-vi|tiəŋ˧˦ viət̚˧˨ʔ|}} (Hà Nội)
*{{IPA-vi|tiəŋ˦˧˥ viək̚˨˩ʔ|}} (Huế)
*{{IPA-vi|tiəŋ˦˥ viək̚˨˩˨|}} ~ {{IPA-vi|tiəŋ˦˥ jiək̚˨˩˨|}} (TP. Hồ Chí Minh)
}}
| speakers         = 85 triệu (2019)<ref name="e27|vie|Vietnamese">{{e27|vie|Vietnamese}}</ref>
| ethnicity        = [[Người Kinh|Kinh]]
| familycolor      = Austroasiatic
| fam2             = [[Nhóm ngôn ngữ Việt|Vietic]]
| fam3             = [[Nhóm ngôn ngữ Việt|Việt–Mường]]
| ancestor         = [[Nhóm ngôn ngữ Việt|Việt–Mường]]
| ancestor2        = [[#Lịch sử|Tiếng Việt cổ]]
| ancestor3        = [[#Lịch sử|Tiếng Việt trung đại]]
| script           = [[Chữ Quốc ngữ]]<br/>[[Chữ nổi tiếng Việt]]<br/>[[Chữ Nôm]] (lịch sử)
| nation           = {{Flag|Việt Nam}}
| minority         = {{plainlist|
*{{flag|Cộng hòa Séc}}
*{{flag|Slovakia}}
}}
| iso1             = vi
| iso2             = vie
| iso3             = vie
| lingua           = 46-EBA
| map              = Color-coded Vietnamese language distribution world map counting from 10,000 user or above vector.svg
| mapsize          = 320
| mapcaption       = Những nơi có số lượng người nói tiếng Việt đáng kể
| notice           = IPA
| glotto           = viet1252
| glottorefname    = Vietnamese Language
}}

{{Văn hóa Việt Nam}}
'''Tiếng Việt''' hay '''Việt ngữ''' là một [[ngôn ngữ]] thuộc [[ngữ hệ Nam Á]], được công nhận là [[ngôn ngữ chính thức]] tại [[Việt Nam]]. Đây là [[Ngôn ngữ đầu tiên|tiếng mẹ đẻ]] của khoảng 85% dân cư Việt Nam cùng với hơn 4 triệu người [[Việt kiều]]. Tiếng Việt còn là ngôn ngữ thứ hai của [[Các dân tộc tại Việt Nam|các dân tộc thiểu số tại Việt Nam]] và là ngôn ngữ dân tộc thiểu số được công nhận tại [[Cộng hòa Séc]].

Dựa trên từ vựng cơ bản, tiếng Việt được phân loại là một ngôn ngữ thuộc [[ngữ hệ Nam Á]]. Tiếng Việt là ngôn ngữ có nhiều người nói nhất trong ngữ hệ này (nhiều hơn tổng số người nói của tất cả các ngôn ngữ còn lại trong [[ngữ hệ]]). Vì Việt Nam thuộc [[Vùng văn hóa Đông Á|Vùng văn hoá Đông Á]], tiếng Việt cũng chịu nhiều ảnh hưởng về từ [[Tiếng Trung Quốc|tiếng Hán]], do vậy là ngôn ngữ có ít điểm tương đồng nhất với các ngôn ngữ khác trong ngữ hệ Nam Á.

== Lịch sử ==
Theo A. G. Haudricourt giải thích từ năm [[1954]], [[Ngữ chi Việt|nhóm ngôn ngữ Việt-Mường]] ở thời kỳ khoảng đầu [[Công nguyên]] là những [[ngôn ngữ]] hay [[phương ngữ]] không [[thanh điệu]]. Về sau, qua quá trình giao thoa với Hoa ngữ và nhất là với các ngữ thuộc [[ngữ hệ Tai-Kadai]] vốn có hệ thống thanh điệu phát triển cao hơn, hệ thống thanh điệu trong tiếng Việt xuất hiện và có diện mạo như ngày nay, theo quy luật hình thành thanh điệu. Sự xuất hiện các thanh điệu, bắt đầu khoảng [[thế kỷ VI|thế kỷ thứ VI]] (thời kỳ [[Bắc thuộc]] trong [[lịch sử Việt Nam]]) với 3 thanh điệu và phát triển thêm vào khoảng [[thế kỷ XII]] ([[nhà Lý]]) với 6 [[thanh điệu]]. Sau đó một số phụ âm đầu biến đổi cho tới ngày nay. Trong quá trình biến đổi, các phụ âm cuối rụng đi làm thay đổi các kết thúc âm tiết và [[phụ âm]] đầu chuyển từ lẫn lộn vô thanh với hữu thanh sang tách biệt.

Ví dụ<ref name="Âm vị tiếng Việt">{{chú thích web|url=https://ngonngu.net/amvi_tiengviet/64|title=Âm vị và các hệ thống âm vị tiếng Việt|date=23 thg 8, 2006}}</ref> của A.G. Haudricourt.
{| class="wikitable"
|-
! Đầu Công nguyên <br />(vô thanh điệu)!!Thế kỷ VI <br />(3 thanh)!! Thế kỷ XII <br />(6 thanh)!! Ngày nay
|-
|pa||pa||pa||ba
|-
|sla, hla||hla||la||la
|-
|ba||ba||pà||bà
|-
|la||la||là||là
|-
|pas, pah||pà||pả||bả
|-
|slas, hlah||hlà||lả||lả
|-
|bas, bah||bà||pã||bã
|-
|las, lah||là||lã||lã
|-
|pax, paʔ||pá||pá ||bá
|-
|slax, hlaʔ||hlá||lá||lá
|-
|bax, baʔ||bá||pạ ||bạ
|-
|lax, laʔ||lá||lạ||lạ
|}

===Trước thời Pháp thuộc===
{{xem thêm|Văn ngôn|Từ Hán Việt}}

Tiếng Việt là ngôn ngữ dùng trong sinh hoạt giao tiếp của dân thường từ khi lập nước. Giai đoạn từ đầu Công nguyên, tiếng Việt có những âm không có trong [[tiếng Trung]]. Từ khi [[tiếng Trung]] có ảnh hưởng tới [[Việt Nam]] thông qua các con đường và bao gồm các giai đoạn khác nhau, tiếng Việt bắt đầu có những âm vay mượn từ [[tiếng Trung]]. Các tác giả Mai Ngọc Chừ, Vũ Đức Nghiệu và Hoàng Trọng Phiến trong cuốn sách ''Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt'' chia quá trình tiếp xúc Hán – Việt thành 2 giai đoạn chính: 
* Giai đoạn từ đầu Công nguyên đến đầu thời [[nhà Đường]] (đầu [[Thế kỷ 8|thế kỷ VIII]]), từ vựng tiếng Hán ảnh hưởng tới tiếng Việt trong giai đoạn này gọi là [[từ Hán cổ]];
* Giai đoạn từ thời [[nhà Đường]] ([[Thế kỷ 8|thế kỷ VIII]] – [[Thế kỷ 10|thế kỷ X]]) trở về sau, từ vựng tiếng Hán ảnh hưởng tới tiếng Việt trong giai đoạn này gọi là [[từ Hán Việt]].

Từ Hán cổ và từ Hán Việt gọi chung là [[từ gốc Hán]].

1 số từ ngữ Hán cổ có thể kể đến như "[[đầu]]", "[[gan]]", "[[ghế]]", "ông", "bà", "cô", "chè", "ngà", "chén", "chém", "chìm", "buồng", "buồn", "buồm", "mùi", "mùa"... Từ Hán cổ là những từ gốc Hán du nhập vào tiếng Việt từ lâu hơn, đã đồng hoá mạnh hơn, nên những từ này hiện nay là từ thông thường trong hoạt động xã hội đối với người Việt.

Hệ thống [[từ Hán-Việt|từ Hán Việt]] trong tiếng Việt bằng cách đọc các [[chữ Hán]] theo [[Âm vị học tiếng Việt|ngữ âm]] hiện có của tiếng Việt (tương tự như [[người Nhật Bản]] áp dụng [[kanji]] đối với chữ Hán và [[katakana]] với các tiếng nước ngoài khác). Hiện nay có 1945 [[chữ Hán]] thông dụng trong [[tiếng Nhật]], cũng có khoảng 2000 [[Hanja|từ Hán–Hàn]] thông dụng. Số lượng [[từ vựng tiếng Việt]] có thêm hàng loạt các yếu tố Hán–Việt. Như là "chủ", "ở", "tâm", "minh", "đức", "thiên", "tự do",... giữ nguyên nghĩa chỉ khác cách đọc; hay thay đổi vị trí như "nhiệt náo" thành "náo nhiệt", "thích phóng" thành "phóng thích", "đảm bảo" thành "bảo đảm"...; hoặc rút gọn như "thừa trần" thành "trần" (trong ''trần nhà''), "lạc hoa sinh" thành "lạc" (trong ''củ lạc'', còn gọi là ''đậu phộng'')...; hoặc đọc chệch đi như ''sáp nhập'' (chữ Hán: 插入) thành ''sát nhập'', ''thống kế'' (統計) thành ''thống kê'', ''để kháng'' (抵抗) thành ''đề kháng'', ''chúng cư'' (眾居) thành ''chung cư'', ''bảo cô'' (保辜) thành ''báo cô'', ''vãng cảnh'' (往景) thành ''vãn cảnh'' (晚景), ''khuyến mãi'' (勸買) thành ''khuyến mại'' (勸賣), vân vân; hay đổi khác nghĩa hoàn toàn như "phương phi" trong [[tiếng Hán]] có nghĩa là "hoa cỏ thơm tho" thì trong tiếng Việt lại là "béo tốt", "bồi hồi" trong [[tiếng Hán]] nghĩa là "đi đi lại lại" sang tiếng Việt thành "bồn chồn, xúc động"... Mặt khác, [[người Trung Quốc]] gọi là [[Thái Sơn]], [[Hoàng Hà]], cổ thụ... thì [[người Việt]] lại đọc là [[núi Thái Sơn]], [[sông Hoàng Hà]], cây cổ thụ (mặc dù ''sơn'' = núi, ''hà'' = sông, ''thụ'' = cây)... Do tính quy ước của ngôn ngữ mà phần nào đó các cách đọc sai khác với [[tiếng Hán]] vẫn có ai đó chấp nhận và sử dụng trong khi các nhà nghiên cứu ngôn ngữ tiếng Việt hiện nay cũng như các cơ quan, các cấp quản lý, tổ chức xã hội – nghề nghiệp lẫn các [[nhà khoa học]] Việt Nam có thể chưa tìm được tiếng nói chung trong việc chuẩn hoá cách sử dụng tên riêng và từ vựng mượn từ tiếng nước ngoài.<ref name="tiengviet1">[http://www.khoahocviet.info/meresci/vi/meresci05c2.html Thuật ngữ và tên riêng tiếng nước ngoài, Nguyễn Văn Khang (2003), http://www.khoahocviet.info/] Truy cập ngày 8 tháng 1 năm 2015</ref> Bên cạnh đó, có những từ có thể đã dùng sai như "[[quan ngại]]" dùng và hiểu như "lo ngại", "vấn nạn" hiểu là "vấn đề nan giải", "vô hình trung" thì viết thành "vô hình chung" hay "vô hình dung", "việt dã" là "chạy dài"; "trứ tác" dùng như "sáng tác",<ref name="tiengviet2" /> "[[phong thanh]]" dùng như "phong phanh", "[[bàng quan]]" dùng như "[[bàng quang]]", "[[đào ngũ]]" dùng là "đảo ngũ", "tham quan" thành "thăm quan", "xán lạn" thành "sáng lạng"…

Theo ước lượng của các nhà nghiên cứu, [[Từ Hán-Việt|từ Hán Việt]] chiếm khoảng trên dưới 70% vốn từ trong phong cách [[chính luận]], [[khoa học]] (Maspéro thì cho rằng, chúng chiếm hơn 60% lượng từ tiếng Việt).<ref name="tiengviet1" /><ref name="tiengviet2">[http://vns.hnue.edu.vn/?page=service_detail&TID=273 VÀI NÉT VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TỪ HÁN VIỆT VÀ VIỆC DẠY – HỌC TỪ HÁN VIỆT HIỆN NAY] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130430124029/http://vns.hnue.edu.vn/?page=service_detail&TID=273 |date = ngày 30 tháng 4 năm 2013}} Khoa Việt Nam học, Đại học sư phạm Hà Nội. Truy cập ngày 18 tháng 1 năm 2015</ref> Tác giả [[Lê Nguyễn Lưu]] trong cuốn sách ''Từ chữ Hán đến chữ Nôm'' thì cho rằng về lĩnh vực chuyên môn và khoa học tỉ lệ này có thể lên đến 80% nhưng khi nhận xét về văn ngữ trong một cuốn tiểu thuyết thì chỉ còn 12,8%, kịch nói rút xuống còn 8,9% và ngôn ngữ nói chuyện hằng ngày còn thấp hơn nữa.<ref name="chữ">Lê Nguyễn Lưu, ''Từ chữ Hán đến chữ Nôm''. Huế: nxb Thuận Hóa, 2002. tr 202-210</ref>

Các từ và từ tố Hán Việt tạo ra các từ ngữ mới cho tiếng Việt như ''sĩ diện'', ''phi công'', ''bao gồm'', ''sống động'', ''sinh đẻ'', vân vân. Trong khi tiếng Việt gọi là ''phát thanh'' (發聲) thì tiếng Hán lại gọi là 廣播 ''quảng bá''; tiếng Việt gọi là ''truyền hình'' (傳形) thì tiếng Hán gọi là 電視 ''điện thị''; tiếng Việt gọi là ''thành phố'' (城鋪), ''thị xã'' (市社) thì tiếng Hán gọi là 市 ''thị''. Tiếng Việt đã lợi dụng được những thành tựu ngôn ngữ trong tiếng Hán để tự cải tiến mình.

Kể từ đầu [[thế kỷ XI|thế kỷ thứ XI]], [[Nho giáo|Nho học]] phát triển, việc học [[Văn ngôn|cổ văn]] gia tăng, tầng lớp trí thức mở rộng tạo tiền đề cho một nền văn chương của người Việt bằng cổ văn phát triển với các áng văn thư ví dụ như ''[[Nam quốc sơn hà]]'' bên [[sông Cầu|sông Như Nguyệt]] (sông Cầu).
[[Tập tin:Cochinchinese language by John Barrow.png|nhỏ|Tiếng Việt Nam theo [[John Barrow]] trong sách "A Voyage to Cochin China, in the years 1792, and 1793: containing a general view of the productions..."]]
[[Tập tin:Vocabularies of Thai Vietnamese Kambojans Champa Mon Lao Pali by John Crawfurd book Published by H Colburn London 1828.jpg|nhỏ|Từ vựng [[tiếng Thái]], tiếng Việt, [[tiếng Khmer]], [[tiếng Chăm]], [[tiếng Lào]], [[tiếng Môn]], [[tiếng Pali]],... trong sách của [[John Crawfurd]] xuất bản năm [[1828]].]]Cùng thời gian này, ai đó xây riêng 1 hệ thống chữ viết cho người Việt theo nguyên tắc ghi âm tiết phát triển, đó là [[chữ Nôm]]. Để tiện cho việc học [[chữ Hán]] và [[chữ Nôm]] của người Việt, [[Ngô Thì Nhậm]] (1746–1803) đã biên soạn cuốn sách ''Tam thiên tự giải âm'' (còn gọi là [[Tam thiên tự]], Tự học toản yếu). ''Tam thiên tự giải âm'' chỉ lược dạy 3000 [[chữ Hán]], [[Chữ Nôm|Nôm]] thông thường, đáp ứng nhu cầu cần thiết, nhớ chữ, nhớ nghĩa từng chữ, mỗi câu 4 chữ. Hiệp vần cũng có điểm đặc biệt, tức là [[vần lưng]] (yêu vận, vần giữa câu). Tiếng thứ 4 câu đầu hiệp với tiếng thứ hai câu dưới rồi cứ thế mãi đến 3000 chữ, 750 câu. Ví dụ: Thiên – trời, địa – đất, cử – cất, tồn – còn, tử – con, tôn – cháu, lục – sáu, tam – ba, gia – nhà, quốc – nước, tiền – trước, hậu – sau, ngưu – trâu, mã – ngựa, cự – cựa, nha – răng, vô – chăng, hữu – có, khuyển – chó, dương – dê,... [[Trần Văn Giáp]] đánh giá đây tuy chỉ là quyển sách dạy học vỡ lòng về [[chữ Hán]] như đã nêu ở trên nhưng thực ra cũng có thể coi nó chính là sách ''Từ điển Hán Việt'' thông thường và phổ biến ở cuối [[thế kỷ XVIII]], cùng thời với các sách ''Chỉ nam ngọc âm, Chỉ nam bị loại'' và xuất hiện trước các sách ''[[Nhật dụng thường đàm]]'', ''Thiên tự văn'' và ''Đại Nam quốc ngữ''.<ref>[http://hannom.vass.gov.vn/noidung/TapChi/Pages/baiviet.aspx?ItemID=102 Về cuốn Tam thiên tự do Ngô Thì Nhậm soạn, HOÀNG HỒNG CẨM]{{Liên kết hỏng|date = ngày 6 tháng 7 năm 2021 |bot=InternetArchiveBot }} Tạp chí Hán Nôm, Số 1 (80) 2007; Tr.18-26</ref>

=== Thời Pháp thuộc ===
Từ khi [[Pháp]] xâm lược Việt Nam vào nửa cuối [[thế kỷ XIX|thế kỷ thứ XIX]], [[tiếng Pháp]] dần thay thế vị trí của [[Văn ngôn|cổ văn]], trở thành ngôn ngữ chính thức trong [[giáo dục]], [[hành chính]] và [[ngoại giao]]. [[Chữ Quốc ngữ]] ([[chữ Latinh]] tiếng Việt), do một số nhà truyền giáo [[châu Âu]] tạo ra, đặc biệt là hai [[tu sĩ]] người Bồ Đào Nha [[Gaspar do Amaral]] và [[Antonio Barbosa]], với mục đích ban đầu là dùng [[ký tự Latinh]] ghi lại tiếng Việt, được [[Pháp thuộc|chính quyền Pháp thuộc]] bảo hộ sử dụng nhằm thay thế chữ Hán với chữ Nôm để đồng văn tự với [[tiếng Pháp]], dần dần sử dụng phổ biến trong xã hội cùng tiếng Pháp.

''[[Gia Định báo]]'' là tờ báo đầu tiên mà phát hành bằng chữ Quốc ngữ tại Nam Kỳ vào năm [[1865]], đặt nền móng cho sự phát triển và xu hướng của [[chữ Quốc ngữ]] như là chữ viết chính của tiếng Việt sau này.

Mặt khác, những khái niệm chính trị xã hội, kỹ thuật mới dẫn đến việc nhập các thuật ngữ, từ ngữ mới. Có 2 xu hướng về cách thức nhập thuật ngữ là:
# Nhập từ phiên âm của ngôn ngữ phương Tây, chủ yếu là từ [[tiếng Pháp]] và có thể sử dụng bởi tầng lớp thị dân có thể vốn không thạo chữ Hán <ref>[http://ngonngu.net/index.php?m=print&p=193 Phân lớp từ ngữ theo nguồn gốc, Các từ ngữ gốc Ấn-Âu] Theo Mai Ngọc Chừ; Vũ Đức Nghiệu & Hoàng Trọng Phiến. Cơ sở ngôn ngữ học và tiếng Việt. Nhà xuất bản Giáo dục, H., 1997, trang 213–219.</ref> như ''ghi đông'', ''phanh'', ''lốp'', ''găng'', ''pê đan'', ''phuốc tăng'' (nay gọi là ''phuộc''),... 
# Nhập qua [[Phiên âm Hán-Việt|âm Hán Việt]] của [[chữ Hán]] từ [[tiếng Trung]] và [[tiếng Nhật]] ([[từ Hán-Việt gốc Nhật]]) như ''chính đảng'', ''kinh tế'', ''giai cấp'', ''bán kính, [[Câu lạc bộ (tổ chức)|câu lạc bộ]],''... Trong giới văn hoa thì các tên riêng phương tây mà dùng là [[từ Hán-Việt|từ Hán Việt]] như Á Căn Đình ([[Argentina]]), Nã Phá Luân ([[Napoleon]]),... hay Tòa Bạch Ốc (Nhà Trắng),...

=== Sau năm 1945 ===
Tiếng Việt thay thế hoàn toàn [[tiếng Pháp]] và [[văn ngôn]], trở thành ngôn ngữ làm việc cấp quốc gia duy nhất của Việt Nam Dân chủ Cộng hoà.

Trong thời kỳ [[chiến tranh Việt Nam]], sự phát triển tiếng Việt trong chính thể [[Việt Nam Dân chủ Cộng hòa]] ở miền Bắc và [[Việt Nam Cộng hòa]] ở miền Nam diễn ra có khác nhau, chủ yếu ở sử dụng [[từ Hán-Việt]] và phiên âm tên trong tiếng nước ngoài.

Tại miền Bắc ([[Việt Nam Dân chủ Cộng hòa]]) có xu hướng chuyển sang sử dụng [[từ thuần Việt]] thay thế từ Hán Việt cùng nghĩa còn ở miền Nam ([[Việt Nam Cộng hòa]]) thì vẫn giữ nguyên việc sử dụng [[từ Hán-Việt|từ Hán Việt]] như thời trước 1945. Ví dụ như miền Nam vẫn giữ tên "Ngân hàng Quốc gia" trong khi miền Bắc đổi thành "Ngân hàng Nhà nước" (1960), miền Nam gọi là "phi trường" thì miền Bắc gọi là "sân bay", miền Nam gọi là "Ngũ Giác Đài" thì miền Bắc gọi là "Lầu Năm Góc", miền Nam gọi là "Đệ nhứt thế chiến" thì miền Bắc gọi là "Chiến tranh thế giới thứ nhất", miền Nam gọi là "hỏa tiễn" thì miền Bắc gọi là "tên lửa", miền Nam gọi là "thủy quân lục chiến" còn miền Bắc đổi thành "lính thủy đánh bộ",... Ngược lại ở miền Bắc lại dùng một số danh từ bắt nguồn từ tiếng Hán như "tham quan", "sự cố", "nhất trí", "đăng ký", "đột xuất", "vô tư",... thì miền Nam lại dùng những chữ "thăm viếng", "trở ngại/trục trặc", "đồng lòng", "ghi tên", "bất ngờ", "thoải mái",...

Việc phiên dịch địa danh tiếng nước ngoài thì ở miền Nam vẫn theo cách trước 1945 là dùng tên theo [[từ Hán-Việt|từ Hán Việt]], như Băng Đảo ([[Iceland]]), [[Úc|Úc Đại Lợi]] (Australia), Hung Gia Lợi ([[Hungary]]), Ba Tây ([[Brazil]]),... Tại miền Bắc thì chuyển sang dùng tên gọi bắt nguồn từ ngôn ngữ không phải tiếng Hán (thí dụ: Ai-xơ-len, Ô-xtrây-li-a, Hung-ga-ri...), trừ ra một số tên Hán Việt phổ biến như "Pháp", "Đức", "Anh", "Nga"... Cá biệt (có thể là duy nhất) 1 tên [[tiếng Trung]] là ''Zhuang'' ([[người Tráng]]) "phiên âm trực tiếp" thành ''Choang'' trong tên gọi chính thức ''"[[Khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây]]".''<ref name =KttChoang-Gt >[http://yn.dongxingnet.com/index.php?m=content&c=index&a=show&catid=48&id=201 Giới thiệu về khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200611114640/http://yn.dongxingnet.com/index.php?m=content&c=index&a=show&catid=48&id=201 |date = ngày 11 tháng 6 năm 2020}}. Đông Hưng Online, 06/12/2017. Truy cập 30/06/2019.</ref><ref name =name1 group =note >Tên gọi ''"[[Khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây]]"'' xuất hiện trên ''Báo ảnh Trung Quốc'' cỡ năm 1958, do biên tập viên của báo trú tại Hà Nội đã phiên âm trực tiếp từ ''Zhuang'' theo giọng Hà Nội thành ''Choang'' mà lẽ ra phải là ''Troang''. Giới chức Quảng Tây sử dụng tên này khi sang làm việc với bên Việt Nam.</ref>

Sau khi [[Việt Nam]] thống nhất vào năm 1975, quan hệ Bắc-Nam đã kết nối lại. Gần đây, sự phổ biến hơn của các phương tiện truyền thanh và truyền hình trên toàn quốc góp phần chuẩn hóa tiếng Việt về [[Chính tả tiếng Việt|chính tả]] và âm điệu. Từ Hán Việt và từ thuần Việt được người Việt sử dụng song song tùy thuộc ngữ cảnh hay văn phong. Sự di cư để học tập và làm việc giữa các vùng miền giúp mọi người ở Việt Nam được tiếp xúc và hiểu nhiều hơn với các [[phương ngữ tiếng Việt]].

== Phân bố ==
[[Tập tin:Natively Vietnamese-speaking areas.png|alt=Mức độ phổ biến của tiếng Việt trên khắp lãnh thổ Việt Nam.|nhỏ|260x260px|Phân bố độ phổ biến của tiếng Việt trên lãnh thổ [[Việt Nam]]. Trong đó các khu vực màu vàng nhạt là các khu vực sử dụng tiếng dân tộc bản địa trong đời sống là nhiều hơn so với tiếng Việt.]]

Theo [[Ethnologue]], tiếng Việt có tại [[Vương quốc Liên hiệp Anh và Bắc Ireland|Anh]], [[Ba Lan]], [[Campuchia]], [[Bờ Biển Ngà|Côte d'Ivoire]], [[Đức]], [[Hà Lan]], [[Lào]], [[Na Uy]], [[Nouvelle-Calédonie]], [[Phần Lan]], [[Pháp]], [[Philippines]], [[Cộng hòa Séc]], [[Sénégal]], [[Thái Lan]], [[Vanuatu]], [[Đài Loan]], [[Nga]]... Riêng [[Trung Quốc]] có [[Người Kinh (Trung Quốc)|người Kinh bản địa]] ở [[Đông Hưng]], tiếng Việt của họ có pha trộn âm giọng của các ngôn ngữ Hán ([[Quan thoại]], [[tiếng Quảng Đông]],...).

Tiếng Việt là ngôn ngữ dân tộc thiểu số tại [[Cộng hòa Séc]] vì người Việt được công nhận là "dân tộc thiểu số" tại Séc.<ref>{{chú thích web |url=http://baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/201307/nguoi-viet-duoc-cong-nhan-la-dan-toc-thieu-so-tai-sec-2349915/ |ngày truy cập=2013-07-05 |tựa đề=Người Việt được công nhận là dân tộc thiểu số tại Séc - DVO - Báo Đất Việt<!-- Bot generated title --> |archive-date = ngày 14 tháng 7 năm 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714174759/http://baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/201307/nguoi-viet-duoc-cong-nhan-la-dan-toc-thieu-so-tai-sec-2349915/ |url-status=dead }}</ref>

== Phương ngữ ==
{{chính|2=Phương ngữ tiếng Việt}}

Tiếng Việt có sự thay đổi trong giọng nói từ Bắc vào Nam, không đột ngột mà ''tiệm tiến'' dần theo từng vùng liền nhau. Trong đó, giọng Bắc (Nam Định – Thái Bình),<ref name =name2 group =note>Giọng Bắc ví dụ như giọng vùng Nam Định - Thái Bình (trừ ra chỗ nói ngọng ''l-n'') và trước đây có thể coi là giọng chuẩn tiếng Việt. Giọng Hà Nội nói nhẹ hơn, không phân biệt s-x, gi-d, ch-tr,... Có thể không xem nó là chuẩn và đặc trưng của vùng. Có người nước ngoài đến học tập tại Hà Nội đã bị nhiễm giọng này và coi là giọng đặc trưng của tiếng Việt.</ref> giọng Trung [[Huế]] và giọng Nam [[Sài Gòn]] là 3 phân loại chính. Những tiếng địa phương này khác nhau ở giọng điệu và từ địa phương. Thanh ngã và thanh hỏi ở miền Bắc rõ hơn ở miền Nam và Trung. Miền Bắc phát âm một số phụ âm (tr, ch, n, l...) khác với miền Nam và miền Trung. Giọng Huế có nhiều từ vựng địa phương hơn những giọng khác. [[Từ điển Việt-Bồ-La]] (1651) của [[Alexandre de Rhodes]] lấy tiếng miền Bắc làm nền tảng, Dictionarium Anamitico Latinum (1772-1773) của Pierre Pigneaux de Béhaine lấy tiếng miền Nam làm nền tảng.<ref>{{chú thích web|url=http://www.vienngonnguhoc.gov.vn/?act=News&do=Detail&nid=101|title=Viện Ngôn ngữ học - Tin tức, thông báo, sự kiện|website=www.vienngonnguhoc.gov.vn}}</ref> Theo trang thông tin của Đại sứ quán Việt Nam tại Trung Quốc<ref name="ĐSQ">{{chú thích web| url = http://www.vnemba.org.cn/vnemb.china/zh/nr050708132637/nr050727110709| ngày truy cập = ngày 22 tháng 11 năm 2011| nhà xuất bản = Trang thông tin Đại sứ quán Việt Nam tại Trung Quốc| ngôn ngữ = zh| archive-date = ngày 23 tháng 11 năm 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20101123000714/http://www.vnemba.org.cn/vnemb.china/zh/nr050708132637/nr050727110709| url-status = dead| title = 越南驻华大使馆 - 越南Abc}}</ref> và học giả Laurence Thompson<ref>{{chú thích sách |last=Thompson|first=Laurence|title=A Vietnamese Reference Grammar|publisher=University of Hawaii Press|year=1987|isbn=0824811178|pages=3|url=http://books.google.com/books?id=XN7SHNeZ_ksC&pg=PA3&dq=vietnamese+standard+pronunciation&ei=ZbghSbanPI_QkwTrwo3xBg#PPA3,M1}}</ref> thì cách đọc tiêu chuẩn hiện nay dựa vào giọng Hà Nội. Tuy nhiên, chưa có quy định nào nói rằng giọng Hà Nội là chuẩn quốc gia.<ref>{{chú thích web|url=https://vietnamnet.vn/chua-co-quy-dinh-giong-ha-noi-la-chuan-quoc-gia-101568.html|title=Báo VietnamNet|first=VietNamNet|last=News|website=VietNamNet News}}</ref>

{| class=wikitable
|-
! Giọng chuẩn!! Nơi sử dụng
|-
| Giọng miền Bắc (Giọng chuẩn Hà Nội)
| [[Bắc Bộ]]
|-
| Giọng miền Trung
| [[Bắc Trung Bộ]]
|-
| Giọng miền Nam (Giọng chuẩn Sài Gòn)
| [[Duyên hải Nam Trung Bộ]] và [[Nam Bộ]]
|-
! Giọng địa phương!! Nơi thể hiện
|-
|Giọng Hà Nội
|[[Hà Nội]] và các tỉnh xung quanh
|-
|Giọng Xứ Đoài <ref group="note">Phạm Xuân Độ (1941), ''[[Trấn Sơn Tây (Xứ Đoài)|Sơn Tây tỉnh]] địa chí'', trang 45 viết: ''"...nhân dân nói tiếng '''nặng không khác gì các nhân dân Trung Kỳ'''... lắm nơi nhân dân lại dùng các thổ âm khác hẳn với tiếng ta thường nói... các du khách qua làng tất phải chú ý tới điều đó."''

Ngoại trừ trung tâm Thị xã Sơn Tây hiện nay, các làng và huyện xung quanh đều nói giọng địa phương. Chỉ khi đi học hay làm ăn bên ngoài mới đổi giọng Hà Nội.</ref>
|tỉnh [[Trấn Sơn Tây (Xứ Đoài)|Sơn Tây]] cũ
|-
| Giọng Đông Bắc
| [[Quảng Ninh]], [[Hải Phòng]], [[Thái Bình]], [[Nam Định]]
|-
| Giọng Thanh Hóa
| [[Thanh Hóa]]
|-
| Giọng Nghệ-Tĩnh
| [[Nghệ An]], [[Hà Tĩnh]]
|-
| Giọng Bình-Trị
| [[Quảng Bình]], [[Quảng Trị]]
|-
| Giọng Huế
| [[Thừa Thiên Huế]]
|-
| Giọng Quảng
| [[Đà Nẵng]] đến [[Quảng Ngãi]]
|-
| Giọng Nẫu
| [[Bình Định]], [[Phú Yên]]
|-
| Giọng Nam Trung Bộ
|[[Khánh Hòa]] đến [[Bình Thuận]]
|-
| Giọng Nam Bộ
|[[Thành phố Hồ Chí Minh]] và các tỉnh khu vực [[Nam Bộ]]
|-
| Giọng dân tộc thiểu số{{fact|date=7-2014}}
| Các tỉnh [[Vùng Tây Bắc (Việt Nam)|Tây Bắc]], [[Tây Nguyên]]
|-
!Ngoài nước!! Nơi sử dụng
|-
| [[Tiếng Kinh tại Trung Quốc|Tiếng Việt (Trung Quốc)]]
|[[Đông Hưng]], [[Phòng Thành Cảng]], [[Quảng Tây]]
|}

{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|+ {{Anchor|Sự khác biệt trong giọng các vùng miền}}Đặc trưng trong giọng các vùng miền
! Miền Bắc!! Miền Trung!! Miền Nam
|-
| ''này'' || ''ni'', ''nì'' || ''nè''
|-
| ''thế này'' || ''ri nì'' || ''vầy'', ''như vầy''
|-
| ''ấy'' || ''nớ'', ''tê'' || ''đó''
|-
| ''thế'', ''thế ấy'' || ''rứa'', ''rứa tề'', ''rứa đó'' || ''vậy'', ''vậy đó''
|-
| ''kia'' || ''tê'' || ''kia''
|-
| ''kìa'' || ''tề'' || ''kìa''
|-
| ''đâu'' || ''mô'' || ''đâu''
|-
| ''nào'' || ''mồ'' || ''nào''
|-
| ''sao'', ''thế nào'' || ''răng'' || ''sao''
|-
|''không'' ||''nỏ'' ||''hông'', ''hổng''
|-
| ''tôi'' || ''tui'' || ''tui''
|-
| ''tao'' || ''tau'' || ''tao''
|-
| ''chúng tôi'' || ''bọn tui'' || ''tụi tui''
|-
| ''chúng tao'' || ''bọn tau'', ''bọn choa'' || ''tụi tao''
|-
| ''mày'' || ''mi'' || ''mầy''
|-
| ''chúng mày'' || ''bây'', ''bọn bây'' || ''tụi bây''
|-
| ''nó'' || ''hắn'', ''hấn'' || ''nó''
|-
| ''chúng nó'' || ''bọn hắn'' || ''tụi nó''
|-
| ''ông ấy'' || ''ông nớ'' || ''ổng''
|-
| ''bà ấy'' || ''bà nớ'' || ''bả''
|-
| ''cô ấy'' || ''o nớ'' || ''cổ''
|-
| ''chị ấy'' || ''chị nớ'' || ''chỉ''
|-
| ''anh ấy'' || ''anh nớ'' || ''ảnh''
|}

== Ngữ âm ==
{{chính|Ngữ âm tiếng Việt}}

===Nguyên âm===
Dưới đây là bảng các nguyên âm theo giọng Hà Nội.
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
! 
! [[Nguyên âm giữa|Trước]]
! [[Nguyên âm giữa|Giữa]]
! [[Nguyên âm sau|Sau]]
|-
! [[Nguyên âm đóng|Đóng]]
| ''i'' {{IPA|[i]}}
| ''ư'' {{IPA|[ɨ]}}
| ''u'' {{IPA|[u]}}
|-
! [[Nguyên âm nửa đóng|Nửa đóng]]
| ''ê'' {{IPA|[e]}}
| ''ơ'' {{IPA|[əː]}}
| ''ô'' {{IPA|[o]}}
|-
! [[Nguyên âm nửa mở|Nửa mở]]
| ''e'' {{IPA|[ɛ]}}
| ''â'' {{IPA|[ə]}} 
| ''o'' {{IPA|[ɔ]}}
|-
! [[Nguyên âm mở|Mở]]
| colspan="3" | ''ă'' {{IPA|[a]}} / ''a'' {{IPA|[aː]}}
|}

Trong bảng trên, các nguyên âm trước, giữa và nguyên âm mở là nguyên âm không tròn môi, còn lại là nguyên âm tròn môi. ''Ă'' và ''â'' là dạng ngắn của ''a'' và ''ơ''.

Đồng thời, tiếng Việt còn có hệ thống [[nguyên âm đôi]] và nguyên âm ba.

===Phụ âm===
Bảng dưới đây trình bày các phụ âm trong tiếng Việt và chính tả tương ứng của chúng.
:{| class=wikitable style=text-align:center
|-
! colspan=2|
! [[Âm môi|Môi]]
! [[Âm lợi|Lợi]]
! [[Âm quặt lưỡi|Quặt lưỡi]]
! [[Âm ngạc cứng|Ngạc cứng]]
! [[Âm ngạc mềm|Ngạc mềm]]
! [[Âm thanh hầu|Thanh hầu]]
|-
! colspan=2| [[Âm mũi|Mũi]]
| ''m'' {{IPA|[m]}}
| ''n'' {{IPA|[n]}}
|
| ''nh'' {{IPA|[ɲ]}}
| ''ng/ngh'' {{IPA|[ŋ]}}
|
|-
! rowspan=3| [[Âm tắc|Tắc]]
! <small>thường</small>
| ''p'' {{IPA|[p]}}
| ''t'' {{IPA|[t]}}
| ''tr'' {{IPA|[ʈʂ~ʈ]}}
| ''ch'' {{IPA|[c~tɕ]}}
| ''c/k/q'' {{IPA|[k~q]}}
|
|-
! <small>[[thanh hầu hóa]]</small>
| ''b'' {{IPA|[ɓ]}}
| ''đ'' {{IPA|[ɗ]}}
|
|
|
|
|-
! <small>bật hơi</small>
|
| ''th'' {{IPA|[tʰ]}}
|
|
| rowspan=2| ''kh'' {{IPA|[x~kʰ]}}
|
|-
! rowspan=2| [[Âm xát|Xát]]
! <small>[[vô thanh]]</small>
| ''ph'' {{IPA|[f]}}
| ''x'' {{IPA|[s]}}
| ''s'' {{IPA|[ʂ]}}
|
| ''h'' {{IPA|[h]}}
|-
! <small>[[hữu thanh]]</small>
| ''v'' {{IPA|[v]}}
| ''d'' {{IPA|[z~j]}}
| rowspan=2| ''r'' {{IPA|[ʐ~ɹ]}}
| ''gi'' {{IPA|[z~j]}}
| ''g/gh'' {{IPA|[ɣ]}}
|
|-
! colspan=2| [[Âm tiếp cận|Tiếp cận]]
| ''u/o'' {{IPA|[w]}}
| ''l'' {{IPA|[l]}}
| ''y/i'' {{IPA|[j]}}
|
|
|}
Một số phụ âm chỉ có một cách viết (như ''b'', ''p'') nhưng một số có nhiều hơn một cách viết như ''k'', có thể biểu diễn bằng ''c'', ''k'' hay ''q''.
Đồng thời, các phụ âm có thay đổi tuỳ theo địa phương. Sự khác biệt về phụ âm giữa các vùng miền trình bày kỹ càng hơn trong bài [[phương ngữ tiếng Việt]].

=== Thanh điệu ===
{| class=wikitable style="margin: 0 0 0.5em 1em; float: right;"
|+ Dấu thanh trong tiếng Việt
|-
! Dấu!! Chữ mẫu
|-
| ngang || a {{Âm thanh|Vi ngang tone.ogg}}
|-
| [[dấu sắc|sắc]]|| á {{Âm thanh|Vi sac tone.ogg}}
|-
| [[dấu huyền|huyền]] || à {{Âm thanh|Vi huyen tone.ogg}}
|-
| [[Dấu hỏi (dấu thanh chữ quốc ngữ)|hỏi]] || ả {{Âm thanh|Vi hoi tone.ogg}}
|-
| [[dấu ngã|ngã]]|| ã {{Âm thanh|Vi nga tone.ogg}}
|-
| [[dấu nặng|nặng]]|| ạ {{Âm thanh|Vi nang tone.ogg}}
|}
Tiếng Việt là [[ngôn ngữ thanh điệu]], mọi âm tiết của tiếng Việt luôn mang 1 thanh điệu nào đó. Do các thanh điệu của tiếng Việt trong chữ quốc ngữ biểu thị bằng các dấu thanh còn gọi là dấu nên một số người quen gọi các thanh điệu của tiếng Việt là các "dấu". Có sự khác biệt về số lượng thanh điệu và [[điệu trị]] của thanh điệu giữa các phương ngôn của tiếng Việt, thanh điệu có tên gọi giống nhau không đồng nghĩa với việc nói chúng sẽ giống nhau trong mọi phương ngôn của tiếng Việt. Phương ngôn tiếng Việt Bắc Bộ có 6 thanh điệu, phương ngôn tiếng Việt Trung Bộ và Nam Bộ có 5 thanh điệu. Thanh điệu của tiếng Việt tiêu chuẩn gồm 6 thanh: ''ngang'' (còn gọi là thanh không dấu do chữ quốc ngữ không có dấu thanh cho thanh điệu này), ''sắc'', ''huyền'', ''hỏi'', ''ngã'', ''nặng'' nhưng lại thiếu các quy định cụ thể về việc lấy cách phát âm trong phương ngôn nào của tiếng Việt làm cách phát âm tiêu chuẩn cho 6 thanh điệu này.

Các âm tiết mang [[vần nhập thanh]], tức là các vần kết thúc bằng 1 trong 3 phụ âm cuối {{IPA|/k/}} (chữ quốc ngữ ghi lại bằng chữ cái "c" hoặc chữ cái nhị hợp "ch"), {{IPA|/t/}} (chữ quốc ngữ ghi lại bằng chữ cái "t"), {{IPA|/p/}} (chữ quốc ngữ ghi lại bằng chữ cái "p") chỉ có thể mang thanh sắc hoặc thanh nặng. 3 [[âm tắc]] trên đã làm cho các âm tiết mang vần nhập thanh chỉ có thể mang các thanh điệu có điệu trị ngắn và nhanh.

Trong thơ ca các thanh điệu phân thành 2 nhóm: [[thanh bằng]] gồm có ''ngang'' và ''huyền'', thanh trắc gồm các thanh còn lại. Trong các thể thơ cổ như [[Đường luật]] và [[Thơ|lục bát]], có thể có sự hòa hợp thanh điệu bằng trắc giữa các tiếng trong 1 câu thơ.

== Ngữ pháp ==
{{chính|Ngữ pháp tiếng Việt}}
Tiếng Việt là 1 [[ngôn ngữ đơn lập]]. Các quan hệ ngữ pháp thể hiện chủ yếu thông qua hệ thống [[hư từ]] và cách sắp xếp trật tự từ trong câu. Trật tự từ thông dụng nhất trong tiếng Việt là [[chủ ngữ]] - [[vị ngữ]] - [[tân ngữ]] (SVO). Tuy nhiên, trật tự trong câu có thể trong một số trường hợp sắp xếp theo kiểu ngôn ngữ nổi bật chủ đề, vì thế mà 1 câu có thể theo trật tự Tân ngữ - Chủ ngữ - Vị ngữ (OSV).

Vị trí các từ sắp xếp theo thứ tự, từ mang ý chính đứng trước từ mang ý phụ đứng sau bổ sung nghĩa cho từ mang ý chính, tương tự như danh từ đứng trước tính từ đứng sau bổ sung nghĩa cho danh từ. Tuy nhiên trong một số trường hợp, bổ ngữ (bao gồm từ mang ý phụ và tính từ) sẽ đứng trước danh từ.

Tiếng Việt còn có hệ thống [[đại từ nhân xưng]] dựa trên các từ ngữ chỉ quan hệ xã hội và hệ thống [[danh từ đơn vị]].

== Từ vựng ==
{{chính|Từ vựng tiếng Việt}}

[[Từ vựng tiếng Việt]] có 2 bộ phận chính: [[từ thuần Việt]] và [[từ mượn]]. Ngoài ra còn có những từ hỗn chủng là kết quả của sự kết hợp các yếu tố thuần Việt và ngoại lai.

===Từ thuần Việt===
{{chính|Từ thuần Việt}}

[[Từ thuần Việt]] là những từ xuất hiện lâu hơn trong tiếng Việt, biểu thị những [[Bản thể luận|sự vật]], [[hiện tượng]], khái niệm cơ bản nhất trong đời sống hằng ngày. Do có sự tiếp xúc từ sớm hơn với các ngôn ngữ nhóm Tày-Thái nên nhiều [[từ thuần Việt]] và các từ tương ứng trong các tiếng này có sự giống nhau nhất định về [[Ngữ âm học|ngữ âm]] và [[Ngữ nghĩa học|ngữ nghĩa]].<ref>{{chú thích web |tiêu đề=Phân lớp từ ngữ theo nguồn gốc: Lớp từ thuần Việt|url=http://ngonngu.net/index.php?p=193|ngày truy cập = ngày 8 tháng 7 năm 2013 | date=ngày 30 tháng 12 năm 2006 }}</ref>

Trước [[1960]], một số [[từ thuần Việt]] dùng để đặt tên thông tục cho người trong tầng lớp bình dân hoặc để tránh bị ma quỷ thần thánh bắt đi. Tại [[Miền Bắc (Việt Nam)|miền Bắc]] có các tên như "Rụt", "Tằm", "Cột", "Cu", "Gái",... Tại [[Miền Nam (Việt Nam)|miền Nam]] có các tên như "Đực",... Sự phát triển dân trí dẫn đến cách đặt tên thông tục giảm dần.

=== Từ Hán Việt ===
{{chính|Từ Hán Việt}}

Sự tiếp xúc giữa tiếng Việt và [[tiếng Hán]] bắt đầu khi [[nhà Hán]] của [[Trung Quốc]] xâm chiếm khu vực Việt Nam. Quá trình tiếp xúc đã đưa vào tiếng Việt một khối lượng từ ngữ của [[tiếng Hán]]. Giai đoạn đầu, hiện tượng này diễn ra lẻ tẻ, rời rạc hơn chủ yếu thông qua đường khẩu ngữ qua sự tiếp xúc giữa [[người Việt]] và [[người Hán]], tạo nên 1 lớp từ có nguồn gốc Hán cổ mà đã hoà lẫn với các [[từ thuần Việt]].<ref name="Phân lớp từ ngữ theo nguồn gốc: Các từ ngữ gốc Hán">{{chú thích web |tiêu đề=Phân lớp từ ngữ theo nguồn gốc: Các từ ngữ gốc Hán|url=http://ngonngu.net/index.php?p=192|ngày truy cập = ngày 8 tháng 7 năm 2013 | date=ngày 29 tháng 12 năm 2006 }}</ref> Đến [[nhà Đường|đời Đường]], tiếng Việt mới có sự tiếp nhận các từ ngữ Hán một cách có hệ thống qua đường sách vở. Các từ ngữ gốc Hán này chủ yếu đọc theo ngữ âm đời Đường tuân thủ nguyên tắc ngữ âm tiếng Việt gọi là [[phiên âm Hán-Việt|âm Hán–Việt]]. Khi đưa vào tiếng Việt, bên cạnh việc thay đổi về mặt ngữ âm, một số từ Hán Việt thay đổi cả [[ngữ nghĩa]].<ref name="Phân lớp từ ngữ theo nguồn gốc: Các từ ngữ gốc Hán"/>

[[Từ Hán-Việt]] chiếm 1 phần trong vốn [[từ vựng tiếng Việt]], chúng hiện diện một số lĩnh vực của đời sống xã hội.

=== Từ có nguồn gốc Ấn–Âu ===
{{chính|Từ mượn|Vinish}}

Kể từ khi [[Việt Nam]] trở thành thuộc địa của Pháp, [[tiếng Pháp]] đã có ảnh hưởng đến tiếng Việt và các [[từ mượn Pháp|từ ngữ gốc Pháp]] thâm nhập vào tiếng Việt. Sự ảnh hưởng này là do tiếng Pháp có sử dụng trong các văn bản, giấy tờ của Nhà nước và trong giảng dạy ở nhà trường cũng như trong các loại sách báo khác. Ảnh hưởng này kéo theo sự xuất hiện của các từ gốc Pháp trong các lĩnh vực khác nhau đặc biệt là trong [[khoa học kỹ thuật]].

Trong thời kỳ [[Chiến tranh Việt Nam]], [[Miền Bắc (Việt Nam)|miền Bắc Việt Nam]] chịu ảnh hưởng của [[Liên Xô]]. Do đó, một số từ ngữ gốc [[Nga]] có điều kiện du nhập vào tiếng Việt. Đồng thời, cùng với sự tiếp xúc, hội nhập sâu rộng hơn với thế giới, trong tiếng Việt cũng xuất hiện các từ ngữ có nguồn gốc từ [[tiếng Anh]].

Nhìn chung, khi đưa vào tiếng Việt, những từ này đã Việt hoá về mặt âm đọc (thêm thanh điệu, thay đổi âm hoặc giảm bớt âm tiết). Những từ đơn âm tiết (hoặc đơn âm hoá), vay mượn qua khẩu ngữ thâm nhập vào tiếng Việt. Trong khi đó, những từ có 2 âm tiết trở lên, vay mượn thông qua sách vở vẫn còn dấu ấn ngoại lai.<ref>{{chú thích web |tiêu đề=Phân lớp từ ngữ theo nguồn gốc: Các từ ngữ gốc Ấn-Âu|url=http://ngonngu.net/index.php?p=193|ngày truy cập = ngày 8 tháng 7 năm 2013 | date=ngày 30 tháng 12 năm 2006 }}</ref> Có những từ vay mượn nguyên dạng nên tạo ảnh hưởng trong cách phát âm.

=== Từ có nguồn gốc tiếng dân tộc thiểu số ===
Là 1 nước đa sắc tộc với [[các dân tộc Việt Nam|54 dân tộc]] đã công nhận, tiếng Việt phổ thông tiếp nhận 1 phần tiếng dân tộc thiểu số, gồm từ thông dụng và tên riêng của người hay địa vật và các từ này có thể có vần "phi Việt". Quá trình này diễn ra trong lịch sử. Dựa theo tên người/danh xưng đăng tải trên báo chí và các địa danh trên các bản đồ hành chính, chúng ta có thể phân loại các cách nhập tiếng dân tộc thiểu số như sau:<ref name =BandoHc >Tập bản đồ hành chính Việt Nam. Nhà xuất bản Tài nguyên – Môi trường và Bản đồ Việt Nam. Hà Nội, 2013.</ref>
# Từ tiếng nói của hầu hết các dân tộc từ Quảng Bình trở ra, đã cư trú lâu hơn cùng người Kinh và/hoặc thuộc [[vùng Văn hóa Đông Á]], như người Mường, Tày, Nùng, Thái,... thì họ tên người thì theo [[từ Hán Việt]] như các họ "Triệu", "Đàm", "Cầm", "Đèo",..., còn địa danh thì theo ghi âm như "Nậm", "Huổi/ Khuổi", "Pắc",... Đôi khi sự giao lưu với người Kinh dẫn đến những tên hỗn hợp như ''[[Hang Bua]]'' (tên tiếng Thái là ''Thẩm Bua'', nghĩa là Hang Sen).<ref name =lehoi >[http://lehoi.cinet.vn/Pages/ArticleDetail.aspx?siteid=1&sitepageid=310&articleid=2810 Tháng Giêng trẩy hội Hang Bua]. cinet, 2012. Truy cập 22/02/2016.</ref>
# Từ [[tiếng H'Mông]] thì theo ghi âm mà không theo [[từ Hán Việt]], mặc dù [[tiếng H'Mông]] có quan hệ gần hơn với [[tiếng Hoa]]. Ví dụ như các họ Vàng (Vương, Vang), Giàng (Dương, Yang),... hay các địa danh như [[Lào Cai]] (nghĩa chữ là ''Chợ Cũ'', [[từ Hán Việt]] là ''Lão Nhai'' 老街), [[Sa Pa]] (Sa Pả, nghĩa chữ là ''Bãi Cát''),... Trường hợp loại trừ là họ tên [[vua Mèo]] mà dùng [[từ Hán Việt]] như ''Vương Chí Sình''.
# Từ tiếng nói của các dân tộc ở Tây Nguyên, Nam Bộ,... thì theo ghi âm là chính, như [[Đắk Lắk]], [[Krông Pắc]],... hoặc biến âm như [[Sóc Trăng]], [[Nha Trang]],... Cá biệt có việc giới chức biên phòng đã "Kinh hóa" địa danh đặt tên đồn biên phòng, ví dụ tại xã [[Pờ Y]] có Đồn/[[Cửa khẩu Bờ Y]].

Các chữ và vần "phi Việt" viết theo hướng dẫn trong Quyết định 240/QĐ "''Về tên riêng không phải tiếng Việt''",<ref name = qd240-gd1984 /> trong đó các chữ cái F, J, W, Z có thể tùy nghi sử dụng.

=== Từ hỗn chủng ===
Từ hỗn chủng là những từ tạo thành từ các yếu tố có nguồn gốc khác nhau như giữa yếu tố thuần Việt và Hán Việt, giữa yếu tố thuần Việt và yếu tố Ấn-Âu. Cùng với sự phát triển của tiếng Việt, các từ hỗn chủng đã gia tăng, đóng 1 vai trò trong việc diễn đạt các khái niệm mới hơn trong xã hội.

Ví dụ:
* '''vôi hoá''' ({{hn|hn=𥔦化}}) – "vôi" là thuần Việt, "hoá" là Hán-Việt.
* '''ôm kế''' – "ôm" là từ tiếng Đức ''Ohm'', "kế" là Hán-Việt.
* '''nhà băng''' – "nhà" là thuần Việt, "băng" là từ tiếng Pháp ''banque''.
* '''game thủ''' – "game" là tiếng Anh, "thủ" là Hán-Việt.

==Chữ viết==
{{Xem thêm|Chữ viết tiếng Việt}}
[[Tập_tin:I speak Vietnamese.svg|liên_kết=https://vi.wikipedia.org/wiki/T%E1%BA%ADp_tin:I_speak_vietnamese.JPG|nhỏ|''"Tôi nói tiếng Việt Nam"'' (碎呐㗂越南), bên trên viết bằng [[Chữ Quốc ngữ]] ([[chữ Latinh]]), bên dưới viết bằng [[chữ Nôm]] (gạch chân) với [[chữ Hán]]]]
[[Tập tin:Phantrantruyentrungduyet.jpg|nhỏ|200x200px|Truyện Nôm ''Phan Trần'', ấn bản Nhâm Tý (1912) triều [[Duy Tân]].]]
[[Tập tin:L-2360-a 0008 1 t24-C-R0072.jpg|nhỏ|200px|phải|Một trang ''Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum'' tức ''Từ điển Việt-Bồ-La'' in năm 1651]]
Theo dòng lịch sử phát triển, tiếng Việt có 3 dạng ký tự để viết là [[chữ Hán]], [[chữ Nôm]] (dựa trên [[chữ Hán]]) và [[chữ Quốc ngữ]] ([[chữ Latinh]]).

Chữ Hán và chữ Nôm là văn tự chính của Việt Nam trước thế kỷ 20. Tất cả các tác phẩm sử học và văn học cổ truyền Việt Nam đều viết bằng chữ Hán, chữ Nôm như [[Chiếu dời đô]], [[Hịch tướng sĩ]], [[Bình Ngô đại cáo]], [[Đoạn Trường Tân Thanh|Đoạn trường tân thanh]], [[Đại Việt sử ký toàn thư]],...

Chữ Quốc ngữ là [[chữ Latinh]] dựa trên bảng chữ cái và âm vị của [[tiếng Bồ Đào Nha]] đối chiếu với tiếng Việt, do các nhà truyền giáo [[Dòng Tên]] Bồ Đào Nha xây dựng vào đầu [[thế kỷ 17]] rồi do giáo sĩ [[Alexandre de Rhodes]] người [[Avignon|Avinhon]] chuẩn định.<ref name="Tran 2019">{{chú thích hội thảo |url = https://www.academia.edu/41197889/TỪ_NƯỚC_MẶN_ĐẾN_ROMA |title = Từ Nước Mặn đến Roma: Những đóng góp của các giáo sĩ Dòng Tên trong quá trình La tinh hoá tiếng Việt ở thế kỷ 17 |last1 = Trần | first1 = Quốc Anh| last2 = Phạm | first2 = Thị Kiều Ly | date = October 2019 |publisher = Ủy ban Văn hóa, [[Hội đồng Giám mục Việt Nam]] |conference= Hội thảo Bốn trăm năm hình thành và phát triển chữ Quốc ngữ|pages = |location = TP.HCM | id = }}</ref> Đây là người cho in cuốn ''[[Từ điển Việt–Bồ–La|Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum]]'' năm [[1651]]. Cuối [[thế kỷ 18]] tại [[Đàng Trong]] diễn ra cuộc chỉnh lý chữ Quốc ngữ dưới sự điều phối của Giám mục [[Pierre Pigneau de Behaine]] (hay còn biết tới dưới tên Bá Đa Lộc), từ điển có tên ''Dictionarium Anamatico-Latinum'' soạn quãng năm 1772–1773 nhưng mới chỉ là bản viết tay. Sau đó, từ điển của [[Jean-Louis Taberd|Taberd]] mang tên ''[[Nam Việt–Dương Hiệp Tự vị]]'' (tựa [[Tiếng Latinh|Latinh]] giống với tựa cuốn của Bá Đa Lộc) xuất bản năm [[1838]] tại [[Serampore]], Ấn Độ.{{Cần chú thích}}

Chữ Quốc ngữ từ lúc ra đời tuy có hơn 200 năm hình thành và phát triển, nhưng chưa đủ phổ biến để là văn tự chính ở Việt Nam vì [[chữ Hán]] và [[chữ Nôm]] vẫn là dạng văn tự phổ biến của tiếng Việt. Phải đến cuối thế kỷ 19, vào thời kỳ [[Pháp thuộc]], chính quyền thuộc địa bảo hộ chữ Quốc ngữ và cổ súy thay thế chữ Hán và chữ Nôm để tiếng Việt đồng văn tự Latinh với [[tiếng Pháp]], bắt đầu từ Nam Kỳ rồi tới Bắc Kỳ và Trung Kỳ để dễ dàng phổ biến tiếng Pháp và [[văn hóa Pháp]]. Còn các nhà cải cách Việt Nam ủng hộ việc truyền bá hệ chữ Latinh như phương tiện để khai dân trí, chấn dân khí. Cải cách giáo dục năm 1906 của vua [[Thành Thái]] cũng bao gồm chương trình dạy chữ Quốc ngữ. Tuy vậy trong giai đoạn này, sự bóc lột của [[Đế quốc thực dân Pháp|Thực dân Pháp]] khiến người Việt không được đi học đầy đủ, nên hầu hết người Việt giai đoạn này trở nên mù chữ với cả chữ Hán, chữ Nôm và chữ Quốc ngữ. Ngay sau khi Việt Nam Dân chủ Cộng hòa lập quốc, [[Chính phủ Cách mạng lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hòa|Chính phủ]] phát động [[Bình dân học vụ]] với mục tiêu nhanh chóng giải quyết nạn mù chữ bằng cách đẩy mạnh dạy chữ Quốc ngữ cho người dân. Chữ Hán và chữ Nôm vẫn được một lượng người Việt sử dụng song song cùng chữ Quốc ngữ, nhưng đến năm 1950, giảng dạy chữ Hán Nôm bị loại ra khỏi chương trình giáo dục của Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vì độ phổ biến ở Việt Nam không còn nhiều.<ref>Vũ Thế Khôi (2009). [http://vanhoanghean.com.vn/chuyen-muc-goc-nhin-van-hoa/nhin-ra-the-gioi/30-nhung-goc-nhin-van-hoa/213-ai-buc-tu-chu-han-nom? "Ai "bức tử" chữ Hán - Nôm?"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200713215312/http://vanhoanghean.com.vn/chuyen-muc-goc-nhin-van-hoa/nhin-ra-the-gioi/30-nhung-goc-nhin-van-hoa/213-ai-buc-tu-chu-han-nom |date = ngày 13 tháng 7 năm 2020}}</ref>

Tại Việt Nam hiện nay, người dân chủ yếu sử dụng chữ Quốc ngữ là chính, còn chữ Hán và chữ Nôm thường dùng trong các hoạt động liên quan tới [[Văn hóa Việt Nam|văn hóa truyền thống]] như viết [[Thư pháp Đông Á|thư pháp]], [[câu đối]], tìm hiểu lịch sử và văn học cổ, và được giảng dạy trong chuyên ngành Hán Nôm bậc đại học cũng như tại các tổ chức phong trào dạy học chữ Hán và chữ Nôm được sử dụng trong tiếng Việt. Trái ngược lại là cộng đồng [[người Kinh (Trung Quốc)|người Kinh bản địa ở Đông Hưng (Trung Quốc)]], do không bị ảnh hưởng bởi chính sách thay thế chữ Hán và chữ Nôm bằng chữ Quốc ngữ của Thực dân Pháp (vùng đất họ sống trở thành lãnh thổ [[Đại Thanh]] theo [[Công ước Pháp – Thanh 1887|Công ước Pháp-Thanh]] ký năm 1887, nên họ không bị Thực dân Pháp đô hộ), những thế hệ con cháu ở đây không bị gián đoạn chuyện đi học và không bị mù chữ. Người Kinh bản địa ở Đông Hưng vẫn duy trì được sự phổ biến của chữ Hán và chữ Nôm trong cộng đồng và vẫn dùng làm văn tự chính cho tiếng Việt ở thời hiện đại giống như người Việt xưa, thay vì dùng chữ Latinh như người Việt ở Việt Nam hiện tại.<ref>{{chú thích web|url=https://vtv.vn/viet-nam-va-the-gioi/ngoi-lang-dac-biet-cua-nhung-nguoi-viet-o-quang-tay-trung-quoc-20180916123624491.htm|tựa đề=Ngôi làng đặc biệt của những người Việt ở Quảng Tây (Trung Quốc)|ngày=2018-09-17|website=VTV News}}</ref>

[[Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013|Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 2013]], tại Chương I Điều 5 Mục 3, ghi tiếng Việt là [[ngôn ngữ quốc gia]] của [[Việt Nam]].<ref name="hp13">{{chú thích web|tiêu đề=Hiến pháp năm 2013|url=http://datafile.chinhphu.vn/file-remote-v2/DownloadServlet?filePath=vbpq%2F2013%2F12%2FHP.pdf|nhà xuất bản=Quốc hội Việt Nam|ngày truy cập=ngày 1 tháng 5 năm 2014|archive-date = ngày 16 tháng 5 năm 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140516231234/http://datafile.chinhphu.vn/file-remote-v2/DownloadServlet?filePath=vbpq%2F2013%2F12%2FHP.pdf|url-status=dead}}</ref> Không có bất kỳ [[văn bản]] nào ở cấp [[nhà nước]] quy định ''giọng chuẩn'' và ''quốc tự'' ("chữ viết quốc gia" hoặc ''[[văn tự chính thức]]'') của tiếng Việt.<ref>[http://giaoduc.net.vn/Xa-hoi/Chu-quoc-ngu-chua-duoc-Nha-nuoc-cong-nhan-la-quoc-tu/261984.gd "Chữ quốc ngữ chưa được Nhà nước công nhận là quốc tự"], Giáo dục VN, 22/12/2012</ref> Phần lớn các văn bản hành chính tiếng Việt ở Việt Nam được viết bằng chữ Quốc ngữ theo ''"Quy định về chính tả tiếng Việt và về thuật ngữ tiếng Việt" áp dụng cho các sách giáo khoa, báo và văn bản của ngành giáo dục'', nêu tại Quyết định của [[Bộ Giáo dục và Đào tạo (Việt Nam)|Bộ Giáo dục]] [https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Giao-duc/Quyet-dinh-240-QD-nam-1984-chinh-ta-thuat-ngu-tieng-Viet-sach-giao-khoa-bao-van-ban-nganh-giao-duc-216818.aspx số 240/QĐ ngày 5 tháng 3 năm 1984]<ref name="qd240-gd1984">[https://thuvienphapluat.vn/van-ban/Giao-duc/Quyet-dinh-240-QD-nam-1984-chinh-ta-thuat-ngu-tieng-Viet-sach-giao-khoa-bao-van-ban-nganh-giao-duc-216818.aspx Quyết định của Bộ Giáo dục số 240/QĐ ngày 5 tháng 3 năm 1984 Quy định về chính tả tiếng Việt và về thuật ngữ tiếng Việt]. Thuvien Phapluat, 2015. Truy cập 12/05/2017.</ref> do những người thụ hưởng giáo dục đó sau này ra làm việc trong mọi lĩnh vực xã hội hướng tới việc chuẩn hóa [[chính tả tiếng Việt]]. Không có luật lệ nào cấm người Việt viết tiếng Việt hiện đại bằng chữ Hán Nôm.

=== Thư pháp ===
{{Xem thêm|Thư pháp Đông Á#Thư pháp Việt Nam}}
Cùng với [[chữ Hán]], [[Kana]] và [[Hangul]], có người "yêu thích" [[thư pháp]] nâng chữ viết tiếng Việt lên thành một bộ môn [[nghệ thuật]].

Thư pháp chữ Việt ban đầu là thư pháp chữ Nôm và chữ Hán. Sau này chữ Quốc ngữ trở nên phổ biến hơn trong khi nhu cầu và sở thích treo chữ trong nhà vẫn còn, người chơi chữ đã khởi xướng ''[[thư pháp chữ Quốc ngữ]]''. Còn thư pháp chữ Hán và chữ Nôm hiện nay vẫn duy trì song song.

=== Bộ gõ tiếng Việt và giao tiếp tiếng Việt qua mạng ===
{{chính|Bộ gõ tiếng Việt}}
{{Xem thêm|Tiếng Việt và máy tính}}
Tuy cùng là [[chữ Latinh]], ngoài 22 ký tự không dấu có trong [[bảng chữ cái tiếng Anh]] thì [[chữ Quốc ngữ]] còn chứa lượng ký tự có dấu, bao gồm 7 ký tự Ă, Â, Đ, Ê, Ô, Ơ, Ư cùng 60 chữ nguyên âm (A, Ă, Â, E, Ê, I, O, Ô, Ơ, U, Ư, Y) mang thanh điệu ''sắc-huyền-hỏi-ngã-nặng''. Tổng cộng là máy tính hay điện thoại cần phải nạp thêm 67 ký tự, gấp hơn 2,5 lần bảng chữ cái của tiếng Anh (26 ký tự) thì mới đủ để viết tiếng Việt. Nên để có thể viết tiếng Việt trên [[máy tính]] và [[điện thoại di động]] cần có bộ gõ là [[phần mềm]] hỗ trợ soạn thảo văn bản bằng tiếng Việt đi kèm một số phông chữ Quốc ngữ. Người dùng cũng có thể cài đặt thêm các phông ký tự chữ Quốc ngữ khác phục vụ trang trí và nghệ thuật. Các bộ gõ tiếng Việt khác nhau sẽ quy định các phím bấm khác nhau để hiển thị các dấu thanh, dấu mũ và dấu móc. Có những quy ước chuẩn dấu tiếng Việt, bộ mã, cách gõ và những phần mềm khác nhau. Có bộ mã chữ Việt theo chuẩn quốc tế [[Unicode]].

Do ký tự có dấu phải mã hóa mất lượng bộ nhớ lớn hơn ký tự không dấu, việc tin nhắn [[SMS]] bằng tiếng Việt có dấu bị hạn chế 70 ký tự/tin nhắn (ít hơn một nửa so với 180 ký tự/tin nhắn của tiếng Anh) nên trước đây người Việt thường nhắn tin SMS không dấu để có thể viết nhiều nội dung hơn và tiết kiệm tiền hơn dù nội dung bằng tiếng Việt không dấu có thể gây hiểu nhầm. Một số trường hợp lợi dụng [[viết tắt]], biến đổi ký tự nhằm giảm số lượng (j=gi; f=ph; bỏ ''h'' trong "gh","ngh") hay thể hiện rõ âm (z=d vì "đ" viết không dấu thành "d"). Hiện nay nhờ sự phát triển của Internet trên di động (như [[Wi-Fi]], [[4G]] không giới hạn dung lượng) cùng các [[ứng dụng OTT]] và [[Dịch vụ mạng xã hội|mạng xã hội]], việc nhắn tin bằng tiếng Việt có dấu trở nên thoải mái hơn mà không lo bị hạn chế ký tự.

Đối với việc gõ [[chữ Hán]] và [[chữ Nôm]] bằng tiếng Việt, do dạng ký tự này hiện không được sử dụng phổ biến ở Việt Nam nên các hãng sản xuất máy tính, điện thoại hay phần mềm coi như loại bỏ. Thời gian gần đây để phục vụ cho nhu cầu tìm hiểu về lịch sử hay văn học cổ cũng như chuyên ngành Hán Nôm, một số cá nhân hay tổ chức đã tạo ra những trang web hay phần mềm giúp viết chữ Hán và chữ Nôm bằng bộ gõ chữ Quốc ngữ. Với chữ Hán do đồng bộ với các chữ của bộ gõ tiếng Trung và tiếng Nhật nên việc hiển thị không khó khăn, còn chữ Nôm do một lượng chữ chưa được mã hoá đầy đủ nên có thể hiển thị bị lỗi trên một số máy tính và điện thoại dưới dạng ô vuông hay dấu hỏi chấm.

==Xem thêm==
* [[Tiếng Việt tại Hoa Kỳ]]

== Chú thích ==
{{tham khảo|group=note}}

== Tham khảo ==
{{tham khảo|3}}

==Thư mục==
{{chính|Thư mục Hán-Nôm học và Việt ngữ học}}

===Tiếng Việt===
{{refbegin|indent=y|2}}
* {{chú thích sách |last=Bùi |first=Khánh Thế |year=2016 |title=Ngôn ngữ học tiếp xúc và tiếp xúc ngôn ngữ ở Việt Nam |location=[[Thành phố Hồ Chí Minh|Tp. Hồ Chí Minh]] |publisher=[[Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh|Nhà xuất bản Đại học Quốc gia TP.HCM]] |isbn=978-604-73-4197-9}}
* {{chú thích sách |last=Cao |first=Xuân Hạo |author-link=Cao Xuân Hạo |year=2007 |title=Tiếng Việt: Mấy vấn đề Ngữ âm – Ngữ pháp – Ngữ nghĩa |url=https://archive.org/details/tiengviet_mayvandenguamnguphapngunghia |location=Hà Nội |publisher=[[Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam]]}}
* {{chú thích sách |last=Cao |first=Xuân Hạo |date=2005 |title=Tiếng Việt: Sơ thảo ngữ pháp chức năng |url=https://archive.org/details/tiengviet_sothaonguphapchucnang |location=Hà Nội |publisher=[[Nhà xuất bản Khoa học Xã hội]] |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Đoàn |first=Thiện Thuật |orig-year=1977 |date=2007 |title=Ngữ âm tiếng Việt |url=https://archive.org/details/nguamtiengviet |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội}}
* {{chú thích sách |last=Đỗ |first=Tiến Thắng |date=2009 |title=Ngữ điệu tiếng Việt: Sơ khảo |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội}}
* {{chú thích sách |last=Hoàng |first=Thị Châu |date=2009 |title=Phương ngữ học tiếng Việt |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội}}
* {{chú thích sách |last=Hoàng |first=Thị Ngọ |date=1999 |title=Chữ Nôm và tiếng Việt qua bản giải âm Phật thuyết đại báo phụ mẫu ân trọng kinh |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Ch%E1%BB%AF_N%C3%B4m_v%C3%A0_ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t_qua_b%E1%BA%A3n/PmxkAAAAMAAJ |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Khoa học Xã hội}}
* {{chú thích tạp chí |last=Hoàng |first=Thị Ngọ |date=2005 |title=Dấu vết cổ của phụ âm đầu "Tr" qua chữ Nôm trong ''Chỉ Nam ngọc âm giải nghĩa'' |journal=Tạp chí Hán Nôm |volume=5 |number=72 |pp=40-44 |location=Hà Nội |publisher=[[Viện Nghiên cứu Hán Nôm]] |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Hoàng |first=Thị Ngọ |date=2003 |title=Về cách ghi phụ âm đầu /S/ trong tiếng Việt cổ qua chữ Nôm trong ''Chỉ Nam ngọc âm giải nghĩa'' |journal=Thông báo Hán Nôm học |number=52 |pp=397-406 |location=Hà Nội |publisher=Viện Nghiên cứu Hán Nôm |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Hoàng |first=Thị Ngọ |date=1998 |title=Dấu tích của các tổ hợp phụ âm đầu KB KM KĐ KN qua cách ghi chữ Nôm cổ |journal=Thông báo Hán Nôm học |number=38 |pp=310-319 |location=Hà Nội |publisher=Viện Nghiên cứu Hán Nôm |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Lê |first=Quang Thiêm |date=2014 |title=Sự phát triển nghĩa từ vựng tiếng Việt: Từ 1945 đến 2005 |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội |isbn=978-604-62-1730-5}}
* {{chú thích sách |last=Lê |first=Quang Thiêm |date=2003 |title=Lịch sử từ vựng tiếng Việt thời kỳ 1858-1945 |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Khoa học Xã hội |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last1=Mai |first1=Ngọc Chừ |last2=Vũ |first2=Đức Nghiệu |last3=Hoàng |first3=Trọng Phiến |date=2008 |title=Cơ sở ngôn ngữ học và Tiếng Việt |url=https://www.academia.edu/42927613/Co_so_ngon_ngu_hoc_va_tieng_Vie |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Giáo dục |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last=Nguyễn |first=Hoàng Trung |date=2023 |title=Cấu trúc sự tình và ý nghĩa thể tiếng Việt |location=Tp. Hồ Chí Minh |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia TP.HCM}}
* {{chú thích tạp chí |last=Nguyễn |first=Ngọc Quận |date=2018 |title=Chữ Nôm ghi âm Nam Bộ trong tương quan với ngữ âm vùng miền: Trường hợp văn bản Nôm ''Kim Cổ Kỳ Quan'' của Nguyễn Văn Thới |url=https://vjol.info.vn/index.php/khxh/article/view/45601 |journal=Tạp chí Khoa học Xã hội |issn=1605-2811 |volume=237 |number=5 |pp=34-45 |location=Hà Nội |publisher=[[Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam]]}}
* {{chú thích sách |last=Nguyễn |first=Tài Cẩn |author-link=Nguyễn Tài Cẩn |date=1996 |title=Ngữ pháp tiếng Việt: Tiếng – Từ ghép – Đoản ngữ |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội}}
* {{chú thích sách |last=Nguyễn |first=Tài Cẩn |date=1997 |title=Giáo trình lịch sử ngữ âm tiếng Việt: Sơ thảo |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Nguyễn |first=Tài Cẩn |date=1979 |title=Nguồn gốc và quá trình hình thành cách đọc Hán Việt |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Ngu%E1%BB%93n_g%E1%BB%91c_v%C3%A0_qu%C3%A1_tr%C3%ACnh_h%C3%ACnh_th%C3%A0/HnJkAAAAMAAJ |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Khoa học Xã hội |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Nguyễn |first=Thiện Giáp |author-link==Nguyễn Thiện Giáp |date=2022 |title=Ngữ dụng học: Từ lí thuyết đến thực tiễn tiếng Việt |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội}}
* {{chú thích tạp chí |last=Nguyễn |first=Thị Lâm |date=2005 |title=Chữ Nôm phản ánh ngữ âm địa phương trong ''Thiên Nam ngữ lục'' |journal=Tạp chí Hán Nôm |volume=5 |number=72 |location=Hà Nội |publisher=Viện Nghiên cứu Hán Nôm}}
* {{chú thích tạp chí |last=Nguyễn |first=Văn Lợi |author-link=Nguyễn Văn Lợi (nhà ngôn ngữ học) |date=2006 |title=Thanh điệu và vấn đề cơ tầng Chăm trong thổ ngữ Cao Lao Hạ (Bố Trạch, Quảng Bình) |journal=Tạp chí Khoa học Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh |volume=9 |pp=4-21 |location=TP. Hồ Chí Minh |publisher=Trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh |doi=10.54607/hcmue.js.0.9.1445(2006)}}
* {{chú thích sách |last=Pham |first=Andrea Hoa |author-link=Andrea Hoa Pham |date=2022 |title=Nguồn gốc và sự hình thành giọng Quảng Nam |location=[[Đà Nẵng]] |publisher=Nhà xuất bản Đà Nẵng |isbn=978-6-0484-6686-2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Pham |first=Andrea Hoa |date=2016 |title=Sự biến âm trong vần tiếng Việt: Thổ ngữ làng Hến, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh |url=https://www.academia.edu/30579022/S%E1%BB%B1_bi%E1%BA%BFn_%C3%A2m_trong_v%E1%BA%A7n_ti%E1%BA%BFng_Vi%E1%BB%87t_th%E1%BB%95_ng%E1%BB%AF_l%C3%A0ng_H%E1%BA%BFn_huy%E1%BB%87n_%C4%90%E1%BB%A9c_Th%E1%BB%8D_t%E1%BB%89nh_H%C3%A0_t%C4%A9nh_pdf |journal=Tạp chí Ngôn ngữ |volume=11 |pp=7-26 |location=Hà Nội |publisher=[[Viện Ngôn ngữ học]] |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Phạm |first=Thị Kiều Ly |translator=Thanh Thư |date=2022 |title=Lịch sử chữ Quốc ngữ (1615-1919) |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Văn học |isbn=978-604-477-962-1}}
* {{chú thích sách |last=Shimizu |first=Masaaki |date=2002 |title=Khảo sát sơ lược về cấu trúc âm tiết tiếng Việt vào thế kỷ XIV-XV qua hai cứ liệu chữ Nôm |url=https://repository.vnu.edu.vn/bitstream/VNU_123/20568/1/032.pdf}}
* {{chú thích sách |last=Trần |first=Thị Hồng Hạnh |date=2017 |title=Ngôn ngữ học nhân chủng: Nghiên cứu trường hợp thành ngữ tiếng Việt |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội |isbn=978-6-0462-9356-9}}
* {{chú thích tạp chí |last=Trần |first=Trọng Dương |date=2012 |title=Thủy âm kép trong tiếng Việt thế kỷ XIV-XV qua các chữ Nôm cổ trong ''Quốc âm thi tập'' |journal=Tạp chí Ngôn ngữ |volume=8 |pp=46-62 |location=Hà Nội |publisher=Viện Ngôn ngữ học}}
* {{chú thích sách |last=Trần |first=Trí Dõi |author-link=Trần Trí Dõi |date=2011 |title=Giáo trình lịch sử tiếng Việt |url=https://dulieu.itrithuc.vn/media/dataset/2020_08/giaotrinhlichsutiengviet.pdf |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam}}
* {{chú thích tạp chí |last=Trịnh |first=Cẩm Lan |date=2023 |title=Tương ứng giữa nguyên âm đơn tiếng Nghệ Tĩnh với nguyên âm đôi phương ngữ Bắc |url=https://nsti.vista.gov.vn/publication/view/tuong-ung-giua-nguyen-am-don-tieng-nghe-tinh-voi-nguyen-am-doi-phuong-ngu-bac-qua-hai-cuon-tu-dien-tieng-dia-phuong-nghe-tinh-365921.html |journal=Tạp chí Ngôn ngữ |volume=2 |pp=3-13 |location=Hà Nội |publisher=Viện Ngôn ngữ học}}
* {{chú thích sách |last=Trịnh |first=Cẩm Lan |date=2017 |title=Tiếng Hà Nội từ hướng tiếp cận phương ngữ học xã hội |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Vũ |first=Đức Nghiệu |date=2020 |title=Ngữ pháp lịch sử tiếng Việt: Từ và ngữ đoạn |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội}}
* {{chú thích tạp chí |last=Vũ |first=Đức Nghiệu |date=2015 |title=Các biến đổi ngữ âm lịch sử với việc tạo từ tiếng Việt |url=https://ling.ussh.vnu.edu.vn/vi/nghien-cuu-khoa-hoc/chuong-trinh-de-tai-du-an/cac-bien-doi-ngu-am-lich-su-voi-viec-tao-tu-tieng-viet-gs-ts-vu-duc-nghieu-986.html |journal=Tạp chí Ngôn ngữ |volume=6 |pp=3-16 |location=Hà Nội |publisher=Viện Ngôn ngữ học |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Vũ |first=Đức Nghiệu |date=2012 |chapter=Ba tổ hợp phụ âm ''bl'', ''ml'', ''tl'' trong một số văn bản chữ Quốc ngữ thế kỉ XVII, XVIII, XIX |chapter-url=https://repository.vnu.edu.vn/bitstream/VNU_123/25789/1/KY_05752.pdf |editor=Hội thảo Quốc tế về Việt Nam học |title=Việt Nam học - Kỷ yếu hội thảo quốc tế lần thứ tư |pp=867-881 |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Khoa học xã hội |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Vũ |first=Đức Nghiệu |date=2011 |title=Lược khảo lịch sử từ vựng tiếng Việt |location=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Vũ |first=Thị Hải Hà |date=2022 |title=Đặc điểm thanh điệu một số thổ ngữ ở huyện Nghi Xuân, Hà Tĩnh |journal=Tạp chí Ngôn ngữ |volume=9 |pp=36-43 |location=Hà Nội |publisher=Viện Ngôn ngữ học}}
{{refend}}

===Ngoại ngữ===
{{refbegin|indent=y|2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Alves |first=Mark J. |author-link=Mark Alves |date=2020 |title=The Đông Sơn Speech Community: Evidence for Vietic |trans-title=Cộng đồng ngôn ngữ Đông Sơn: Bằng chứng về tiếng Vietic |url=https://www.academia.edu/75108023/The_%C3%90%C3%B4ng_S%C6%A1n_Speech_Community_Evidence_for_Vietic |journal=Crossroads |volume=19 |number=2 |pp=138-174 |location=Hà Lan |publisher=[[Brill]] |doi=10.1163/26662523-bja10002 }}
* {{chú thích tạp chí |last=Alves |first=Mark J. |date=2018 |title=Early Sino-Vietnamese Lexical Data and the Relative Chronology of Tonogenesis in Chinese and Vietnamese |trans-title=Dữ liệu ngữ vựng Hán-Việt sơ kỳ và niên đại tương đối của quá trình phát sinh thanh điệu ở tiếng Trung và tiếng Việt |journal=Bulletin of Chinese Linguistics |volume=11 |number=1-2 |pp=3-33 |location=Hà Lan |publisher=[[Brill]] |doi=10.1163/2405478X-01101007 |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Alves |first=Mark J. |editor-last1=Haspelmath |editor-first1=Martin |editor-last2=Tadmor |editor-first2=Uri |date=2009 |title=Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook |trans-title=Từ mượn trong các ngôn ngữ trên thế giới: Một cẩm nang đối chiếu |chapter=Chapter 24: Loanwords in Vietnamese |trans-chapter=Chương 24: Từ mượn trong tiếng Việt |location=Berlin, Đức |publisher=[[De Gruyter Mouton]] |ISBN=9783110218435 |lang=en |name-list-style=amp |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Alves |first=Mark J. |editor-last1=Matras |editor-first1=Yaron |editor-last2=Sake |editor-first2=Jeanette |date=2008 |title=Grammatical Borrowing in Cross-Linguistic Perspective |trans-title=Từ mượn ngữ pháp theo quan điểm bắt chéo ngôn ngữ học |chapter=Sino-Vietnamese Grammatical Borrowing: An Overview |trans-chapter=Từ mượn ngữ pháp Hán-Việt: Một tổng quan |location=Berlin, Đức |publisher=[[De Gruyter]] |ISBN=9783110199192 |name-list-style=amp |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Alves |first=Mark J. |date=2006 |title=Linguistic Research on the Origins of the Vietnamese Language: An Overview |trans-title=Nghiên cứu ngôn ngữ học về nguồn gốc của tiếng Việt: Một tổng quan |journal=Journal of Vietnamese Studies |volume=1 |number=1-2 |pp=104-130 |location=Anh |publisher=Nhà xuất bản Đại học California |issn=1559-3738 |jstor=10.1525/vs.2006.1.1-2.104 |doi=10.1525/vs.2006.1.1-2.104 |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last1=Baxter |first1=William H. |last2=Sagart |first2=Laurent |year=2014 |title=Old Chinese: A New Reconstruction |trans-title=Tiếng Hán thượng cổ: Một phục nguyên mới |location=Anh |publisher=Nhà xuất bản Đại học Cambridge |ISBN=978-0-19-994537-5 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Brunelle |first1=Marc |last2=Hạ |first2=Kiều Phương |last3=Grice |first3=Martine |date=2012 |title=Intonation in Northern Vietnamese |trans-title=Ngữ điệu tiếng Việt miền Bắc |journal=The Linguistic Review |volume=29 |number=1 |location=Hà Lan |publisher=Mouton de Gruyter |doi=10.1515/tlr-2012-0002 |issn=1613-3676 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last1=Brunelle |first1=Marc |last2=Lê |first2=Thị Xuyến |date=2011 |chapter=Why is sound symbolism so common in Vietnamese? |trans-chapter=Tại sao từ tượng thanh lại phổ biến trong tiếng Việt đến vậy? |pp=83-98 |editor=Jeffrey P. Williams |title=The Aesthetics of Grammar: Sound and Meaning in the Languages of Mainland Southeast Asia |trans-title=Mỹ học ngữ pháp: Ngữ âm và ngữ nghĩa trong các ngôn ngữ của Đông Nam Á lục địa |location=Anh |publisher=Nhà xuất bản Đại học Cambridge |doi=10.1017/CBO9781139030489.006 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích tạp chí |last=Brunelle |first=Marc |date=2017 |title=Stress and phrasal prominence in tone languages: The case of Southern Vietnamese |trans-title=Độ nổi trội đoản ngữ và trọng âm trong các ngôn ngữ thanh điệu: Trường hợp tiếng Việt miền Nam |journal=Journal of the International Phonetic Association |volume=47 |number=3 |pp=283-320 |location=Anh |publisher=Nhà xuất bản Đại học Cambridge |jstor=26352389 |doi=10.1017/S0025100316000402 }}
* {{chú thích sách |last=Brunelle |first=Marc |editor-last1=Jenny |editor-first1=Mathias |editor-last2=Sidwell |editor-first2=Paul |date=2014 |title=The Handbook of Austroasiatic Languages |trans-title=Cẩm nang các Ngôn ngữ Nam Á |chapter=Chapter 13: Vietnamese |trans-chapter=Chương 13: Tiếng Việt |location=Bỉ |publisher=[[Brill]] |ISBN=9789004283572 |name-list-style=amp |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Brunelle |first=Marc |date=2009 |title=Tone perception in Northern and Southern Vietnamese |trans-title=Tri giác thanh điệu trong tiếng Việt miền Bắc và miền Nam |journal=Journal of Phonetics |trans-journal=Chuyên san ngữ âm học |volume=37 |number=1 |pp=79-96 |location=Hà Lan |publisher=[[Elsevier]] |issn=1095-8576 |doi=10.1016/j.wocn.2008.09.003 |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Bruening |first1=Benjamin |last2=Tran |first2=Thuan |date=2015 |title=The nature of the passive, with an analysis of Vietnamese |trans-title=Bản chất của thể bị động, với một phân tích tiếng Việt |journal=Lingua |volume=165 |number=A |pp=133-172 |location=Hà Lan |publisher=Elsevier |jstor=10.1016/j.lingua.2015.07.008 |name-list-style=amp }}
* {{chú thích tạp chí |last1=Bruening |first1=Benjamin |last2=Tran |first2=Thuan |date=2006 |title=Wh-Questions in Vietnamese |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-east-asian-linguistics_2006-10_15_4/page/319 |trans-title=Câu nghi vấn Wh trong tiếng Việt |journal=Journal of East Asian Linguistics |volume=15 |number=4 |pp=319-341 |location=Anh |publisher=Springer |jstor=20100914 |doi=10.1007/s10831-006-9001-1 |name-list-style=amp |author-mask1=2 |author-mask2=2}}
* {{chú thích sách |last=DeFrancis |first=John |author-link=John DeFrancis |date=1977 |title=Colonialism and language policy in Viet Nam |trans-title=Chủ nghĩa thực dân và chính sách ngôn ngữ ở Việt Nam |location=Đức |publisher=Mouton |ISBN=9789027976437 }}
* {{chú thích tạp chí |last=Duffield |first=Nigel |year=2017 |title=On what projects in Vietnamese |trans-title=Về cái gì phóng chiếu trong tiếng Việt |journal=Journal of East Asian Linguistics |volume=26 |number=4 |pp=351-387 |location=Hà Lan |publisher=Springer |doi=10.1007/s10831-017-9161-1 |issn=1572-8560}}
* {{chú thích tạp chí |last=Ferlus |first=Michel |author-link=Michel Ferlus |year=1997 |title=Problèmes de la formation du système vocalique du vietnamien |trans-title=Các vấn đề về sự hình thành hệ thống thanh âm tiếng Việt |journal=Cahiers de Linguistique - Asie Orientale |volume=XXVI |number=1 |pp=37-51 |doi=10.3406/clao.1997.1504 |issn=1960-6028 |lang=fr}}
* {{chú thích tạp chí |last=Ferlus |first=Michel |year=1991 |title=Le dialecte vietnamien de Vinh |trans-title=Phương ngữ tiếng Việt ở Vinh |url=https://shs.hal.science/halshs-00922737/file/Ferlus1991_DialecteVietnamienDeVinh.pdf |journal=24th International Conference on Sino-Tibetan Languages and Linguistics |lang=fr |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Ferlus |first=Michel |year=1982 |title=Spirantisation des obstruantes médiales et formation du système consonantique du vietnamien |trans-title=Sự xát hóa âm đệm vang và sự hình thành hệ thống phụ âm tiếng Việt |journal=Cahiers de Linguistique - Asie Orientale |volume=XI |number=1 |pp=83-106 |doi=10.3406/clao.1982.1105 |issn=1960-6028 |lang=fr |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Fernandes |first1=Gonçalo |last2=Assunção |first2=Carlos |year=2017 |title=First codification of Vietnamese by 17th-century missionaries: The description of tones and the influence of Portuguese on Vietnamese orthography |trans-title=Hệ thống hóa đầu tiên về tiếng Việt của các nhà truyền giáo thế kỷ thứ 17: Mô tả về thanh điệu và ảnh hưởng của tiếng Bồ Đào Nha lên chính tả tiếng Việt |journal=Histoire Épistémologie Langage |volume=39 |number=1 |pp=155-176 |location=Paris, Pháp |publisher=Société d'histoire et d'épistémologie des sciences du langage |doi=10.1051/hel/2017390108 |issn=1638-1580 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích tạp chí |last=Gong |first=Xun |date=2017 |title=Chinese loans in Old Vietnamese with a sesquisyllabic phonology |trans-title=Từ mượn Hán ngữ trong tiếng Việt cổ với âm vị cận âm tiết |journal=Journal of Language Relationship |volume=16 |number=2 |pp=55-72 |location=Hoa Kỳ |publisher=Gorgias Press |doi=10.31826/jlr-2019-171-209 |name-list-style=amp |issn=2219-4029}}
* {{chú thích sách |last=Handel |first=Zev |year=2019 |title=Sinography: The Borrowing and Adaptation of the Chinese Script |trans-title=Hán văn: Sự vay mượn và thích ứng của hệ chữ viết Trung Hoa |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Sinography_The_Borrowing_and_Adaptation/wTCbDwAAQBAJ |location=Hà Lan |publisher=Brill |isbn=9789004352223}}
* {{chú thích tạp chí |last=Haudricourt |first=André-Georges |author-link=André-Georges Haudricourt |translator=Marc Brunelle |date=2018 |title=The origin of tones in Vietnamese |trans-title=Nguồn gốc thanh điệu trong tiếng Việt |url=https://shs.hal.science/halshs-01678018/document |url-status=live |url-access= |accessdate=8 tháng 6 năm 2023}}
* {{chú thích tạp chí |last=Kirby |first=James P. |date=2011 |title=Vietnamese (Hanoi Vietnamese) |trans-title=Tiếng Việt (giọng Hà Nội) |journal=Journal of the International Phonetic Association |volume=41 |number=3 |pp=381-392 |location=Anh |publisher=Nhà xuất bản Đại học Cambridge |jstor=44526624 |doi=10.1017/S0025100311000181}}
* {{chú thích tạp chí |last=Kirby |first=James P. |date=2010 |title=Dialect experience in Vietnamese tone perception |trans-title=Trải nghiệm phương ngữ trong tri giác thanh điệu tiếng Việt |journal=The Journal of the Acoustical Society of America |trans-journal=Tạp chí của Hội Âm học Mỹ |volume=127 |number=6 |pp=3749–3757 |location=Hoa Kỳ |publisher=Acoustical Society of America |doi=10.1121/1.3327793 |pmid=20550273 |issn=0001-4966 |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Lê |first=Văn Lý |year=1960 |title=Le parler Vietnamien: Sa structure phonoloqique et morphologique fonctionnelle |trans-title=Tiếng Việt: Cấu trúc âm vị và chức năng hình thái |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Le_parler_Vietnamien/0vXwvlKWb8sC |location=Sài Gòn |publisher=Bô Quốc-gia Giáo-dục, Viện Khảo-cổ |lang=fr}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Michaud |first1=Alexis |last2=Ferlus |first2=Michel |last3=Nguyễn |first3=Minh-Châu |date=2015 |title=Strata of standardization: the Phong Nha dialect of Vietnamese (Quảng Bình Province) in historical perspective |trans-title=Cơ tầng chuẩn hóa: Phương ngữ Phong Nha của tiếng Việt (Quảng Bình) theo quan điểm lịch sử |journal=Linguistics of the Tibeto-Burman Area |volume=38 |number=1 |pp=124-162 |location=Hà Lan |publisher=John Benjamins Publishing Company |doi=10.1075/ltba.38.1.04mic |name-list-style=amp}}
* {{chú thích tạp chí |last=Maspero |first=Henri |author-link=Henri Maspero |date=1912 |title=Etudes sur la phonétique historique de la langue annamite: Les initiales |trans-title=Nghiên cứu về lịch sử ngữ âm tiếng An Nam: Phụ âm đầu |journal=Bulletin de l'Ecole française d'Extrême-Orient |number=12 |pp=1-124 |doi=10.3406/befeo.1912.2713 |lang=fr}}
* {{chú thích sách |last=Ngo |first=Binh |author-link=Ngô Như Bình |year=2020 |title=Vietnamese: An Essential Grammar |trans-title=Tiếng Việt: Một ngữ pháp cốt yếu |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Vietnamese/oXjtDwAAQBAJ |location=Hoa Kỳ |publisher=Taylor & Francis |isbn=9781315454597}}
* {{chú thích sách |last1=Nguyễn |first1=Đình-Hòa |last2=Alves |first2=Mark J. |last3=Nguyễn |first3=Hồng Cổn |chapter=Vietnamese |trans-chapter=Tiếng Việt |editor=Bernard Comrie |date=2018 |title=The World's Major Languages |trans-title=Những ngôn ngữ lớn của thế giới |location=Oxon và New York |publisher=Routledge |ISBN=9781317290490 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last=Nguyễn |first=Đình-Hòa |date=1997 |orig-year=1959 |title=Vietnamese |trans-title=Tiếng Việt không son phấn |location=Amsterdam và Philadelphia |publisher=John Benjamins Publishing Company |isbn=978-90-272-8308-5}}
* {{chú thích sách |last1=Pham |first1=Andrea Hoa |last2=Alves |first2=Mark J. |year=2024 |chapter=Onomatopoeia in Vietnamese |trans-chapter=Từ tượng thanh tiếng Việt |editor1=Edith Moravcsik |editor2= Lívia Körtvélyessy |title=Onomatopoeia in the World’s Languages: A Comparative Handbook |trans-title=Từ tượng thanh trong các ngôn ngữ trên thế giới: Một sổ tay so sánh |location=Đức |publisher=De Gruyter |doi=10.1515/9783111053226-028 |isbn=9783111053370 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Pham |first1=Andrea Hoa |last2=Pham |first2=Andrew Anh |year=2020 |title=Productive reduplication in Southern Vietnamese |trans-title=Láy từ năng sản trong tiếng Việt miền Nam |journal=Journal of the Southeast Asian Linguistics Society |volume=13 |number=2 |location=Hawaii, Hoa Kỳ |publisher=Nhà xuất bản Đại học Hawai'i |pp=i-x |issn=1836-6821 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last=Pham |first=Andrea Hoa |editor1=Tue Trinh |editor2=Trang Phan |editor3=Nigel Duffield |year=2019 |chapter=Vietnamese dialects : A case of sound change through contact |trans-chapter=Phương ngữ tiếng Việt: Một trường hợp biến đổi ngữ âm thông qua tiếp xúc |chapter-url=https://www.academia.edu/40653318/Vietnamese_dialects_A_case_of_sound_change_through_contact?rhid=28181214588&swp=rr-rw-wc-81484908 |title=Interdisciplinary Perspectives on Vietnamese Linguistics |trans-title=Các quan điểm liên ngành về ngôn ngữ học Việt ngữ |pp=31-66 |location=Hoa Kỳ |publisher=John Benjamins Publishing Company |isbn=9789027261991 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last=Pham |first=Andrea Hoa |year=2003 |title=Vietnamese Tone: A New Analysis |url=https://archive.org/details/vietnamesetonene0000pham |trans-title=Thanh điệu tiếng Việt: Một phân tích mới |place=New York, Hoa Kỳ |publisher=Routledge |isbn=9780415967624 |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Phạm |first1=Ben |last2=McLeod |first2=Sharynne |year=2016 |title=Consonants, vowels and tones across Vietnamese dialects |trans-title=Phụ âm, nguyên âm và thanh điệu trải khắp các phương ngữ tiếng Việt |journal=International Journal of Speech-Language Pathology |volume=18 |number=2 |location=Úc |publisher=Speech Pathology Australia |pp=122-134 |doi=10.3109/17549507.2015.1101162 |issn=1754-9507 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích tạp chí |last=Phan |first=John |date=2020 |title=Sesquisyllabicity, Chữ Nôm, and the Early Modern embrace of vernacular writing in Vietnam |trans-title=Cận âm tiết tính, Chữ Nôm, và sự chấp nhận Cận Đại đối với chữ viết thông tục ở Việt Nam |url=https://www.academia.edu/43869878/Sesquisyllabicity_Ch%E1%BB%AF_N%C3%B4m_and_the_Early_Modern_embrace_of_vernacular_writing_in_Vietnam |journal=Journal of Chinese Writing Systems |volume=4 |number=3 |doi=10.1177/2513850220937355}}
* {{chú thích sách |last=Phan |first=John |date=2014 |chapter=Rebooting the Vernacular in 17th-century Vietnam |trans-chapter=Tái nạp ngôn ngữ thông tục ở Việt Nam thế kỷ thứ 17 |chapter-url=https://www.academia.edu/6797639/Rebooting_the_Vernacular_in_17th_century_Vietnam |editor=Benjamin A. Elman |title=Rethinking East Asian Languages, Vernaculars, and Literacies, 1000–1919 |trans-title=Suy nghĩ lại về Ngôn ngữ, Thông tục ngữ, và Văn hiến ngữ, 1000–1919 |location=Leiden và Boston |publisher=Brill |isbn=978-90-04-27927-8 |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Phan |first=John |date=2013 |title=Chữ Nôm and the Taming of the South: A Bilingual Defense for Vernacular Writing in the ''Chỉ Nam Ngọc Âm Giải Nghῖa'' |trans-title=Chữ Nôm và quá trình bình định phương Nam: Một bào chữa song ngữ cho chữ viết thông tục trong ''Chỉ Nam Ngọc Âm Giải Nghῖa'' |journal=Journal of Vietnamese Studies |volume=8 |number=1 |pp=1-33 |location=California |publisher=Nhà xuất bản Đại học California |doi=10.1525/vs.2013.8.1.1 |jstor=10.1525/vs.2013.8.1.1 |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last1=Phan |first1=Le Ha |last2=Vu |first2=Hai Ha |last3=Bao |first3=Dat |date=2014 |chapter=Language Policies in Modern-day Vietnam: Changes, Challenges and Complexities |trans-chapter=Chính sách ngôn ngữ ở Việt Nam hiện đại: Thay đổi, thách thức và phức tạp |editor1=Peter Sercombe |editor2=Ruanni Tupas |title=Language, Education and Nation-building: Assimilation and Shift in Southeast Asia |trans-title=Ngôn ngữ, Giáo dục và Kiến quốc: Đồng hóa và Dịch chuyển ở Đông Nam Á |location=Đức |publisher=Springer |pp=232–244 |isbn=978-90-04-27927-8 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Phan |first1=Trang |last2=Duffield |first2=Nigel |year=2019 |title='To be tensed or not to be tensed?': The case of Vietnamese |trans-title='Chia thì hay không chia thì?': Trường hợp tiếng Việt |journal=Investigationes Linguisticae |volume=41 |pp=105-125 |location=Hà Lan |publisher=John Benjamins Publishing Company |doi=10.14746/il.2018.41.8 |issn=1569-9927 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last=Phan |first=Trang |year=2023 |title=The Syntax of Vietnamese Tense, Aspect, and Negation |trans-title=Cú pháp của thì, thể, và dạng phủ định của tiếng Việt |place=Anh |publisher=Taylor & Francis |doi=10.4324/9781003388180 |isbn=9781000909050}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Scholvin |first1=Vera |last2=Meinschaefer |first2=Judith |year=2018 |title=The integration of French loanwords into Vietnamese: A corpus-based analysis of tonal, syllabic and segmental aspect |trans-title=Sự tích hợp từ mượn tiếng Pháp vào tiếng Việt: Một phân tích dựa trên văn thư về khía cạnh thanh điệu, âm tiết tính và đoạn tính |journal=Journal of the Southeast Asian Linguistics |pp=57-173 |doi=10.17169/REFUBIUM-1560 |issn=1836-6821 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích tạp chí |last=Shimizu |first=Masaaki |date=2016 |title=A Phonological Basis for Rethinking Vietnamese Isoglosses |trans-title=Một cơ sở âm vị học để suy nghĩ lại về các đường đẳng ngữ tiếng Việt |url=https://www.academia.edu/30601712/A_Phonological_Basis_for_Rethinking_Vietnamese_Isoglosses |journal=Papers from the 3rd International Conference on Asian Geolinguistics |location=Bangkok, Thái Lan}}
* {{chú thích tạp chí |last=Shimizu |first=Masaaki |date=2015 |title=A Reconstruction of Ancient Vietnamese Initials Using Chữ Nôm Materials |trans-title=Một phục nguyên phụ âm đầu của Tiếng Việt cổ sử dụng những cứ liệu Chữ Nôm |url=https://www.academia.edu/17509678/A_Reconstruction_of_Ancient_Vietnamese_Initials_Using_Ch%C6%B0_N%C3%B4m_Materials |journal=国立国語研究所論集 |volume=9 |pp=135-158 |doi=10.15084/00000465 |issn=2186-1358  |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Shimizu |first=Masaaki |date=2014 |title=The Distribution of Final Palatals in Vietnamese Dialects |trans-title=Kiểu mẫu phân bố âm cuối ngạc cứng trên các phương ngữ tiếng Việt |url=https://www.academia.edu/9553270/The_Distribution_of_Final_Palatals_in_Vietnamese_Dialects |journal=The 2nd International Conference on Asian Geolinguistics |location=Bangkok, Thái Lan |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Simpson |first1=Andrew |last2=Ngo |first2=Binh |date=2018 |title=Classifier syntax in Vietnamese |trans-title=Cú pháp loại từ tiếng Việt |journal=Journal of East Asian Linguistics |volume=27 |pp=211–246 |location=Đức |publisher=Springer |doi=10.1007/s10831-018-9181-5 |issn=1572-8560 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last=Thompson |first=Laurence C. |year=1987 |title=A Vietnamese Reference Grammar |trans-title=Một ngữ pháp tham khảo của tiếng Việt |place=Honolulu, Hoa Kỳ |publisher=Nhà xuất bản Đại học Hawaii |url=https://www.google.com.vn/books/edition/A_Vietnamese_Reference_Grammar/XN7SHNeZ_ksC |isbn=9780824811174}}
* {{chú thích tạp chí |last=Thompson |first=Laurence C. |year=1959 |title=Saigon Phonemics |trans-title=Âm vị học tiếng Sài Gòn |journal=Language |issn=0097-8507 |volume=35 |number=3 |pp=454-476 |location=Hoa Kỳ |publisher=[[Linguistic Society of America]] |doi=10.2307/411232 |jstor=411232 |author-mask=2}}
* {{chú thích tạp chí |last=Tran |first=Thuan |year=2021 |title=Non-canonical word order and temporal reference in Vietnamese |trans-title=Thứ tự câu phi chính thống và tham chiếu thời gian trong tiếng Việt |journal=Linguistics |volume=59 |number=1 |pp=67-87 |location=Berlin, Đức |publisher=De Gruyter Mouton |doi=10.1515/ling-2020-0256 |issn=0024-3949 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích tạp chí |last1=Trinh |first1=Tue |last2=Phan |first2=Trang |last3=Vũ |first3=Đức Nghiệu |year=2024 |title=Negation and polar questions in Vietnamese: Present and past |trans-title=Dạng phủ định và câu hỏi có/không trong tiếng Việt: Thì hiện tại và quá khứ |journal=Taiwan Journal of Linguistics |volume=22 |number=1 |pp=67-87 |location=Đài Bắc, Đài Loan |publisher=Crane Publishing Co. |doi=10.6519/TJL.202401_22(1).0003 |issn=1994-2559 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last=Vasavakul |first=Thaveeporn |year=2003 |chapter=Language Policy and Ethnic Relations in Vietnam |trans-chapter=Chính sách ngôn ngữ và quan hệ sắc tộc ở Việt Nam |editor1=Michael E. Brown |editor2=Šumit Ganguly |title=Fighting Words: Language Policy and Ethnic Relations in Asia |trans-title=Những từ ngữ tranh đấu: Chính sách ngôn ngữ và quan hệ sắc tộc ở châu Á |location=Hoa Kỳ |publisher=MIT Press |doi=10.7551/mitpress/2988.003.0011 |isbn=9780262269353 |name-list-style=amp}}

{{refend}}

===Tuyển tập===
{{refbegin|indent=y|2}}
* {{chú thích sách |last=Nhiều tác giả |year=2019 |editor1=Nigel Duffield |editor2=Trang Phan |editor3=Tue Trinh |title=Interdisciplinary Perspectives on Vietnamese Linguistics |trans-title=Quan điểm liên ngành về Việt ngữ học |place=Amsterdam, Hà Lan |publisher=John Benjamins Publishing Company |isbn=9789027261991 |ref=Interdisciplinary Perspectives on Vietnamese Linguistics, 2019 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last=Nhiều tác giả |year=2018 |editor=Đinh Văn Đức |title=Tiếng Việt lịch sử: Một tham chiếu hồi quan |place=Hà Nội |publisher=[[Nhà xuất bản Văn học]] |ref=Tiếng Việt lịch sử: Một tham chiếu hồi quan, 2018 |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Nhiều tác giả |year=2017 |editor=Nguyễn Thiện Giáp |title=Lược sử Việt ngữ học |place=Hà Nội |publisher=[[Nhà xuất bản Tri thức]] |ref=Lược sử Việt ngữ học, 2017 |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Nhiều tác giả |year=2014 |editor=Đinh Văn Đức |title=Tiếng Việt lịch sử trước thế kỷ XX: Những vấn đề quan yếu |place=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội |ref=Tiếng Việt lịch sử trước thế kỷ XX, 2014 |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Nhiều tác giả |year=2013 |editor1=Daniel Hole |editor2=Elisabeth Lobel |title=Linguistics of Vietnamese: An International Survey |trans-title=Ngôn ngữ học tiếng Việt: Một khảo sát quốc tế |place=Đức |publisher=De Gruyter Mouton |isbn=9783110289411 |ref=Linguistics of Vietnamese: An International Survey, 2013 |name-list-style=amp |author-mask=2}}
* {{chú thích sách |last=Nhiều tác giả |year=2008 |title=Ngữ pháp tiếng Việt: Những vấn đề lí luận |place=Hà Nội |publisher=Nhà xuất bản Khoa học Xã hội |ref=Ngữ pháp tiếng Việt, 2008 |author-mask=2}}
{{refend}}

== Liên kết ngoài ==
{{Wiktionary|:Thể loại:Mục từ tiếng Việt|các mục từ tiếng Việt}}
{{wikibooks-en|Vietnamese}}
{{wikibooks|Tiếng Việt}}
* {{Thể loại Commons nội dòng|Vietnamese language}}
* {{TĐBKVN|7712}}
* {{Britannica|628547|Vietnamese language}}
* [http://purl.pt/961 Từ điển Việt-Bồ-La của Alexandre de Rhodes trên mạng]
* [http://www.songhuong.com.vn/main.php?cid=40,2&case=1&left=40,18&gr=6 Từ điển tiếng Việt xưa trên mạng nhà sách Sông Hương] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926224714/http://www.songhuong.com.vn/main.php?cid=40,2&case=1&left=40,18&gr=6 |date = ngày 26 tháng 9 năm 2007}}: Từ điển Việt-Latinh của J.L. Taberd, Từ điển Việt Bồ La, Đại Nam Quấc Âm Tự Vị
* [http://www.bbc.co.uk/vietnamese/specials/1232_jacques_roland/page2.shtml Giáo sĩ Bồ Đào Nha và chữ Quốc ngữ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050428022315/http://www.bbc.co.uk/vietnamese/specials/1232_jacques_roland/page2.shtml |date = ngày 28 tháng 4 năm 2005}}
* * GS Lâm Văn Bé, [http://namkyluctinh.org/a-thumuc/lvbe-sachtiengviet%5Bp1n%5D.pdf Sách tiếng Việt và Việt học tại các thư viện ngoài Việt Nam (Phần 1)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530202059/http://namkyluctinh.org/a-thumuc/lvbe-sachtiengviet%5Bp1n%5D.pdf |date = ngày 30 tháng 5 năm 2013}}, [http://namkyluctinh.org/a-thumuc/lvbe-sachtiengviet%5Bp2n%5D.pdf Phần 2] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130530205836/http://namkyluctinh.org/a-thumuc/lvbe-sachtiengviet%5Bp2n%5D.pdf |date = ngày 30 tháng 5 năm 2013}}, hay là [http://khoahocnet.com/2011/08/31/lam-van-be-sach-ti%E1%BA%BFng-vi%E1%BB%87t-va-vi%E1%BB%87t-h%E1%BB%8Dc-t%E1%BA%A1i-cac-th%C6%B0-vi%E1%BB%87n-ngoai-vi%E1%BB%87t-nam-ph%E1%BA%A7n-i/ Phần 1], [http://khoahocnet.com/2011/08/31/lam-van-be-sach-ti%E1%BA%BFng-vi%E1%BB%87t-va-vi%E1%BB%87t-h%E1%BB%8Dc-t%E1%BA%A1i-cac-th%C6%B0-vi%E1%BB%87n-ngoai-vi%E1%BB%87t-nam-ph%E1%BA%A7n-ii/ Phần 2]
* {{VinaWiki|㗂越}}
{{Nhóm hộp điều hướng 
|title= Tiếng Việt
|danh sách = 
{{Hệ thống tiếng Việt}}
{{Ngôn ngữ tại Việt Nam}}
{{Ngôn ngữ tại Campuchia}}
{{Ngôn ngữ tại Hoa Kỳ}}
{{Ngôn ngữ tại Lào}}
{{Ngôn ngữ tại Philippines}}
{{Ngữ hệ Nam Á}}
}}
{{Thanh chủ đề|Ngôn ngữ|Văn học|Việt Nam|Hoa Kỳ}}
{{kiểm soát tính nhất quán}}

{{DEFAULTSORT:Việt}}
[[Thể loại:Tiếng Việt| ]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ phân tích]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ đơn lập]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Đài Loan]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Campuchia]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Trung Quốc]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Lào]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ chủ-động-tân]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Việt Nam]]
[[Thể loại:Ngôn ngữ tại Séc]]
[[Thể loại:Nhóm ngôn ngữ Việt-Mường]]