Xem mã nguồn của Karl Marx

{{Redirect|Marx}}
{{Infobox person
| name               = Karl Marx
| honorific_suffix   = {{postnominals|country=GBR|size=100%|FRSA}}<ref>{{Chú thích web |title=Letter from Karl Marx accepting membership of the Society 1862 |url=http://www.calmview2.eu/RSA/CalmViewA/Record.aspx?src=CalmView.Catalog&id=RSA%2fSC%2fIM%2f701%2fS1000&pos=9 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180416202116/http://www.calmview2.eu/RSA/CalmViewA/Record.aspx?src=CalmView.Catalog&id=RSA%2fSC%2fIM%2f701%2fS1000&pos=9 |archive-date=16 April 2018 |access-date=19 August 2022 |website=[[Hiệp hội Nghệ thuật Hoàng gia Anh]]}}</ref>
| image              = Karl Marx 001.jpg
| alt                = 
| caption            = Ảnh chân dung Marx chụp bởi [[John Jabez Edwin Mayall|John Mayall]], 1875
| birth_name         = Karl Heinrich Marx
| birth_date         = {{Birth date|df=y|1818|5|5}}
| birth_place        = [[Trier]], [[Vương quốc Phổ|Phổ]], [[Bang liên Đức]]
| death_date         = {{Death date and age|df=y|1883|3|14|1818|5|5}}
| death_place        = London, Anh quốc
| burial_place       = [[Lăng mộ Karl Marx]], [[Nghĩa trang Highgate]]
| nationality        = {{Plainlist|
* [[Phổ (quốc gia)|Phổ]] (1818–1845)
* [[Không quốc tịch]] (sau năm 1845)
}}
| education          = {{Plainlist|
* [[Đại học Bonn]]
* [[Đại học Berlin]]
* [[Đại học Jena]] (PhD, 1841)<ref name="willamette1">{{Chú thích web|url=http://willamette.edu/cla/classics/careers/marx/index.html|title=Classics: Karl Marx|publisher=Willamette University|access-date=31 August 2020|archive-date=16 April 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200416055434/https://www.willamette.edu/cla/classics/careers/marx/index.html|url-status=live}}</ref>
}}
| spouse             = {{Marriage|[[Jenny von Westphalen]]|19 June 1843|2 December 1881|end=died}}
| children           = 7, bao gồm [[Jenny Longuet|Jenny]], [[Laura Marx|Laura]] và [[Eleanor Marx|Eleanor]]
| father             = [[Heinrich Marx]]
| mother             = [[Henriette Pressburg]]
| relatives          = {{Plainlist|
* [[Louise Juta]] (em gái)
* [[Edgar Longuet]] (cháu trai)
* [[Jean Longuet]] (cháu trai)
}}
| module            = {{Infobox philosopher|embed=yes
 | era              = [[Triết học thế kỷ 19]]
 | region           = [[Triết học phương Tây]]
 | school_tradition = {{hlist|[[Triết học lục địa]]|[[Chủ nghĩa Marx]]}}
 | thesis_title     = [[Sự khác biệt giữa triết học tự nhiên Democritus và Epicurus]]
 | thesis_year      = 1841
 | doctoral_advisor = [[Bruno Bauer]]
 | main_interests   = {{hlist|Triết học|kinh tế|lịch sử|chính trị}}
 | notable_ideas    = {{Plainlist|
* [[:Bản mẫu:Chủ nghĩa Marx|Các thuật ngữ và khái niệm Mác-xít]]
* [[Lượng giá trị của hàng hóa]]
* Đóng góp xây dựng [[Chủ nghĩa duy vật biện chứng|phép biện chứng]] và [[phê phán kinh tế chính trị]]
* [[Đấu tranh giai cấp]]
* [[Thuyết về sự tha hóa|Sự tha hóa]] và [[Bóc lột lao động|sự bóc lột]] công nhân
* [[Chủ nghĩa duy vật lịch sử]]
}}
 | influences       = [[Các ảnh hưởng đến Karl Marx]]
 | influenced       = {{Plainlist|
* [[:Thể loại:Lãnh tụ Cộng sản|Các lãnh tụ cộng sản]]
* [[:Thể loại:Người theo chủ nghĩa Marx|Các nhà tư tưởng Mác-xít]]
* [[Trường phái Frankfurt]]
}}
 }}
| signature          = Karl Marx Signature.svg
| signature_alt      = 
}}
'''Karl Heinrich Marx''' (<small>phiên âm tiếng Việt</small>: '''Các Mác'''; 5 tháng 5 năm 1818 – 14 tháng 3 năm 1883) là một nhà triết học, kinh tế học, sử học, xã hội học, lý luận chính trị, nhà báo và nhà cách mạng [[người Đức]]. Tên tuổi của Marx gắn liền với hai danh tác nổi bật, đó là cuốn pamfơlê ''[[Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản]]'' (1848) và bốn tập sách ''[[Tư bản (tác phẩm)|Das Kapital]]''. Những tư tưởng chính trị và triết học của Marx đã có tầm ảnh hưởng lớn lao đến lịch sử của các lĩnh vực tri thức, kinh tế và chính trị mãi tận về sau.

Karl Marx chào đời tại [[Trier]], [[Bang liên Đức|Đức]]. Ở bậc đại học, Marx lựa chọn học ngành luật và triết. Ông kết hôn với nhà phê bình kịch nghệ sân khấu kiêm nhà hoạt động chính trị tên là [[Jenny von Westphalen]] vào năm 1843. Do liên tục tung ra các ấn bản chính trị làm phật lòng chính quyền sở tại, Marx lâm vào cảnh [[không quốc tịch]], rồi đành sống lưu vong cùng vợ và con cái tại [[Luân Đôn]] suốt nhiều thập kỷ. Tại đây, ông tiếp tục xây dựng các tư tưởng của mình với sự trợ giúp của triết gia người Đức [[Friedrich Engels]] và cho xuất bản nhiều tác phẩm, miệt mài nghiên cứu tại phòng đọc của [[Bảo tàng Anh]].

Những [[lý thuyết phê phán]] của Marx về [[xã hội]], [[kinh tế]], [[chính trị]] – gọi chung là [[chủ nghĩa Marx]] – cho rằng các xã hội loài người từ xưa đến nay diễn tiến nhờ [[đấu tranh giai cấp]]. Trong [[phương thức sản xuất|phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa]], điều này hiện thân ở dạng đấu tranh giữa [[giai cấp thống trị]] (hay [[giai cấp tư sản]]), giai cấp kiểm soát hoàn toàn [[phương tiện sản xuất]], và [[giai cấp lao động]] (hay [[giai cấp vô sản]]), giai cấp phải vận hành những phương tiện sản xuất sở hữu bởi giai cấp tư sản bằng sức lao động của bản thân để được hưởng [[tiền công]].<ref name=manifesto/> Dựa trên hướng tiếp cận mang tính phê phán mà ông gọi là [[chủ nghĩa duy vật lịch sử]], Marx tiên đoán rằng [[chủ nghĩa tư bản]] sẽ liên tục nảy sinh các mâu thuẫn nội bộ giống như những hình thái kinh tế chính trị đi trước; điều này rốt cuộc sẽ khiến nó tự sụp đổ và bị thay thế bởi [[phương thức sản xuất|phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa]]. Theo Marx, sự đối kháng giai cấp trong lòng chủ nghĩa tư bản – bắt nguồn một phần từ bản tính bất ổn định và dễ khủng hoảng của nó – sẽ khơi mào [[ý thức giai cấp]] của toàn thể công nhân lao động, thôi thúc họ vùng lên tiếm đoạt quyền lực chính trị và cuối cùng tạo lập nên một xã hội cộng sản phi giai cấp nhờ [[liên tưởng tự do về sản xuất]].<ref>{{chú thích sách|first=Karl |last=Marx |url=http://www.marxists.org/archive/marx/works/1875/gotha/index.htm |title=Critique of the Gotha Program |archive-url=https://web.archive.org/web/20071027041955/http://www.marxists.org/archive/marx/works/1875/gotha/index.htm |archive-date=27 October 2007 |via=[[Marxists Internet Archive]]}}</ref> Marx luôn chủ trương áp dụng lý thuyết vào thực tiễn, ông cho rằng giai cấp lao động phải thực hiện [[cách mạng vô sản]] một cách có tổ chức nhằm lật đổ [[chủ nghĩa tư bản]] và giải phóng thể chế kinh tế xã hội.<ref name="Calhoun2002-23-24"/>

Marx được đánh giá là một trong những nhân vật có tầm ảnh hưởng to lớn nhất trong [[lịch sử nhân loại]], các tác phẩm của ông đã nhận được nhiều lời tán dương cũng như nhiều lời chỉ trích.<ref name="Manchester"/> Các công trình kinh tế học của ông đã đặt nền móng cho phần lớn sự hiểu biết hiện tại của ta về lao động và mối quan hệ của lao động với [[tư bản]].<ref>{{chú thích sách|last=Unger |first=Roberto Mangabeira |author-link=Roberto Mangabeira Unger |title=Free Trade Reimagined: The World Division of Labor and the Method of Economics |location=Princeton |publisher=[[Nhà xuất bản Đại học Princeton]] |date=2007}}</ref><ref>{{chú thích tạp chí|first=John |last=Hicks |author-link=John Hicks |title=Capital Controversies: Ancient and Modern |url=https://archive.org/details/sim_american-economic-review_1974-05_64_2/page/307 |journal=[[The American Economic Review]] |volume=64 |number=2 |date=May 1974 |pages=307 |quote=The greatest economists, Smith or Marx or Keynes, have changed the course of history&nbsp;... ''[Những nhà kinh tế vĩ đại nhất, Smith hoặc Marx hoặc Keynes, đã thay đổi dòng chảy của lịch sử&nbsp;...]''}}</ref><ref>[[Joseph Schumpeter]] Ten Great Economists: From Marx to Keynes. Volume 26 of Unwin University books. Edition 4, Taylor & Francis Group, 1952 {{ISBN|0-415-11078-5|978-0-415-11078-5}}</ref> Vô số nhà trí thức, các tổ chức công đoàn, các nghệ sĩ và các đảng phái chính trị trên khắp thế giới đều chịu ảnh hưởng tư tưởng từ Marx, theo đó một số cá nhân và đoàn thể tiếp tục phát huy và sửa đổi lý thuyết của ông sao cho phù hợp với thế sự. Marx thường được trích dẫn là một trong những kiến trúc sư chính của ngành [[khoa học xã hội]] đương đại.<ref>{{Chú thích web |url=http://www-personal.umd.umich.edu/~delittle/Marxism%20and%20Method%203.htm |title=Marxism and Method |last=Little |first=Daniel |access-date=10 December 2017 |url-status=live |archive-date=10 December 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171210095117/http://www-personal.umd.umich.edu/~delittle/Marxism%20and%20Method%203.htm}}</ref><ref>{{chú thích sách |title=Stanford Encyclopaedia of Philosophy |chapter-url=https://plato.stanford.edu/archives/win2017/entries/weber/ |chapter=Max Weber |last=Kim |first=Sung Ho |year=2017 |editor-last=Zalta |editor-first=Edward N. |publisher=Lab Nghiên cứu Siêu hình học, Đại học Stanford |access-date=10 December 2017 |quote=Max Weber is known as a principal architect of modern social science along with Karl Marx and Emil Durkheim. [''Max Weber nổi danh với vai trò là kiến trúc sư chính của ngành khoa học xã hội hiện đại, cùng với Karl Marx và Emil Durkheim''.] |archive-url=https://web.archive.org/web/20190318101547/https://plato.stanford.edu/archives/win2017/entries/weber/ |archive-date=18 March 2019 |url-status=live}}</ref>

== Tiểu sử ==
=== Tuổi thơ và giáo dục thuở sớm: 1818–1836===
Marx chào đời ngày 5 tháng 5 năm 1818 tại Brückengasse 664, [[Trier]]; một thị trấn cổ kính hồi bấy giờ thuộc tỉnh Rhine Hạ của [[Vương quốc Phổ]].<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=7}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=8, 12}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=1}}.</ref> Cha ông là [[Heinrich Marx]] (1778 – 1838) và mẹ ông là [[Henriette Pressburg]] (1788 – 1863), vốn là một gia đình [[người Do Thái thế tục|gốc Do Thái không theo tôn giáo]]; song trước khi Marx ra đời họ đã chính thức theo Kitô giáo. Ông ngoại Marx là một giáo sĩ [[rabbi]] người Hà Lan. Họ hàng bên nội ông có truyền thống làm rabbi tại Trier kể từ năm 1723, và ông nội Marx là Meier Halevi Marx cũng giúp tiếp nối cái truyền thống lâu đời ấy.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=4–5}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=7–9, 12}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=2–3}}.</ref> Cha ông, hồi nhỏ có biệt danh Herschel, là người đầu tiên trong dòng họ được giáo dục theo hướng thế tục. Herschel trở thành một luật sư với mức lương khá giả thuộc lớp thượng trung lưu, hơn nữa gia đình ông cũng sở hữu nhiều mảnh vườn trồng nho ở [[Moselle]]. Trước thời điểm Marx ra đời và thời điểm mà phong trào bãi bỏ [[sự giải phóng Do Thái]] diễn ra tại [[Rhineland]],<ref>{{chú thích sách|url=https://books.google.com/books?id=6q0OHHNyFeEC&pg=PA419 |title=Constantine's Sword: The Church and the Jews – A History |last=Carroll |first=James |year=2002 |publisher=[[Houghton Mifflin Harcourt]] |isbn=978-0-547-34888-9 |page=419 |language=en |access-date=2 April 2018 |archive-date=24 September 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200924094733/https://books.google.com/books?id=6q0OHHNyFeEC&pg=PA419 |url-status=live}}</ref> Herschel đã cải sang [[đạo Phúc Âm]] thuộc giáo hội Phổ, rồi đổi tên thành Heinrich.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=4–6}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=2–4}}.</ref>

[[Tập tin:Trier BW 2014-06-21 11-11-49.jpg|thumb|[[Karl-Marx-Haus|Nơi sinh của Marx]] tại Brückenstraße 10 ở Trier ngày nay. Gia đình Marx sống tại hai phòng ở tầng trệt và ba phòng ở tầng một.<ref>{{harvnb|McLellan|2006|p=178, Plate 1}}.</ref> Ngôi nhà này được bán cho [[Đảng Dân chủ Xã hội Đức]] vào năm 1928, và hiện là một bảo tàng về quãng đời thuở niên thiếu của Marx.<ref>[[#Whe00|Wheen 2001]]. tr. 12–13.</ref>]]

Heinrich không quá gắn bó với tôn giáo mà là người rất ngưỡng mộ [[Thời kỳ Khai Sáng|phong trào Khai Sáng]] và lấy làm thú vị những tư tưởng của hai nhà hiền triết [[Immanuel Kant]] và [[Voltaire]]. Với tư cách là người theo [[chủ nghĩa tự do cổ điển]], ông gia nhập phong trào ủng hộ tạo lập một hiến pháp và thực hiện cải cách tại [[Phổ (quốc gia)|Phổ]], đất nước lúc ấy còn theo chế độ [[quân chủ chuyên chế]].<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=5, 8–12}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=11}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=5–6}}.</ref> Năm 1815, Heinrich Marx bắt đầu làm luật sư và trong năm 1819 đã chuyển gia đình tới một căn nhà 10 phòng gần [[Porta Nigra]].<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=7}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=10}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=7}}.</ref> Vợ ông là Henriette Pressburg, một người phụ nữ Hà Lan theo Do Thái giáo, vốn xuất thân từ một gia đình doanh nhân thành đạt mà về sau sáng lập công ty [[Philips|Philips Electronics]] nổi tiếng. Em gái bà Sophie Pressburg (1797–1854) kết hôn với [[Lion Philips]] (1794–1866); Sophie là bà ngoại của [[Gerard Philips]] và [[Anton Philips]], và là bà cố của [[Frits Philips]]. Em rể của Henriette, Lion Philips, làm chủ một công xưởng sản xuất thuốc lá Hà Lan rất thịnh vượng. Trong những năm tháng vợ chồng Karl và [[Jenny von Westphalen|Jenny Marx]] lưu đày ở London, hai người họ đã nhiều lần phải vay mượn tiền từ Philips để trang trải cuộc sống.<ref>{{harvnb|Wheen|2001|loc=chpt. 6}}</ref>

Ta có rất ít thông tin về thời thơ ấu của Marx.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=12}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=13}}.</ref> Ông là con thứ ba trong gia đình với 9 anh chị em. Sau khi người anh trai Moritz mất vào năm 1819, ông trở thành người con cả trong mắt cha mẹ mình.<ref>{{harvnb|McLellan|2006|p=7}}.</ref> Marx và anh chị em còn lại của ông, Sophie, Hermann, Henriette, Louise, Emilie và Caroline, được [[rửa tội]] và gia nhập [[Giáo hội Luther]] vào tháng 8 năm 1824. Mẹ ông cũng cải theo vào tháng 12 năm 1825.<ref>{{chú thích sách|title=Karl Marx: Dictionary of National Biography. Volume 37|pages=57–58 |publisher=Nhà xuất bản Đại học Oxford |year=2004 |isbn=978-0-19-861387-9}}</ref> Cha Marx tự mình kèm cặp con trai cho tới năm 1830, khi ông được gửi tới học ở trường Trung học Trier ({{Interlanguage link multi|Friedrich-Wilhelm-Gymnasium (Trier)|de|3=Friedrich-Wilhelm-Gymnasium (Trier)|lt=Gymnasium zu Trier}}). Hiệu trưởng trường này là Hugo Wyttenbach, một người bạn của cha Marx. Ông thường thuê các giáo viên theo [[chủ nghĩa tự do nhân bản]] đến đứng giảng tại trường, khiến cho giới chức tại địa phương vốn theo chủ nghĩa bảo thủ chính trị rất phẫn nộ. Năm 1832, cảnh sát được lệnh khám xét khẩn cấp ngôi trường và trong quá trình đó đã phát giác nhiều tài liệu chính trị tự do được phân phát cho học sinh. Sau vụ việc đó, chính quyền địa phương tiến hành cải tổ và thay thế nhiều giáo chức của nhà trường.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976 |pp=12–15}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=13}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=7–11}}.</ref>

Vào tháng 10 năm 1835, cậu thiếu niên Marx 17 tuổi lữ hành đến [[Đại học Bonn]], háo hức muốn được nghiên cứu triết học và văn chương tuy rằng cha ông lúc ấy lại muốn hướng con theo ngành luật để phù hợp với thực tiễn hơn.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=15–16}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=14}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=13}}.</ref> Do được chẩn đoán mắc chứng "lồng ngực yếu",<ref>{{harvnb|Wheen|2001|p=15}}.</ref> Marx được miễn tòng quân lúc 18 tuổi. Tại [[Đại học Bonn]], Marx đã gia nhập Câu lạc bộ Nghệ sĩ, một hội nhóm quy tụ nhiều nhân vật có tư tưởng chính trị cấp tiến, sở dĩ do vậy mà bị cảnh sát theo dõi rất sát sao.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=20}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=14}}.</ref> Ngoài ra Marx cũng từng tham gia Câu lạc bộ Tửu quán Trier ({{Lang-de|link=no|Landsmannschaft der Treveraner}}), sau giữ chức đồng chủ tịch của hội uống rượu này.<ref>{{harvnb|Wheen|2001|p=16}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=14}}</ref><ref name="drinking1">{{chú thích báo|title=Karl Marx: the drinking years|url=https://www.telegraph.co.uk/theatre/what-to-see/karl-marx-drinking-years/ |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20220110/https://www.telegraph.co.uk/theatre/what-to-see/karl-marx-drinking-years/ |archive-date=10 January 2022 |url-access=subscription |url-status=live|newspaper=The Times|first=Rachel|last=Holmes|date=14 October 2017|access-date=14 October 2017}}{{cbignore}}{{subscription required}}</ref> Ông cũng rất hay vướng vào những vụ cãi cọ đôi co, có khi còn làm to chuyện lên; ví dụ vào tháng 8 năm 1836, ông đề nghị tỉ thí [[đấu kiếm]] với một sinh viên từ [[Corps Borussia Bonn|Borussian Korps]] để giải quyết mâu thuẫn.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=21–22}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=14}}.</ref> Điểm số kì học đầu của Marx tại trường Bonn tuy khá tốt, song về sau do chểnh mảng mà ngày càng tụt dốc. Điều này khiến cha Marx ép ông chuyển tới [[Đại học Berlin Humboldt|Đại học Berlin]] với hy vọng kết quả học tập của con mình sẽ tiến bộ hơn.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=22}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=16–17}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=14}}.</ref>

=== Chủ nghĩa Hegel và nghiệp báo chí thuở sớm: 1836–1843 ===
{{chủ nghĩa Hegel}}
Dành mùa hè và mùa thu năm 1836 ở Trier, Marx trở nên nghiêm túc hơn về nghiệp học và cuộc sống của mình. Ông đính hôn với [[Jenny von Westphalen]], một thiếu nữ có học thức sinh ra trong một gia đình [[tiểu quý tộc]], người đã quen Marx từ thuở ấu thơ. Jenny đã từ khước hôn ước với một chàng quý tộc trẻ tuổi để có thể ở bên Marx. Mối quan hệ này đã gây nhiều lùm xùm vì hai người họ khác biệt về cả tôn giáo lẫn tầng lớp xã hội, song mọi chuyện được giải quyết ổn thỏa sau khi Marx kết thân với cha cô là [[Ludwig von Westphalen]] (một quý tộc theo chủ nghĩa tự do).<ref>{{harvnb|Fedoseyev|1973|p=23}}; {{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=23–30}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=16–21, 33}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=15, 20}}.</ref> Bảy năm sau khi đính hôn, vào ngày 19 tháng 6 năm 1843, Marx và Jenny kết hôn tại một nhà thờ Tin lành ở [[Kreuznach]].<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=70–71}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=52–53}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=61–62}}.</ref>

Tháng 10 năm 1836, sau khi trúng tuyển khoa luật của trường đại học Berlin, Marx lên Berlin và thuê trọ ở [[Mittelstrasse]].<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=31}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=15}}.</ref> Trong học kỳ đầu, Marx tham dự các bài giảng của [[Eduard Gans]] (đại biểu cho quan điểm Hegel tiến bộ, giảng giải rõ hơn về sự phát triển thuần lý trong lịch sử bằng cách nhấn mạnh vào các khía cạnh tự do của nó, và tầm quan trọng của nghi vấn xã hội) và của [[Karl von Savigny]] (đại biểu của Trường phái Luật Lịch sử Đức).<ref>{{harvnb|McLellan|2006|p=21}}</ref> Mặc dù theo ngành luật, ông lại rất say mê triết học và tìm cách tổng hòa hai lĩnh vực ấy, với niềm tin rằng "không có triết học thì không thể đạt được điều gì".<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=33}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=21}}.</ref> Marx bắt đầu quan tâm hơn đến vị triết gia người Đức [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]], nhân vật mà có tầm ảnh hưởng đáng kể đến giới triết học châu Âu hậu thế.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=32–34}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=21–22}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=21–22}}.</ref> Trong thời gian dưỡng bệnh ở Stralau, ông tham gia câu lạc bộ {{lang|de|Doktorklub}}, một hội sinh viên chuyên thảo luận về tư tưởng của chủ nghĩa Hegel. Qua đó, Marx biết đến [[phái Hegel Tả|trường phái Hegel Trẻ]] có tư tưởng [[chính trị cấp tiến]] và gia nhập nhóm này vào năm 1837. [[Ludwig Feuerbach]] và [[Bruno Bauer]] là hai nhân vật chủ chốt trong nội bộ nhóm lúc đó. Giống như Marx, những người Hegel Trẻ phê phán các giả định [[siêu hình học]] của Hegel, song họ tiếp thu [[phép biện chứng]] của Hegel để áp dụng nó theo quan điểm tả khuynh nhằm phê phán xã hội, chính trị và tôn giáo đã được thiết lập.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=34–38}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=34}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=25–27}}.</ref> Cha của Marx qua đời vào tháng 5 năm 1838, khiến thu nhập của gia đình bị giảm sút.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=44,69–70}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=17–18}}.</ref> Marx rất trân trọng ký ức của người cha quá cố, bởi ông và cha khi trước cực kỳ gần gũi với nhau.<ref>{{harvnb|Sperber|2013|pp=55–56}}.</ref>

[[Tập tin:Jenny von Westphalen-1.jpg|thumb|upright|left|Chân dung [[Jenny von Westphalen]] những năm 1830]]

Đến năm 1837, Marx thử sức mình sáng tác một số tác phẩm văn học hư cấu và phi hư cấu; lúc bấy giờ ông đã hoàn thành một cuốn tiểu thuyết ngắn mang nhan đề ''[[Bọ cạp và Felix]]'' ({{lang-de|Skorpion und Felix}}), và một vở [[kịch]] mang nhan đề ''[[Oulanem]]'', cùng như một số bài [[thơ tình]] dành riêng cho Jenny von Westphalen. Không một tác phẩm nào trong thời kỳ này được xuất bản khi Marx còn sống.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=33}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=18–19}}</ref> Những bài thơ tình được biên khảo và xuất bản trong cuốn ''Tuyển văn Karl Marx và Frederick Engels: Tập 1'' ({{lang-en|Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 1}}).<ref>New York: International Publishers, 1975, tr. 531–632</ref> Marx nhanh chóng từ bỏ viết tiểu thuyết để theo đuổi những mục tiêu khác, bao gồm nghiên cứu tiếng Anh, [[tiếng Ý]], [[lịch sử nghệ thuật]] và dịch thuật các tác phẩm Latinh kinh điển.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=33}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=25–26}}.</ref> Ông hợp tác với Bruno Bauer để biên tập cuốn ''[[Triết học tôn giáo Hegel]]'' vào năm 1840. Marx đồng thời cũng chắp bút viết luận văn tiến sĩ mang tên ''[[Sự khác biệt giữa triết học tự nhiên Democritus và Epicurus]]'',<ref>Luận văn của Marx được xuất bản sau khi ông mất trong cuốn ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 1'' (New York: International Publishers, 1975) tr. 25–107.</ref> và hoàn thành nó vào năm 1841. Đây được mệnh danh là "một kiệt tác táo bạo và nguyên bản, trong đó Marx nỗ lực chứng tỏ rằng thần học phải quy phục trước sự thông thái siêu việt của triết học".<ref>{{harvnb|Wheen|2001|p=32}}.</ref> Bài luận đã gây khá nhiều tranh cãi, đặc biệt là đối với giới giáo sư bảo thủ của Đại học Berlin. Thay vào đó, Marx quyết định nộp luận văn của mình cho [[Đại học Jena]] có tư tưởng phóng khoáng hơn và được trao bằng Tiến sĩ vào tháng 4 năm 1841.<ref name="willamette1"/><ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=45}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=33}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=28–29, 33}}.</ref> Vì Marx và Bauer đều theo [[chủ nghĩa vô thần]], vào tháng 3 năm 1841 hai ông lên kế hoạch sáng lập tạp chí ''Văn khố vô thần'' ({{lang-de|Archiv des Atheismus}}), nhưng rốt cuộc điều này không được thực hiện. Tháng 7 cùng năm, Marx và Bauer khởi hành từ Berlin đến Bonn. Ở đây, họ gây tai tiếng cho tập thể lớp do say xỉn, cười cợt trong nhà thờ và cưỡi lừa phi nước đại trên đường phố.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=38–45}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=34}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=32–33, 37}}.</ref>

Marx đã xem xét theo đuổi một sự nghiệp học thuật thực thụ, song giấc mơ này dường như đã bị ngăn cản bởi sự thù ghét chủ nghĩa tự do cổ điển và trường phái Hegel Trẻ của nhà nước Phổ.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=49}}; {{harvnb|McLellan|2006|p=33}}.</ref> Marx chuyển đến sống và làm việc ở [[Cologne]] vào năm 1842. Tại đây, ông viết cho tờ báo chính trị cấp tiến ''Rheinische Zeitung'', bày tỏ những quan điểm ban sơ của ông về chủ nghĩa xã hội, đồng thời cũng dần để tâm hơn đến lĩnh vực kinh tế học. Marx chỉ trích các chính phủ cánh hữu ở châu Âu lúc bấy giờ, cũng như các nhân vật dẫn đầu các phong trào tự do và xã hội chủ nghĩa, những người mà ông cho là chẳng làm được tích sự gì hoặc thậm chí còn gây phản tác dụng.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=50–51}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=34–36, 42–44}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=35–47}}.</ref> Tờ báo thu hút sự chú ý của cơ quan [[kiểm duyệt]] trực thuộc chính phủ Phổ. Họ được lệnh rà soát các bản thảo nhằm chắt lọc nội dung kích động bạo loạn trước khi đem ra in ấn, đúng theo lời than phiền của Marx: "Tờ báo của chúng tôi phải được đệ trình cho đám cảnh sát đánh hơi, và nếu mũi chúng ngửi thấy bất cứ mùi gì phi-Kitô hoặc phi-Phổ, thì tờ báo đó sẽ không được phép xuất hiện".<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=57}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=47}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=48–50}}.</ref> Sau khi ''Rheinische Zeitung'' xuất bản một bài báo chỉ trích kịch liệt chế độ quân chủ Nga, [[Nikolai I của Nga|Sa hoàng Nicholas I]] đã đề nghị cấm tờ báo, khiến chính phủ Phổ phải thực thi ngay lệnh cấm vào năm 1843.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=60–61}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=47–48}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=50–51}}.</ref>

=== Tại Paris: 1843–1845 ===
Năm 1843, Marx trở thành đồng chủ biên của tờ báo chính trị tả khuynh cấp tiến ''[[Deutsch-Französische Jahrbücher]]'' (''Niên giám Đức-Pháp'') đặt trụ sở tại [[Paris]], vốn được thành lập bởi nhà hoạt động người Đức [[Arnold Ruge]] nhằm tập hợp những người có tư tưởng chính trị cấp tiến từ Đức và Pháp.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=68–69, 72}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=48}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=59–61}}</ref> Marx và vợ chuyển đến Paris vào tháng 10 năm 1843 để dễ bề làm việc. Ban đầu họ ở chung với gia đình Ruge tại số 23 [[Rue Vaneau]], song do điều kiện kham khổ, họ đành chuyển ra ngoài sau khi con gái đầu lòng Jenny của họ chào đời vào năm 1844.<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=77–79}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=62–66}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=73–74, 94}}.</ref> Trái với mục đích ban đầu của nó, tờ ''Jahrbücher'' chỉ thu hút được toàn những người Đức cấp tiến chứ ít có bóng người ngoại quốc. Trên thực tế, cây bút duy nhất trong ban biên tập không phải người Đức là triết gia theo thuyết vô trị người Nga [[Mikhail Bakunin]].<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|p=72}}; {{harvnb|Wheen|2001|pp=64–65}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=71–72}}.</ref> Marx đóng góp tổng cộng hai bài tiểu luận cho tờ báo, đó là "[[Góp phần phê phán triết học pháp quyền của Hêgen]]"<ref>{{chú thích sách|last=Marx |first=Karl |chapter=[[Contribution to the Critique of Hegel's Philosophy of Law]] |title=Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels |volume=3 |publisher=International Publishers |location=New York |date=1975 |pages=3}}</ref> và "[[Về vấn đề Do Thái]]".<ref>{{chú thích sách|last=Marx |first=Karl |chapter=[[On the Jewish Question]] |title=Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels |volume=3 |publisher=International Publishers |location=New York |date=1975 |pages=146}}</ref> Tác phẩm ''Vấn đề Do Thái'' thể hiện niềm tin của Marx rằng giai cấp vô sản là lực lượng cách mạng và đánh dấu xuất phát điểm theo con đường chủ nghĩa cộng sản của ông.<ref>{{harvnb|McLellan|2006|pp=65–70, 74–80}}.</ref> Chỉ duy nhất một ấn bản của ''Jahrbücher'' được ra mắt, song nó vẫn tương đối thành công, nhờ phần lớn vào chùm thơ châm biếm của [[Heinrich Heine]] nhằm vào vua [[Ludwig I của Bayern]]. Vụ việc này khiến các bang Đức ra lệnh cấm lưu hành tờ báo và tịch thu các bản sao nhập khẩu của nó (bản thân Ruge cũng từ chối tài trợ cho việc xuất bản các số tiếp theo, điều mà khiến tình bạn giữa ông và Marx tan vỡ).<ref>{{harvnb|Nicolaievsky|Maenchen-Helfen|1976|pp=72, 75–76}}; {{harvnb|Wheen|2001|p=65}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=88–90}}.</ref> Sau khi tờ ''Jahrbücher'' phá sản, Marx soạn cho tờ báo tiếng Đức theo tư tưởng cấp tiến duy nhất còn lại lọt qua lưới kiểm duyệt, đó là tờ ''[[Vorwärts!]]'' (''Tiến lên!''). Tờ này đặt trụ sở tại Paris và có kết nối với [[Liên đoàn Công bình]] ({{lang-de|Bund der Gerechten}}), một hội kín theo [[chủ nghĩa xã hội không tưởng]] của giai cấp công nhân và nghệ nhân địa phương. Marx dự một số cuộc họp của hội này nhưng không gia nhập.<ref>{{harvnb|Wheen|2001|pp=66–67, 112}}; {{harvnb|McLellan|2006|pp=79–80}}.</ref> Trong thời gian này, ông cũng hoàn thiện quan điểm xã hội chủ nghĩa của mình dựa trên những sáng kiến triết học của Hegel và [[chủ nghĩa duy vật biện chứng]] của Feuerbach, và đồng thời cũng phê phán gay gắt những người theo chủ nghĩa tự do và những người theo chủ nghĩa xã hội khác đang hoạt động ở châu Âu.<ref>{{harvnb|Wheen|2001|p=90}}.</ref>

[[Tập tin:Engels 1856.jpg|thumb|upright|Marx lần đầu gặp [[Friedrich Engels]] vào cuối năm 1842. Engels về sau trở thành bằng hữu và cộng sự trung thành suốt đời của Marx.]]

Ngày 28 tháng 8 năm 1844, Marx gặp nhà xã hội chủ nghĩa người Đức [[Friedrich Engels]] tại quán [[Café de la Régence]], đánh dấu khởi đầu của một tình bạn khăng khít suốt đời.<ref>[[#Whe00|Wheen 2001]]. tr. 75.</ref> Tại đây, Engels đã đưa Marx đọc tác phẩm ''[[Tình cảnh giai cấp công nhân Anh]]'' do chính ông viết và mới được xuất bản ít lâu.<ref>{{chú thích sách|last=Mansel |first=Philip |title=Paris Between Empires |pages=390 |publisher=[[St. Martin Press]] |location=New York |date=2001}}</ref><ref>{{chú thích sách|first=Friedrich |last=Engels |author-link=Friedrich Engels |chapter=[[Tình cảnh giai cấp công nhân Anh]] |title=Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels |volume=4 |publisher=International Publishers |location=New York |date=1975 |pages=295–596}}</ref> Ông thuyết phục Marx rằng giai cấp công nhân chính là tác nhân lẫn công cụ của cuộc cách mạng cuối cùng trong lịch sử.<ref name="Bottomore1991"/>{{sfn|Fedoseyev|1973|p=82}} Chẳng bấy lâu sau, Marx và Engels bắt tay cùng viết tác phẩm ''[[Gia đình thần thánh]]'' (1845) nhằm đả kích [[Bruno Bauer]], một người bạn cũ của Marx.<ref>[[#Whe00|Wheen 2001]]. tr. 85–86.</ref><ref>Karl Marx, "Gia đình thần thánh", sưu tập trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 4'', tr. 3–211.</ref> Mặc dù phê phán Bauer, Marx ngày càng chịu ảnh hưởng tư tưởng của những người theo phái Hegel trẻ, bao gồm [[Max Stirner]] và [[Ludwig Feuerbach]], song Marx và Engels rốt cuộc cũng cáo chung với chủ nghĩa duy vật kiểu Feuerbach.<ref name="et"/>

Marx dành khoảng thời gian sống tại 38 Rue Vaneau, Paris (tháng 10 năm 1843-tháng 1 năm 1845)<ref>Taken from the caption of a picture of the house in a group of pictures located between pages 160 and 161 of {{harvnb|Fedoseyev|1973}}.</ref> tìm tòi và nghiền ngẫm về các tác giả kinh tế chính trị (như [[Adam Smith]], [[David Ricardo]], [[James Mill]], v.v.),{{sfn|Fedoseyev|1973|p=63}} các nhà xã hội chủ nghĩa không tưởng của Pháp (đặc biệt là [[Henri de Saint Simon]] và [[Charles Fourier]])<ref>Isaiah Berlin, ''Karl Marx: His Life and Environment'' (NXB Đại học Oxford: Luân Đôn, 1963) tr. 90–94.</ref> và [[lịch sử Pháp]].{{sfn|Fedoseyev|1973|p=62}} Marx sẽ bám theo sự nghiệp nghiên cứu và phê bình kinh tế chính trị suốt quãng đời còn lại của ông,<ref>Larisa Miskievich, "Preface" to Volume 28 of the ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels'' (International Publishers: New York, 1986) tr. xii</ref> và cũng trong quá trình đó, ông đã cho ra đời công trình kinh tế chính trị đồ sộ và nổi bật nhất{{mdash}}bộ ba tập sách ''[[Das Kapital]]''.<ref>Karl Marx, ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 35'', ''Volume 36'' và ''Volume 37'' (International Publishers: New York, 1996, 1997 và 1987).</ref> Chủ nghĩa Marx được xây dựng dựa trên ba cột trụ lớn, đó là: [[phép biện chứng]] của Hegel, [[chủ nghĩa xã hội không tưởng]] Pháp và [[kinh tế chính trị]] Anh. Điều này nghĩa là, kết hợp với những nghiên cứu trước đó của Marx về phép biện chứng, ba yếu tố chính yếu cấu thành "chủ nghĩa Marx" hầu như đã được ông chắp ghép đâu vào đấy kể từ mùa thu năm 1844.<ref>Isaiah Berlin, ''Karl Marx: His Life and Environment'', tr. 35–61.</ref>

Khung sườn của "chủ nghĩa Marx" chắc hẳn đã thành hình trong tâm trí ông vào cuối năm 1844. Thật vậy, nhiều đặc điểm trong thế giới quan Mác-xít đã được mường tượng khá chi tiết, song Marx vẫn cần thảo các ý tưởng đó xuống giấy để làm sáng tỏ thêm lối phê phán kinh tế chính trị chỉ mới nằm trong suy nghĩ.<ref>Chú thích 54 ở tr. 598 trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 3''.</ref> Theo đó, Marx đã chắp bút viết ''[[Các bản thảo kinh tế và triết học năm 1844|các bản thảo kinh tế và triết học]]''<ref>Karl Marx, "Economic and Philosophical Manuscripts of 1844" ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 3'' (International Publishers: New York, 1975) tr. 229–346.</ref> để bàn luận về nhiều chủ đề và trình bày kĩ càng khái niệm [[tha hóa lao động]].<ref name=sep/> Đến mùa xuân năm 1845, quá trình nghiên cứu kinh tế chính trị, tư bản và chủ nghĩa tư bản, đã khiến Marx tin rằng phương pháp phê bình của ông về kinh tế chính trị—chủ nghĩa xã hội khoa học—cần được xây dựng trên cơ sở quan điểm duy vật triệt để về thế giới.{{sfn|Fedoseyev|1973|p=83}}

''Các bản thảo kinh tế và triết học năm 1844'' được Marx viết từ tháng 4 đến tháng 8 trong năm 1844, nhưng không mấy lâu sau Marx lại nhận thấy công trình này còn chịu ảnh hưởng của một số tư tưởng không nhất quán của Ludwig Feuerbach. Theo đó, Marx nhận ra rằng ông phải đoạn tuyệt với triết học Feuerbach và áp dụng [[chủ nghĩa duy vật lịch sử]]. Do đó một năm sau (vào tháng 4 năm 1845) sau khi chuyển từ Paris đến sống ở Brussels, Marx đã viết "Luận cương về Feuerbach";<ref>Karl Marx, "Theses on Feuerbach", trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 5'' (International Publishers: New York, 1976) tr. 3–14.</ref> trong đó nổi bật nhất với luận cương thứ 11, phát biểu rằng "các nhà triết học tự cổ chí kim lý giải thế giới bằng nhiều cách khác nhau, song mấu chốt là làm cách nào để cải tạo thế giới ấy".<ref name=sep/><ref>Karl Marx, "Theses on Feuerbach," trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 5'', tr. 8.</ref> Qua đó Marx đã bày tỏ sự phê phán của ông về [[chủ nghĩa duy vật]] (còn quá trầm tư chiêm nghiệm), về [[chủ nghĩa duy tâm]] (đề cao lý thuyết hơn thực tiễn), và về triết học tổng thể (đề cao thực tại trừu tượng hơn thế giới vật chất).<ref name=sep/> Đây là những góc nhìn đầu tiên về chủ nghĩa duy vật lịch sử được Marx đề xướng, trong đó ông cho rằng thế giới xoay vần không nhờ các ý tưởng mà nhờ vào sự vận động của vật chất, của sự thực, của thực tiễn.<ref name=sep/><ref name="Engels1999"/> Năm 1845, chính phủ Pháp nhận được yêu cầu từ vua Phổ cấm tờ ''Vorwärts!'' và Bộ trưởng Nội vụ Pháp lúc bấy giờ là [[François Guizot]] đã ra lệnh trục xuất Marx.<ref name="Wheen 2001. p. 90"/>

=== Tại Bruxelles: 1845–1848===
[[Tập tin:Communist-manifesto.png|thumb|upright|Ấn bản đầu tiên của tác phẩm ''[[Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản]]'', xuất bản tại Đúc vào năm 1848]]

Không thể ở tại Pháp hoặc quay về Đức, Marx quyết định di cư đến [[Bruxelles]] vào tháng 2 năm 1845. Tuy nhiên để được phép cư trú tại Bỉ, ông phải cam kết không xuất bản bất cứ thứ gì liên quan đến chính trị đương đại.<ref name="Wheen 2001. p. 90"/> Tại Bruxelles, Marx liên kết với các nhà chủ nghĩa xã hội lưu vong khác từ khắp châu Âu, bao gồm [[Moses Hess]], [[Karl Heinzen]] và [[Joseph Weydemeyer]]. Vào tháng 4 năm 1845, Engels rời Barmen chuyển đến Bruxelles để gia nhập cùng Marx và cộng đồng Liên đoàn Công bình ngày càng đông đảo nương náu ở đây.<ref name="Wheen 2001. p. 90" /><ref>Heinrich Gemkow ''et al.'', ''Frederick Engels: A Biography'' (Verlag Zeit im Bild: Dresden, 1972) tr. 101</ref> [[Mary Burns]], một người bạn lâu năm của Engels, cũng rời Manchester để đồng hành cùng ông sang Bruxelles.<ref>Heinrich Gemkow, ''et al.'', ''Frederick Engels: A Biography'', tr. 102.</ref>

Giữa tháng 7 năm 1845, Marx và Engels sang Anh thăm các nhà lãnh đạo [[phong trào hiến chương]] của giai cấp công nhân địa phương. Đây là chuyến đi đầu tiên của Marx đến Anh quốc. Engels đóng vai trò là hướng dẫn viên lý tưởng cho chuyến công du này bởi lẽ ông đã từng dành hai năm sinh sống ở Manchester, từ tháng 11 năm 1842<ref>Heinrich Gemkow, ''et al.'', ''Frederick Engels: A Biography'' (Verlag Zeit im Bild [New Book Publishing House]: Dresden, 1972) tr. 53</ref> đến tháng 8 năm 1844.<ref>Heinrich Gemkow, ''et al.'', ''Frederick Engels: A Biography'', tr. 78.</ref> Trong thời gian đó, Engels không chỉ học được tiếng Anh{{sfn|Fedoseyev|1973|p=89}} mà còn tạo lập thêm nhiều mối quan hệ với các nhà lãnh đạo của phòng trào hiến chương.{{sfn|Fedoseyev|1973|p=89}} Ngoài ra, Engels khi trước cũng từng làm phóng viên cho một số tờ báo tiếng Anh theo chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa hiến chương.{{sfn|Fedoseyev|1973|p=89}} Về phần Marx, ông đã tranh thủ dịp này để khảo cứu tư liệu kinh tế có sẵn trong các thư viện ở London và Manchester.<ref>[[#Whe00|Wheen 2001]]. tr. 92.</ref>

Hợp tác với Engels, Marx lên kế hoạch viết tác phẩm ''[[Hệ tư tưởng Đức]]'' luận về [[chủ nghĩa duy vật lịch sử]].<ref>Karl Marx và Frederick Engels, "German Ideology" trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 5'' (International Publishers: New York, 1976) tr. 19–539.</ref> Trong đó, Marx đã tuyên bố cáo chung với triết học của [[Ludwig Feuerbach]], [[Bruno Bauer]], [[Max Stirner]] nói riêng và phái Hegel Trẻ nói chung, cũng như từ khước triết học của [[Karl Theodor Ferdinand Grün|Karl Grün]] và các "nhà xã hội chủ nghĩa chân chính" vẫn níu giữ "chủ nghĩa duy tâm". Qua đó, Marx và Engels cuối cùng đã hoàn thiện triết lý của riêng mình, coi rằng chủ nghĩa duy vật như là thế lực duy nhất thúc đẩy tiến trình lịch sử.{{sfn|Fedoseyev|1973|pp=96–97}} ''Hệ tư tưởng Đức'' được viết theo phong cách hài hước với dụng ý châm biếm, song điều này không qua mắt được các cơ quan kiểm duyệt. Giống các công trình ban sớm của Marx, ''Hệ tư tưởng Đức'' chỉ được xuất bản sau khi ông mất, cụ thể là vào năm 1932.<ref name="sep"/><ref name="wk"/><ref>[[#Whe00|Wheen 2001]]. tr. 93.</ref>

Sau khi hoàn thành cuốn ''Hệ tư tưởng Đức'', Marx muốn viết một tác phẩm làm rõ lập trường của ông về "lý thuyết và chiến thuật" của một "phong trào cách mạng vô sản" khả thi đứng trên quan điểm của một triết học "duy vật khoa học" thực thụ,<ref>Xem chú thích 71 ở tr. 672 trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 6'' (International Publishers: New York, 1976).</ref> cũng là nhằm để phân định chủ nghĩa xã hội không tưởng của những triết gia đời trước với chủ nghĩa xã hội khoa học của Marx. Để bản thảo đây có thể lọt lưới kiểm duyệt, Marx đã đặt nhan đề cho nó là ''[[Sự khốn cùng của triết học]]'' (1847),<ref>Karl Marx, ''The Poverty of Philosophy'' trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 6'' (International Publishers: New York, 1976) tr. 105–212.</ref> quảng bá nó là một phản ứng đối với "triết học tiểu-tư sản" của nhà xã hội chủ nghĩa vô chính phủ người Pháp [[Pierre-Joseph Proudhon]], như được thể hiện trong cuốn ''[[Triết học về sự khốn cùng]]'' (1840) của ông ta.<ref>[[#Whe00|Wheen 2001]]. tr. 107.</ref>

[[Tập tin:Marx+Family and Engels.jpg|thumb|Marx chụp cùng những người con gái và người bạn Engels]]

Những cuốn sách trên đã đặt nền móng cho danh tác nổi bật nhất của Marx và Engels, cuốn pamfơlê chính trị mà ngày nay thường được biết đến với tên gọi ''[[Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản]]''. Marx, hồi năm 1846 tại Bruxelles, vẫn còn giữ liên lạc với [[Liên đoàn Công bình]] khi trước.{{sfn|Fedoseyev|1973|p=124}} Ông đánh giá rằng tổ chức đây đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy giai cấp công nhân châu Âu hướng tới phong trào quần chúng, điều mà tất yếu dẫn đến một cuộc cách mạng của giai cấp công nhân.<ref>Chú thích 260 trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 11'' (International Publishers: New York, 1979) tr. 671–72.</ref> Tuy nhiên để đạt được mục đích ấy, Liên đoàn phải chấm dứt chủ trương hoạt động "bí mật" hoặc "ngấm ngầm" của họ mà phải mạnh dạn hoạt động công khai như một chính đảng thực sự.<ref>Chú thích 260 trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 11'', tr. 672.</ref> Các thành viên của Liên đoàn rốt cuộc bị thuyết phục bởi quan điểm của Marx; vào tháng 6 năm 1847, Liên đoàn Công bình được tái cơ cấu thành một đảng chính trị công khai đấu tranh vì lợi ích của công nhân lao động,{{sfn|Fedoseyev|1973|pp=123–125}} đổi tên thành [[Liên đoàn Cộng sản]].{{sfn|Fedoseyev|1973|p=125}} Cả Marx và Engels đều tham gia vào việc vạch ra cương lĩnh và nguyên tắc của tổ chức mới này.<ref>Frederick Engels, "Principles of Communism" trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 6'' (International Publishers, New York, 1976) tr. 341–57.</ref>

=== Tại Köln: 1848–1849 ===
[[Hình:Marx and Engels at the Rheinische Zeitung.jpg|thumb|right|300px|Marx và Engels thị sát xưởng in {{lang|de|[[Neue Rheinische Zeitung]]}}. E. Capiro, 1895.]]
Tạm thời ổn định cuộc sống ở Paris, Marx chuyển trụ sở điều hành của Liên đoàn Cộng sản lên thành phố và sáng lập [[Hội Công nhân Đức]] cùng nhiều nhà xã hội người Đức tại đó.<ref>[[#Whe00|Wheen 2001]]. tr. 128.</ref> Hi vọng một ngày sẽ được chứng kiến cuộc cách mạng lan khắp nước Đức, năm 1848, Marx quay trở lại [[Köln]], nơi ông tuyên truyền bản thông cáo ''Yêu sách của Đảng Cộng sản tại Đức''.<ref>Karl Marx và Frederick Engels, "Demands of the Communist Party" trong ''Collected Works of Karl Marx and Frederick Engels: Volume 7'' (International Publishers: New York, 1977) tr. 3–6.</ref> Tuy nhiên, ở đây Marx chỉ đề cập đến bốn trong số mười điểm nêu ra trong ''Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản'', bởi lẽ ông tin rằng ở Đức thời bấy giờ, giai cấp tư sản phải lật đổ chế độ quân chủ phong kiến và tầng lớp quý tộc trước đã, rồi giai cấp vô sản mới có thể lật độ giai cấp tư sản.<ref>[[#Whe00|Wheen 2001]]. tr. 129.</ref> Mùng 1 tháng 6 cùng năm, Marx bắt đầu cho xuất bản tờ nhật báo ''[[Neue Rheinische Zeitung]]'' bằng khoản tiền ông mới được thừa kế từ người cha quá cố.

=== Nghiên cứu về toán học ===
Trong lời giới thiệu bản thân năm 1885 của cuốn "Chống Duhrinh", Engels có viết: ''"Nhưng từ khi Karl Marx qua đời, thời giờ của tôi phải ngừng công việc nghiên cứu của tôi lại. Lúc bấy giờ tôi đành tạm bằng lòng với những phác thảo đã đưa ra trong sách này và đợi sau này có dịp thì sẽ tập hợp và công bố những kết quả đã thu nhận được, có thể là cùng một lúc với những bản thảo toán học rất quan trọng do Marx để lại."''<ref>{{Chú thích web|url=https://pi.edu.vn/detail-news/cac-mac-hoc-toan-280.html|tựa đề=Các Mác học toán|tác giả=|họ=|tên=|ngày=|website=Tạp chí Pi - Tập 4 số 9 năm 2020|url lưu trữ=|ngày lưu trữ=|url hỏng=|ngày truy cập=}}</ref>

Cuốn tuyển tập '''''[https://www.marxists.org/archive/marx/works/download/Marx_Mathematical_Manuscripts_1881.pdf Mathematical manuscripts of Karl Marx]''''' (tạm dịch: Các công trình Toán học của Karl Marx) gồm hầu hết các tìm hiểu của Marx về nền tảng của phép tính vi tích phân được viết khoảng những năm 1873–1883<ref>Kennedy, Hubert (1978), "Marx's mathematical manuscripts", Science and Nature, 1: 59–62, ISSN 0193-3396, MR 0515991</ref>. Một phiên bản Tiếng Nga được Sofya Yanovskaya dịch và biên tập lại cuối cùng cũng được xuất bản năm 1968<ref>Marx, Karl (1968), Yanovskaya, Sofya (ed.), ''Matematicheskie rukopist'', Moscow, Nauk</ref>, và sao đó bản dịch sang tiếng Anh (dài hơn 300 trang) được xuất bản vào năm 1983<ref name=":0">Marx, Karl (1983) [1881], Yanovskaya, Sofya (ed.), ''Mathematical manuscripts of Karl Marx'', London: New Park Publications Ltd., <nowiki>ISBN 978-0-86151-028-3</nowiki>, MR 0710831</ref><ref>Marx, Karl (2018) [1881], Pradip Baksi (ed.), ''Mathematical manuscripts of Karl Marx'', translated by Pradip Baksi, Delhi: Aakar Books, ISBN 9789350025628</ref>. Các học giả cho rằng dường như Marx muốn sử dụng công cụ của phép tính tích phân để nghiên cứu định lượng về kinh tế sâu sắc hơn<ref>Peter Hans Matthews (2019) [[doi:10.1080/00346764.2019.1664758|The dialectics of differentiation: Marx's mathematical manuscripts and their relation to his economics]], Review of Social Economy, DOI: 10.1080/00346764.2019.1664758</ref>.

[[Valery Glivenko|Glivenko]]<ref>Glivenko, V. (1935). Der Differentialbegriff bei Marx und Hadamard. Unter dem Banner des Marxismus, 102–110.</ref> cho rằng cách tiếp cận của Marx về phép tính vi tích phân tương tự như cách của [[Jacques Hadamard|Hadamard]] trong cuốn Cours d'Analyse xuất bản 50 năm sau đó. [[Hubert Kennedy|Kennedy]]<ref>Kennedy, H. (1977). [[doi:10.1016/0315-0860(77)90058-1|Karl Marx and the foundations of differential calculus. Historia Mathematica]], 4, 303–318.</ref> cũng đã biện giảng về cách hiểu của Marx về phép vi phân như một quá trình [[biện chứng]].

==Đời tư==
===Gia đình===
Marx và von Westphalen có với nhau 7 đứa con, song do do điều kiện sống kham khổ khi ở London, chỉ có 3 người con sống sót đến tuổi trưởng thành.<ref>{{chú thích sách|author=Peter Singer|date=2000|title=Marx a very short introduction|page=5|isbn=0-19-285405-4|publisher=Đại học Oxford}}</ref> Những người con của họ gồm: [[Jenny Caroline]] (cưới Longuet; 1844–1883); Jenny Laura (cưới Lafargue; 1845–1911); Edgar (1847–1855); Henry Edward Guy ("Guido"; 1849–1850); Jenny Eveline Frances ("Franziska"; 1851–1852); Jenny Julia Eleanor (1855–1898) và một đứa con mất ở cữ trước khi được đặt tên (tháng 7 năm 1857). Con rể Marx, Paul Lafargue, miêu tả ông là người cha hết mực yêu thương con cái.<ref>{{chú thích sách|first=Paul |last=Lafargue |author-link=Paul Lafargue |editor=[[Viện Marx–Engels–Lenin]] |publisher=Progress Publishers|year=1972|url=http://www.marxists.org/archive/lafargue/1890/xx/marx.htm |title=''Reminiscences of Marx'' (September 1890) |quote=He was a loving, gentle and indulgent father. [...] There was never even a trace of the bossy parent in his relations with his daughters, whose love for him was extraordinary. He never gave them an order, but asked them to do what he wished as a favour or made them feel that they should not do what he wanted to forbid them. And yet a father could seldom have had more docile children than he.}}</ref> Năm 1962, rộ lên tin đồn cho rằng Marx có một người con trai ngoài giá thú tên là Freddy<ref name=Montefiore>{{chú thích báo|last=Montefiore |first=Simon Sebag |author-link=Simon Sebag Montefiore |title=The Means of Reproduction |url=https://www.nytimes.com/2011/09/25/books/review/love-and-capital-by-mary-gabriel-book-review.html |work=[[The New York Times]] |date=23 September 2011 |access-date=25 September 2011 |archive-date=26 September 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110926042626/http://www.nytimes.com/2011/09/25/books/review/love-and-capital-by-mary-gabriel-book-review.html |url-status=live}}</ref> với người hầu nữ [[Helene Demuth]],<ref name="Karl Marx"/> song điều này còn bị tranh cãi do thiếu sót chứng cứ tài liệu.<ref name="Carver, 1991">{{chú thích sách|quote=this [claim] is not well founded on the documentary materials available |last=Carver |first=Terrell |title=The Cambridge Companion to Marx |date=1991 |publisher=[[Nhà xuất bản Đại học Cambridge]] |location=Cambridge, Vương quốc Anh |isbn=978-0-521-36694-6 |page=11 |url=https://www.cambridge.org/core/books/cambridge-companion-to-marx/C8B7D6342B659E2AA6203BA970A791DF |editor-last=Carver |editor-first=Terrell |chapter=Reading Marx: Life and Works}}</ref>

==Tư tưởng==
{{Chủ nghĩa Marx}}
=== Các ảnh hưởng đến Marx ===
{{chính|Các ảnh hưởng đến Marx}}
Tư tưởng của Marx chịu ảnh hưởng từ lối suy nghĩ của nhiều nhà hiền triết khác nhau, chẳng hạn:
* Triết học của [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]]<ref name="Calhoun2002-20-23"/>
* [[Kinh tế chính trị]] cổ điển (bình diện kinh tế) của [[Adam Smith]] và [[David Ricardo]],<ref name="Sherman1995"/> cộng với các phê phán của [[Jean Charles Léonard de Sismondi]] đối với chính sách kinh tế [[laissez-faire]] cũng như phân tích của ông về tình cảnh bấp bênh của giai cấp vô sản<ref name="Paresh">{{chú thích sách |last1=Chattopadhyay |first1=Paresh |title=Marx's Associated Mode of Production: A Critique of Marxism |date=2016 |publisher=Springer |pages=39–41}}</ref>
* [[Lịch sử cánh tả ở Pháp|Tư tưởng xã hội chủ nghĩa ở Pháp]],<ref name="Sherman1995"/> đặc biệt là các tư tưởng của [[Jean-Jacques Rousseau]], [[Henri de Saint-Simon]], [[Pierre-Joseph Proudhon]] và [[Charles Fourier]]<ref name="Beilharz1992"/><ref name="Clark1998"/>
* Chủ nghĩa duy vật Đức ban sơ của [[phái Hegel Trẻ]], đặc biệt là các tư tưởng của [[Ludwig Feuerbach]] và [[Bruno Bauer]],<ref name=et/> cũng như chủ nghĩa duy vật Pháp cuối thế kỷ 18, bao gồm các tư tưởng của [[Diderot]], [[Claude Adrien Helvétius]] và [[d'Holbach]]
* Sự phân tích giai cấp công nhân của [[Friedrich Engels]],<ref name="Bottomore1991"/> cộng với những mô tả ban sơ về giai cấp của nhiều nhà tự do chủ nghĩa Pháp cũng như các nhà tư tưởng thuộc trường phái Saint-Simon như [[François Guizot]] và [[Augustin Thierry]]
* Truyền thống Do Thái giáo của gia đình Marx cũng góp phần hình thành quan điểm cá nhân của ông về đạo đức,<ref>Eagleton, Terry. ''[[Why Marx Was Right]]''. NXB Đại học Yale, 2011, tr. 158</ref> cũng như triết học duy vật của ông.<ref>Seigel, Jerrold ''Marx's Fate''. NXB Đại học Princeton, 1978, tr. 112–19</ref>
Sử quan của Marx, gọi là [[chủ nghĩa duy vật lịch sử]], bắt nguồn trực tiếp từ khẳng định của Hegel khi cho rằng người ta phải nhìn nhận thực tại (cũng như lịch sử) theo mặt biện chứng.<ref name="Calhoun2002-20-23"/> Tuy nhiên, Hegel là một triết gia duy tâm nên trong suy tưởng của ông thì ý thức vẫn giữ vai trò tiên phong chứ không phải vật chất. Thay vào đó, Marx muốn viết lại phép biện chứng trên danh nghĩa chủ nghĩa duy vật và biện giải ưu thế siêu việt của vật chất so với ý thức.<ref name=sep/><ref name="Calhoun2002-20-23"/> Hegel cho rằng "tinh thần" thúc đẩy diễn trình lịch sử. Trái lại, Marx cho rằng "tinh thần" của Hegel là một khái niệm mông muội thừa thãi, khái niệm mà làm che khuyết thực tại của nhân loại và các hoạt động vật lý của nó trong việc hình thành thế giới.<ref name="Calhoun2002-20-23"/> Marx cho rằng chủ nghĩa Hegel đã hiểu sai hoàn toàn về sự vận động của thực tại, và qua đó Marx khuyên ta rằng cái thế giới quan lầm lỡ ấy cần được chỉnh đốn cho đúng đắn trở lại.<ref name="Calhoun2002-20-23"/> Mặc dù Marx không ưa thích lối viết văn hàm hồ kì bí, bản thân ông đôi khi cũng vận dụng phép ẩn dụ văn học Gothic trong một số tác phẩm của mình: chẳng hạn trong ''Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản'', ông có viết như sau "Một bóng ma đang ám ảnh châu Âu: bóng ma chủ nghĩa cộng sản. Tất cả những thế lực của châu Âu cũ: Giáo hoàng và Nga hoàng, Mét-téc-ních và Ghi-dô, bọn cấp tiến Pháp và bọn cảnh sát Đức, đều đã liên hợp lại thành một liên minh thần thánh để trừ khử bóng ma đó", hoặc trong cuốn ''Das Kapital'', ông đã miêu tả tư bản như "thứ ma thuật bủa vây các thành quả lao động".<ref name="autogenerated2">{{Chú thích web|url=http://ricardo.ecn.wfu.edu/~cottrell/OPE/archive/0604/att-0138/01-PoliticalEconOfTheDead.pdf |first=Mark |last=Neocleous |title=The Political Economy of the Dead: Marx's Vampires |access-date=1 November 2013 |archive-date=12 April 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150412205331/http://ricardo.ecn.wfu.edu/~cottrell/OPE/archive/0604/att-0138/01-PoliticalEconOfTheDead.pdf |url-status=live}}</ref>

=== Triết lý và quan niệm về xã hội ===
Marx thường luận chiến với các nhà tư tưởng khác thông qua các bài phê bình, vì lẽ ấy mà ông được mệnh danh là "vĩ nhân đầu tiên sử dụng [[phương pháp khoa học|phương pháp phê phán]] trong khoa học xã hội".<ref name="Calhoun2002-20-23"/><ref name="Sherman1995"/> Ông chỉ trích gay gắt triết học tư biện, đặt [[siêu hình học]] ngang hàng với [[hệ tư tưởng]].<ref name="Bannerji2001"/> Bằng cách tiếp cận này, Marx muốn tách những phát hiện quan trọng khỏi các thiên kiến sinh ra từ hệ tư tưởng.<ref name="Sherman1995"/> Điều này khiến ông khác biệt với đa số triết gia đương thời.<ref name="Calhoun2002-23-24"/>

==== Bản chất con người ====
{{xem thêm|Thuyết về bản chất con người của Marx}}
{{multiple image
| total_width = 300
| align = right
| image1 = G.W.F. Hegel (by Sichling, after Sebbers).jpg
| alt1 =
| caption1 =
| image2 = Ludwig Andreas Feuerbach.jpg
| alt2 =
| caption2 =
| footer = [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|G.W.F. Hegel]] và [[Ludwig Feuerbach]], hai vị triết gia có nhiều ảnh hưởng đến Marx
}}
Một cách nền tảng, Marx cho rằng [[bản chất loài người]] liên quan tới việc cải tạo tự nhiên. Với quá trình cải tạo này ông đặt ra thuật ngữ "[[lao động (kinh tế học)|lao động]]", và với khả năng cải tạo tự nhiên là thuật ngữ "[[sức lao động]]." Marx phát biểu:
{{cquote2|Một con nhện tiến hành các công việc giống với công việc của một thợ dệt, và một con ong hơn hẳn một [[kiến trúc sư]] khi xây dựng những chiếc tổ của nó. Nhưng điều khiến người kiến trúc sư tồi nhất khác biệt với những con ong tài năng nhất là điều này, rằng người kiến trúc sư đã tưởng tượng ra công trình của mình trước khi anh ta xây dựng nó trên thực tế.|(''Tư bản'', Quyển I, Chương 7, Pt. 1)}}

<!--== Phê bình ==
{{chính|Phê phán chủ nghĩa Marx}}

=== Kinh tế ===
Nhiều người đề xướng chủ nghĩa tư bản đã coi chủ nghĩa tư bản là công cụ hiệu quả hơn trong việc tạo ra và phân phối tài sản so với chủ nghĩa xã hội hay chủ nghĩa cộng sản, hay đã thể hiện sự chia tách giàu nghèo như sự lo ngại của Marx và Engels chỉ là một hiện tượng nhất thời. Một số người cho rằng tính tư lợi và nhu cầu sở hữu tư bản là một tính chất sẵn có của cách hành xử của con người, chứ không phải bị gây ra bởi việc chấp nhận chủ nghĩa tư bản hay bất kỳ một [[hệ thống kinh tế]] riêng biệt nào khác và rằng những hệ thống kinh tế khác nhau phản ánh những sự đáp ứng khác nhau của xã hội với thực tế này. [[Trường phái Áo]] về kinh tế đã chỉ trích việc Marx sử dụng [[lý thuyết giá trị thặng dư lao động]].<ref>[[Ludwig Von Mises]]. "[[Socialism: An Economic and Sociological Analysis]]" 2nd Ed. Trans. J. Kahane. New Haven: Yale University Press, 1951. tr. 111 – 222</ref> Ngoài ra, sự đàn áp chính trị và các vấn đề kinh tế của nhiều [[nhà nước Cộng sản]] lịch sử đã làm giảm sút khá nhiều danh tiếng của Marx ở [[Các quốc gia phương Tây|phương Tây]], đặc biệt sau sự sụp đổ của [[Bức tường Berlin]] và của [[Lịch sử Liên bang Xô viết (1985-1991)|Liên bang Xô viết]]. [[John Maynard Keynes]] coi chủ nghĩa Marx là một học thuyết phi logic<ref>John Maynard Keynes. [http://www.panarchy.org/keynes/laissezfaire.1926.html The End Of Laissez-Faire].</ref> và gọi cuốn ''[[Tư bản (tác phẩm)|Das Kapital]]'' là "''một cuốn sách lỗi thời mà tôi biết không chỉ có nhiều lỗi về mặt khoa học mà còn không được quan tâm hay có thể áp dụng vào thế giới hiện đại''".<ref>John Maynard Keynes. Essays in Persuasion. W. W. Norton & Company. 1991. tr. 300 ISBN 978-0-393-00190-7</ref>

Tuy sự tàn phá kinh tế của cuộc [[Đại Giảm phát]] trong thập niên 1930 đã làm gia tăng lời kêu gọi tới chủ nghĩa Marx ở các quốc gia phát triển, sự phục hồi kinh tế sau đó và việc chính phủ áp dụng các biện pháp cứu vãn đã làm giảm sút tầm ảnh hưởng của nó.<ref>Inglehart, Ronald (1990). "The Diminishing Marginal Unity of Economic Determinism: The Decline of Marxism" in ''Culture shift in advanced industrial society''. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02296-3.</ref> Trái lại, chủ nghĩa Marx trở nên đặc biệt có ảnh hưởng tại các xã hội [[phong kiến]] và chưa phát triển về công nghiệp như nước Nga thời Sa hoàng trước năm 1917, nơi cuộc [[Cách mạng Tháng Mười|Cách mạng Bolshevik]] đã chứng tỏ là một sự thành công.<ref>[https://web.archive.org/web/20050323171728/http://www.aei.org/publications/pubID.10009,filter.all/pub_detail.asp The Rise and Fall of Socialism]. Joshua Muravchik Posted: Saturday, ngày 1 tháng 1 năm 2000 American Enterprise Institute for Public Policy Research.</ref>

Tới đầu thế kỷ XXI, những bài học, chính sách [[phúc lợi xã hội]] và quyền của người lao động mà các nước thuộc hệ thống cộng sản chủ nghĩa để lại trong việc xây dựng một xã hội mới công bằng, tiến bộ hơn đã được các nhà nước hiện đại tiếp thu. Một số biện pháp kinh tế – xã hội mà [[chủ nghĩa Marx]] đề ra đã được áp dụng ở khắp mọi nơi, ngay cả ở các nước phương Tây vốn từng là đối thủ. [[J. Arch Getty]] nhận xét:<ref>The Future Did Not Work by J. Arch Getty, Book Review of The Passing of an Illusion by Franois Furet [March 2000 Atlantic Monthly]</ref>
:''Công cuộc cải tạo quyền lao động ở phương Tây trong thế kỷ qua được thúc đẩy bởi một phong trào lao động quốc tế, được bảo vệ và hỗ trợ bởi [[Liên Xô]]. Chính sách [[New Deal]] của Tổng thống Mỹ [[Franklin Roosevelt]] có một phần được sao chép từ chính sách của Liên Xô. Các mục tiêu xã hội phổ biến ngày hôm nay, bao gồm các quyền của [[phụ nữ]] và bình đẳng chủng tộc, là chính sách của các Đảng Cộng sản từ rất lâu trước khi được chính phủ Mỹ thi hành một cách nghiêm túc. Những người Cộng sản đầu tiên đã đi đến [[Nam Mỹ]] và bắt đầu tổ chức những người da trắng, người Mỹ gốc Phi và người nghèo xung quanh vấn đề đòi hỏi công bằng xã hội. Trên trường quốc tế, Liên Xô cung cấp hỗ trợ cho [[Nelson Mandela]] chống lại chế độ áp bức chủng tộc và những cải cách khác. Chủ nghĩa Cộng sản tạo ra sự cạnh tranh khó khăn cho các nước phương Tây, và người ta nghi ngờ rằng những cải cách xã hội ở phương Tây đã không xảy ra nếu nước Nga Xô viết không tồn tại. Trớ trêu thay, sự tồn tại của Liên Xô đã giúp phương Tây tư bản tự cải cách và tránh khỏi những cuộc cách mạng đẫm máu của phương Đông. Chủ nghĩa cộng sản trong thế kỷ XX không phải là ảo tưởng thoáng qua; di sản của nó đang hiện diện ở khắp mọi nơi.''

=== Hệ thống ===
Những người khác chỉ trích Marx từ khía cạnh triết lý khoa học. [[Karl Popper]] chỉ trích các lý thuyết của Marx là không có [[tính khả thi]], điều mà ông tin là xuất phát từ một số khía cạnh lý luận lịch sử và chính trị xã hội phi khoa học của Marx; tiêu chuẩn tính khả thi của Popper, dù rất có ảnh hưởng, cũng đã bị chứng minh có thể gây tranh cãi. Popper cũng chỉ trích Marx về '[[chủ nghĩa lịch sử]]'; nghĩa là, việc giả định rằng sự phát triển của những xã hội loài người tuân theo một bộ quy luật cố định và có thể thấy trước.<ref>{{Chú thích sách | last = Popper| first = Karl| title = [[The Open Society and Its Enemies]] – Volume Two: Hegel and Marx | publisher = Routlidge Classics|year=2003 | pages = | isbn = 0-415-27842-2}}</ref>

[[Murray Rothbard]] cho rằng "''...Marx không bao giờ tìm cách đưa ra một câu trả lời. Quả thực ông không thể, bởi nếu ông gắn tình trạng kỹ thuật hay sự thay đổi công nghệ với những hành động của con người, của con người cá nhân, toàn bộ hệ thống của ông sẽ sụp đổ. Với ý thức của loài người, và ý thức cá nhân với điều đó, thì khi ấy mới xác định [[phương thức sản xuất]] chứ không phải cách thức khác theo hình tròn.''"<ref>{{Chú thích sách | last = Rothbard| first = Murray| title = [[An Austrian Perspective on the History of Economic Thought]] – Volume Two: Classical Economics | publisher = Edward Elgar Publishing Ltd.|year=1995 | page = 373 | isbn = 0-945466-48-X}}</ref> Tuy nhiên, bài viết ''Lời nói đầu cho một sự đóng góp vào việc phê bình Kinh tế chính trị'' nổi tiếng của Marx phát biểu rằng "''Trong sự sản xuất xã hội của sự tồn tại của nó, con người không tránh được phải tham gia vào những quanh hệ xác định, phụ thuộc vào ý chí của họ, nói rõ ra là những quan hệ sản xuất thích ứng với một giai đoạn cho trước trong sự phát triển các lực lượng sản xuất vật chất của họ.''"<ref>Marx, K. [http://www.marxists.org/archive/marx/works/1859/critique-pol-economy/preface.htm A Contribution to the Critique of Political Economy]. Progress Publishers, Moscow, 1977,</ref> Marx đã gắn một cách rõ ràng các lực lượng sản xuất và sự phát triển của chúng với những hành động của loài người, nhưng nhấn mạnh bản chất xã hội của sự phát triển này, dựa trên nhu cầu, nhu cầu phải duy trì sự tồn tại của con người, vì thế phát triển "độc lập của ý chí của họ", như các cá nhân, và vì thế ảnh hưởng ngược lại tới cá nhân theo những cách phản ứng các điều kiện xã hội cho trước.

=== Từ cánh tả ===
Nhà triết học cánh tả [[Peter Singer]], trong cuốn sách ''[[Một người Darwin cánh Tả]]'', đã đặt nghi vấn quan điểm Marxist về bản chất con người là rất dễ thay đổi. Nhà khoa học [[Lionel Tiger]] cũng đã trình bày lý lẽ chống lại quan điểm Marxist về bản chất con người. Lionel Tiger cho rằng những tuyên bố Marxist đã không thể loại bỏ và trao quyền lực cho [[giai cấp công nhân|giai cấp vô sản]] bởi chủ nghĩa xã hội Marxist không nhận ra rằng bởi con người đã được thừa hưởng khuynh hướng cạnh tranh và chuyên chế từ những tổ tiên thời nguyên thủy của mình trong một hệ thống "[[kiểm tra và cân bằng]]" và những hạn chế với việc cá nhân giành lấy quyền lực và tài sản là cần thiết để duy trì một xã hội xã hội chủ nghĩa quân bình.<ref>{{Chú thích sách |title=Evolutionary Origins of Morality: Cross-disciplinary Perspectives |author=Leonard D. Katz
Rigby |url= http://books.google.com/books?id=inmTyPPdR5oC&pg=RA1-PA158&dq=Neolithic+egalitarianism&lr=&sig=VOAK5WWAg2del4rIQKQIaQ4EGzQ#PRA1-PA158,M1 |year=2000 |location=United kingdom|page=352 |isbn=0719056128 |publisher=Imprint Academic page = 158}}</ref>

Ngoài ra, những nhà tư tưởng cánh tả theo tư tưởng [[vô chính phủ]] như [[Mikhail Aleksandrovich Bakunin]] tại Nga, người có chủ trương "xóa bỏ giai cấp, đưa mọi của cải vào làm của chung, thủ tiêu Nhà nước và mọi quyền lực"<ref>{{Chú thích web |url=http://www.binhthuan.gov.vn/khtt/Vanhoa/0001/0002/NV00A.htm |ngày truy cập=2010-05-24 |tựa đề=Bacunin (1814 – 1876 |archive-date = ngày 29 tháng 7 năm 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090729074148/http://www.binhthuan.gov.vn/khtt/vanhoa/0001/0002/NV00A.htm }}</ref> – đã chỉ trích Marx về những thành phần chuyên chính trong triết lý của ông và miêu tả ông như là một kẻ "thân chính phủ Bismarck" bị ám ảnh với việc nắm quyền lực quốc gia.<ref>Newman, Saul (2001). ''[[From Bakunin to Lacan: anti-authoritarianism and the dislocation of power]].'' Lexington Books. ch. 1 "Marxism and the Problem of Power". ISBN 978-0-7391-0240-4</ref>

=== Marx và chống Semit ===
Một số nhà bình luận, như [[Bernard Lewis]], [[Edward H. Flannery]] và [[Hyam Maccoby]], đã coi ''Về Vấn đề Do Thái'' của Marx như một tác phẩm [[chống Semit]], và xác định những tính chất chống Semit trong các tác phẩm đã xuất bản và tác phẩm riêng của ông.<ref name="Jacobs2005">
{{Chú thích sách |chapter=Marx, Karl (1818-1883) |title=Antisemitism: A Historical Encyclopedia of Prejudice and Persecution |last=Jacobs |first=Jack |authorlink= |editor=Levy, Richard S. |year=2005 |publisher=ABC-CLIO |location=Santa Barbara, CA |isbn=1851094393 |pages= [https://archive.org/details/antisemitismhist00levy_141/page/446 446] – 447 |url=https://archive.org/details/antisemitismhist00levy_141}}
</ref><ref name="Lewis1999">
{{Chú thích sách |title=Semites and Anti-Semites: An Inquiry into Conflict and Prejudice |last=Lewis |first=Bernard |authorlink= |year=1999 |publisher=W. W. Norton & Company |location=New York |isbn=0393318397 |pages= [https://archive.org/details/semitesantisemit0000lewi_n3m3/page/112 112] |url=https://archive.org/details/semitesantisemit0000lewi_n3m3}}</ref> Theo họ, Marx coi người Do Thái như một hiện thân của chủ nghĩa tư bản và là những người tạo ra các tính chất ma quỷ của nó.<ref name="Flannery2004">
{{Chú thích sách |title=The Anguish of the Jews: Twenty-Three Centuries of Antisemitism |last=Flannery |first=Edward H. |authorlink=Edward H. Flannery |year=2004 |publisher=Paulist Press |location=Mahwah, NY |isbn=0809127024 |pages= 168 |url= }}
</ref> Theo quan điểm của họ, sự đánh đồng chủ nghĩa Do Thái với chủ nghĩa tư bản của Marx, cùng với những tuyên bố của ông về người Do Thái, đã gây ảnh hưởng mạnh mẽ tới các phong trào xã hội chủ nghĩa và định hình nên thái độ và chính sách của họ với người Do Thái. Theo những ý kiến của các học giả này, tác phẩm ''Về Vấn đề Do Thái'' của Marx đã ảnh hưởng tới [[chủ nghĩa phát xít|chủ nghĩa Phát xít]], cũng như các tình cảm chống Semit của Liên bang Xô viết và người Ả Rập.<ref name="Perry2005">
{{Chú thích sách |title=Antisemitism: Myth and Hate from Antiquity to the Present |authorlink= |authors=Marvin Perry & Schweitzer, Frederick M.|year=2005 |publisher=Palgrave |location=New York |isbn=0312165617 |pages=154 – 157 |url= }}</ref><ref name="Stav2003">{{Chú thích sách |chapter=Israeli Anti-Semitism |title=Israel and the Post-Zionists: A Nation at Risk |last=Stav |first=Arieh |authorlink= |editor=Sharan, Shlomo |year=2003 |publisher=Sussex Academic Press |location=Brighton |isbn=1903900522 |page=171 |url= |quote=Hitler simply copied Marx's own anti-Semitism. }}
</ref><ref name="Muravchik2003">
Theo Joshua Muravchik, nhà khoa học chính trị tại [[Viện Doanh nghiệp Mỹ về Nghiên cứu Chính sách Công|Viện Doanh nghiệp Mỹ]], lòng mong mỏi của Marx về "sự giải phóng xã hội khỏi chủ nghĩa Do Thái" bởi "tinh thần thực tế Do Thái" của "sự vụ lợi" đã có ở các quốc gia Thiên chúa giáo không khác xa so với chương trình hai bốn điểm của Phát xít: "chiến đấu với tinh thần duy vật Do Thái bên trong và bên ngoài chúng ta" để "quốc gia của chúng ta có thể [...] có được sự vững mạnh lâu bền." Xem {{Chú thích sách|url=https://archive.org/details/heavenonearthris0000mura|title=Heaven on Earth: The Rise and Fall of Socialism|last=Muravchik|first=Joshua|publisher=Encounter Books|year=2003|isbn=1893554457|location=San Francisco|page=[https://archive.org/details/heavenonearthris0000mura/page/164 164]|authorlink=Joshua Muravchik}}</ref> [[Albert Lindemann]] và [[Hyam Maccoby]] đã cho rằng Marx cảm thấy bối rối vì lý lịch Do Thái của mình.<ref>Lindemann, Albert S. ''Modern Anti-Semitism and the Rise of the Jews''. Cambridge University Press, 2000. ISBN 0-521-79538-9, ISBN 978-0-521-79538-8. p. 166.</ref><ref>{{Chú thích sách |title=Antisemitism and Modernity: Innovation and Continuity |last=Maccoby |first=Hyam |authorlink= |year=2006 |publisher=Routledge |location=London |isbn=041531173X |pages=[https://archive.org/details/antisemitismmode00macc/page/64 64] – 66 |url=https://archive.org/details/antisemitismmode00macc}}
</ref>

Những tác gia trên thường trích dẫn đoạn sau trong ''Về Vấn đề Do Thái'' để làm cơ sở cho lý luận của mình:

{{cquote2|Đâu là căn bản thế tục của chủ nghĩa Do Thái? Nhu cầu thực tế, tính ích kỷ. Đâu là sự sùng bái thế tục của người Do Thái? Mặc cả. Cái gì là vị thần thế tục của họ? Tiền. Khi ấy thì, một sự giải phóng khỏi sự mặc cả và tiền bạc, từ thực tế, chủ nghĩa Do Thái đích thực sẽ là tự giải phóng khỏi thời đại của chúng ta...

...Giải phóng xã hội của người Do Thái là giải phóng xã hội khỏi chủ nghĩa Do Thái.<ref>[http://www.marxists.org/archive/marx/works/1844/jewish-question/ On The Jewish Question] by Karl Marx</ref>}}

Tuy nhiên, Giáo sư khoa học chính trị Iain Hamphsher-Monk cho rằng các chỉ trích trên là từ những người chưa đọc kỹ tác phẩm của Marx. Ông đã viết trong tác phẩm của mình: ''"Tác phẩm này [Về Vấn đề Do Thái] đã được nêu ra như một bằng chứng về cái được cho là tình cảm chống Semit của Marx, nhưng chỉ việc đọc nó một cách hời hợt mới có thể dẫn tới một sự giải thích như vậy."''<ref>Iain Hampsher-Monk, ''A History of Modern Political Thought'' (1992), Blackwell Publishing, p. 496</ref> Tương tự, McLellan và [[Francis Wheen]] cho rằng các độc giả phải hiểu ''Về Vấn đề Do Thái'' trong bối cảnh các cuộc tranh cãi của Marx với [[Bruno Bauer]], tác giả của ''[[Vấn đề Do Thái]]'', về sự [[giải phóng Do Thái]] ở Đức. [[Francis Wheen]] nói: ''Những chỉ trích đó, ai coi nó như một tiền thân của 'Mein Kampf', bỏ sót một điều, điểm quan trọng: bỏ qua sự vụng về trong cách viết và sự thô thiển của bản in, tác phẩm trên thực tế được viết như một sự bảo vệ dành cho người Do Thái. Đó là sự đáp lại với Bruno Bauer, người đã cho rằng người Do Thái không nên được trao đầy đủ các quyền dân sự và tự do trừ khi họ được rửa tội để trở thành các tín đồ Thiên chúa''.<ref>Wheen, F., Karl Marx, p. 56</ref>

Theo McLellan, Marx đã sử dụng từ ''Judentum'' theo cách thông tục, với nghĩa ''thương mại'', cho rằng người Đức phải chịu đựng, và phải được giải phóng khỏi, chủ nghĩa tư bản. McLellan kết luận rằng độc giả phải hiểu nửa sau của cuốn tiểu luận như ''một sự chơi chữ mở rộng làm thiệt hại cho Bauer''.<ref>McLellan 1980, p.142</ref>

[[Jonathan Sacks]], [[Chief Rabbi]] ở Anh, coi việc áp dụng thuật ngữ "chủ nghĩa chống Semit" cho Marx như một sự [[sai lầm]] — bởi Marx khi viết ''Về Vấn đề Do Thái'', rõ ràng mọi nhà triết học lớn đều thể hiện các khuynh hướng chống Semit, nhưng từ "chủ nghĩa chống Semit" vẫn chưa được đặt ra, bỏ mặc phát triển một thành phần chủng tộc, và ít sự hiểu biết tồn tại về tầm mức của thiên kiến của người châu Âu chống người Do Thái. Vì thế Marx chỉ đơn giản thể hiện tư tưởng chung của thời kỳ của mình.<ref>{{Chú thích sách
|last= Sacks|first= Jonathan
|authorlink=Jonathan Sacks
|title= The Politics of Hope
|url=
|edition=
|series=
|volume=
|year= 1997
|publisher=Jonathan Cape
|location= London
|isbn=9780224043298
|pages= 98 – 108
|chapter=
|quote=}}</ref>
-->

==Xem thêm==
{{cols|colwidth=18em}}
* [[Phê phán chủ nghĩa Marx]]
* [[Nhà Karl Marx]]
* [[Tượng đài Karl Marx]]
* [[Karl Marx trong phim ảnh]]
* [[Lý thuyết giai cấp của Marx|Thuyết giai cấp của Marx]]
* [[Kinh tế chính trị Marx-Lenin|Kinh tế chính trị Marx]]
* [[Thư viện Tưởng niệm Marx]]
* [[Hai nguyên lý của phép biện chứng duy vật|Nguyên lý của Marx]]
* ''[[Marx Reloaded]]''
* [[Các bản thảo toán học của Karl Marx]]
* [[Kinh tế chính trị]]
* [[Các nhà xã hội chủ nghĩa tiền-Marx]]
* [[Giovanni Gentile]]
* [[Adam Smith]]
* [[2807 Karl Marx]]
* [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]]
{{colend}}
{{clear}}

==Tham khảo==
{{tham khảo|30em|refs=<!-- 
<ref name="1883: The death of Karl Marx">{{Chú thích web|url=http://www.marxists.org/archive/marx/works/1883/death/dersoz1.htm |title=1883: The death of Karl Marx|publisher=[[Marxists Internet Archive]] |access-date=21 December 2009 |archive-date=4 January 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100104114229/http://www.marxists.org/archive/marx/works/1883/death/dersoz1.htm |url-status=live}}</ref>

<ref name="Allan2010">{{chú thích sách|first=Kenneth |last=Allan |title=The Social Lens: An Invitation to Social and Sociological Theory |url=https://books.google.com/books?id=KEgg5g0d-fgC&pg=PA68 |access-date=25 March 2011 |year=2010 |publisher=Pine Forge Press |isbn=978-1-4129-7834-7 |page=68 |archive-date=22 June 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130622084122/http://books.google.com/books?id=KEgg5g0d-fgC&pg=PA68 |url-status=live}}</ref>

<ref name="AndersenKaspersen2000">{{chú thích sách|author1=Heine Andersen|author2=Lars Bo Kaspersen|title=Classical and modern social theory|url=https://books.google.com/books?id=_PeGtsC2Hp4C&pg=PA123|access-date=9 March 2011|year=2000|publisher=Wiley-Blackwell|isbn=978-0-631-21288-1|pages=123–|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617000227/http://books.google.com/books?id=_PeGtsC2Hp4C&pg=PA123|url-status=live}}</ref>

<ref name="Balibar1995">{{chú thích sách|author=Étienne Balibar|title=The philosophy of Marx|url=https://books.google.com/books?id=HBw-U1tSZoMC&pg=PA56|access-date=8 March 2011|year=1995|publisher=Verso|isbn=978-1-85984-951-4|page=56|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617021319/http://books.google.com/books?id=HBw-U1tSZoMC&pg=PA56|url-status=live}}</ref> -->

<ref name="Bannerji2001">{{chú thích sách|author=Himani Bannerji|title=Inventing subjects: studies in hegemony, patriarchy and colonialism|url=https://books.google.com/books?id=rQqos58kEPwC&pg=PA27|access-date=2 May 2011|year=2001|publisher=Anthem Press|isbn=978-1-84331-072-3|page=27|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617014040/http://books.google.com/books?id=rQqos58kEPwC&pg=PA27|url-status=live}}</ref>

<ref name="Beilharz1992">{{chú thích sách|author=Peter Beilharz|title=Labour's Utopias: Bolshevism, Fabianism and Social Democracy|url=https://books.google.com/books?id=dJc9AAAAIAAJ&pg=PA4|access-date=7 March 2011|year=1992|publisher=CUP Archive|isbn=978-0-415-09680-5|page=4|archive-date=20 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130620160709/http://books.google.com/books?id=dJc9AAAAIAAJ&pg=PA4|url-status=live}}</ref>

<ref name="Bottomore1991">{{chú thích sách|author=T.B. Bottomore|title=A Dictionary of Marxist thought|url=https://books.google.com/books?id=q4QwNP_K1pYC&pg=PA108|access-date=5 March 2011|year=1991|publisher=Wiley-Blackwell|isbn=978-0-631-18082-1|pages=108–|archive-date=22 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130622075208/http://books.google.com/books?id=q4QwNP_K1pYC&pg=PA108|url-status=live}}</ref>

<!-- <ref name="BrewerMarx1984-15">{{chú thích sách|author1=Anthony Brewer|author2=Karl Marx|title=A guide to Marx's Capital|url=https://books.google.com/books?id=RyQ4AAAAIAAJ&pg=PA15|access-date=9 March 2011|year=1984|publisher=CUP Archive|isbn=978-0-521-25730-5|page=15|archive-date=22 July 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110722090920/http://books.google.com/books?id=RyQ4AAAAIAAJ&pg=PA15|url-status=live}}</ref>

<ref name="CGP P1">{{chú thích sách |last=Marx |first=Karl |author-link=Karl Marx |title=Critique of the Gotha Program |year=1875 |chapter=Part I |chapter-url=http://www.marxists.org/archive/marx/works/1875/gotha/ch01.htm |title-link=Critique of the Gotha Program |access-date=9 March 2011 |archive-date=26 December 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171226042725/https://www.marxists.org/archive/marx/works/1875/gotha/ch01.htm |url-status=live }}</ref>

<ref name="Calhoun2002-19">{{harvnb|Calhoun|2002|p=19}}</ref>

<ref name="Calhoun2002-20">{{harvnb|Calhoun|2002|p=20}}</ref> -->

<ref name="Calhoun2002-20-23">{{harvnb|Calhoun|2002|pp=120–23}}</ref>

<!-- <ref name="Calhoun2002-22">{{harvnb|Calhoun|2002|p=22}}</ref>

<ref name="Calhoun2002-23">{{harvnb|Calhoun|2002|p=23}}</ref> -->

<ref name="Calhoun2002-23-24">{{harvnb|Calhoun|2002|pp=23–24}}</ref>

<!-- Unused reference<ref name="CapperGiorcelli2007">{{chú thích sách |author1=Charles Capper|author2=Cristina Giorcelli|author3=Lester K. Little|title=Margaret Fuller: transatlantic crossings in a revolutionary age|url=https://books.google.com/books?id=LehjT5N5yQwC&pg=PA18|access-date=5 March 2011|year=2007|publisher=Univ of Wisconsin Press|isbn=978-0-299-22340-3|page=18}}</ref>-->

<ref name="Clark1998">{{chú thích sách|author=Barry Stewart Clark|title=Political economy: a comparative approach|url=https://books.google.com/books?id=3bJHvA1H-2kC&pg=PA57|access-date=7 March 2011|year=1998|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-275-96370-5|pages=57–59|archive-date=20 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130620161105/http://books.google.com/books?id=3bJHvA1H-2kC&pg=PA57|url-status=live}}</ref>

<!-- <ref name="Curtis1997">{{chú thích sách|author=Michael Curtis|title=Marxism: the inner dialogues|url=https://books.google.com/books?id=hRdyY2f8UcUC&pg=PA291|access-date=9 March 2011|year=1997|publisher=Transaction Publishers|isbn=978-1-56000-945-0|page=291|archive-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130616220111/http://books.google.com/books?id=hRdyY2f8UcUC&pg=PA291|url-status=live}}</ref>

<ref name="DL-Marx">Doug Lorimer. Introduction. In {{chú thích sách|author=Karl Marx|title=The Class Struggles in France: From the February Revolution to the Paris Commune|url=https://books.google.com/books?id=xlYfFDJDXewC&pg=PA6|access-date=9 March 2011|publisher=Resistance Books|isbn=978-1-876646-19-6|page=6|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617100749/http://books.google.com/books?id=xlYfFDJDXewC&pg=PA6|url-status=live}}</ref><ref name="Dispatches">{{chú thích sách | last = Karl | first = Marx | editor = James Ledbetter | title = Dispatches for the New York Tribune: Selected Journalism of Karl Marx | url = https://archive.org/details/dispatchesfornew0000marx | publisher=[[Penguin Books]] | year = 2007 | isbn = 978-0-14-144192-4}}</ref>

<ref name="Elster1985">{{chú thích sách|author=Jon Elster|title=Making sense of Marx|url=https://books.google.com/books?id=I14p3dFLerYC&pg=PA217|access-date=23 April 2011|year=1985|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-29705-9|page=217|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617012124/http://books.google.com/books?id=I14p3dFLerYC&pg=PA217|url-status=live}}</ref> -->

<ref name="Engels1999">Doug Lorimer, in {{chú thích sách|author=Friedrich Engels|title=Socialism: utopian and scientific|url=https://books.google.com/books?id=_A7P0fL_kYsC&pg=PA34|access-date=7 March 2011|year=1999|publisher=Resistance Books|isbn=978-0-909196-86-8|pages=34–36|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617114803/http://books.google.com/books?id=_A7P0fL_kYsC&pg=PA34|url-status=live}}</ref>

<!-- <ref name="GeorgeScanlan1975">{{chú thích sách|author1=Richard T. De George|author2=James Patrick Scanlan|title=Marxism and religion in Eastern Europe: papers presented at the Banff International Slavic Conference, September&nbsp;4–7, 1974|url=https://books.google.com/books?id=gO_mQQU8-GIC&pg=PA20|access-date=16 March 2011|year=1975|publisher=Springer|isbn=978-90-277-0636-2|page=20|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617023911/http://books.google.com/books?id=gO_mQQU8-GIC&pg=PA20|url-status=live}}</ref>

<ref name="Gilbert2010">{{chú thích sách|author=Dennis Gilbert|title=The American Class Structure in an Age of Growing Inequality|url=https://books.google.com/books?id=4JyQus8r9JYC&pg=PA6|access-date=8 March 2011|year=2010|publisher=Pine Forge Press|isbn=978-1-4129-7965-8|pages=6–|archive-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130616221658/http://books.google.com/books?id=4JyQus8r9JYC&pg=PA6|url-status=live}}</ref>

<ref name="GouldMcGarr2007">{{chú thích sách |author1=Stephen Jay Gould|author2=Paul McGarr|author3=Steven Peter Russell Rose|title=The richness of life: the essential Stephen Jay Gould|url=https://archive.org/details/richnessoflifees0000goul|url-access=registration|access-date=9 March 2011|year=2007|publisher=W.W. Norton & Company|isbn=978-0-393-06498-8|pages=[https://archive.org/details/richnessoflifees0000goul/page/167 167]–68}}{{Dead link|date=April 2021}}</ref>

<ref name="Harriss2006">{{chú thích sách|author=Phil Harriss|title=London Markets, 4th|url=https://books.google.com/books?id=zv6GxJzhrbgC&pg=PA20|access-date=23 April 2011|year=2006|publisher=New Holland Publishers|isbn=978-1-86011-306-2|page=20|archive-date=20 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130620190116/http://books.google.com/books?id=zv6GxJzhrbgC&pg=PA20|url-status=live}}</ref>

<ref name="Hernadi1989">{{chú thích sách|author=Paul Hernadi|title=The Rhetoric of interpretation and the interpretation of rhetoric|url=https://books.google.com/books?id=yNGAg_yK6R4C&pg=PA137|access-date=8 March 2011|year=1989|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-0934-5|page=137|archive-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130616215140/http://books.google.com/books?id=yNGAg_yK6R4C&pg=PA137|url-status=live}}</ref>

<ref name="Hook1994">{{chú thích sách|author=Sidney Hook|title=From Hegel to Marx: studies in the intellectual development of Karl Marx|url=https://books.google.com/books?id=JXQ_cwiMhAUC&pg=PR24|access-date=16 March 2011|year=1994|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-09665-2|pages=24–25|archive-date=23 September 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110923164300/http://books.google.com/books?id=JXQ_cwiMhAUC&pg=PR24|url-status=live}}</ref>

<ref name="JessopWheatley1999-526">{{chú thích sách|author1=Bob Jessop|author2=Russell Wheatley|title=Karl Marx's social and political thought|url=https://books.google.com/books?id=vz-4LDWCnlAC&pg=PA526|access-date=9 March 2011|year=1999|publisher=Taylor & Francis US|isbn=978-0-415-19327-6|page=526|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617103720/http://books.google.com/books?id=vz-4LDWCnlAC&pg=PA526|url-status=live}}</ref>

<ref name="Johnston2000">{{chú thích sách|author=Ronald John Johnston|title=The dictionary of human geography|url=https://books.google.com/books?id=0-GxowMfwlkC&pg=PA795%7Caccessdate%3D16+March+2011%7Cyear%3D2000%7Cpublisher%3DWiley-Blackwell%7Cisbn%3D978-0-631-20561-6%7Cpages%3D795%E2%80%93%7D%7D%3C%2Fref%3E|access-date=16 March 2011|year=2000|publisher=Wiley-Blackwell|isbn=978-0-631-20561-6|page=795|archive-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130616214316/http://books.google.com/books?id=0-GxowMfwlkC&pg=PA795%7Caccessdate%3D16+March+2011%7Cyear%3D2000%7Cpublisher%3DWiley-Blackwell%7Cisbn%3D978-0-631-20561-6%7Cpages%3D795%E2%80%93%7D%7D%3C%2Fref%3E|url-status=live}}</ref> -->

<ref name="Karl Marx">{{chú thích sách |author=Francis Wheen|title=Karl Marx|url=https://archive.org/details/karlmarxlife0000whee|publisher=W.W. Norton and Company|year=2000|page=[https://archive.org/details/karlmarxlife0000whee/page/173 173]}}</ref>

<!-- <ref name="Karl Marx:Critique of the Gotha Programme">{{Chú thích web|url=https://www.marxists.org/archive/marx/works/1875/gotha/ch04.htm|title=Critique of the Gotha Programme-- IV|website=marxists.org|access-date=16 May 2019|archive-date=2 July 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190702071606/https://www.marxists.org/archive/marx/works/1875/gotha/ch04.htm|url-status=live}}</ref>

<ref name="MaltsevN.-93">{{chú thích sách|author1=Maltsev|author2=Yuri N.|title=Requiem for Marx|url=https://books.google.com/books?id=gx0X4NvNE_gC&pg=PA93|access-date=9 March 2011|publisher=Ludwig von Mises Institute|isbn=978-1-61016-116-9|pages=93–94|year=1993|archive-date=22 July 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110722083729/http://books.google.com/books?id=gx0X4NvNE_gC&pg=PA93|url-status=live}}</ref>
 -->
<ref name="Manchester">{{chú thích báo |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/461545.stm |title=Marx the millennium's 'greatest thinker' |work=BBC News World Online |date=1 October 1999 |access-date=23 November 2010 |archive-date=2 September 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170902192653/http://news.bbc.co.uk/1/hi/461545.stm |url-status=live }}</ref>

<!-- <ref name="Marx2008">{{chú thích sách|author=Karl Marx|title=The 18th Brumaire of Louis Bonaparte|url=https://books.google.com/books?id=ryOVzGSq0zYC&pg=PA141|access-date=9 March 2011|year=2008|publisher=Wildside Press LLC|isbn=978-1-4344-6374-6|page=141|archive-date=22 July 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110722084040/http://books.google.com/books?id=ryOVzGSq0zYC&pg=PA141|url-status=live}}</ref>

<ref name="MarxO'Malley1977">{{chú thích sách|author1=Karl Marx|author2=Joseph O'Malley|title=Critique of Hegel's 'Philosophy of right'|url=https://books.google.com/books?id=uxg4AAAAIAAJ&pg=PA131|access-date=23 April 2011|year=1977|publisher=CUP Archive|isbn=978-0-521-29211-5|page=131|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617004239/http://books.google.com/books?id=uxg4AAAAIAAJ&pg=PA131|url-status=live}}</ref>

<ref name="Mehring2003">{{chú thích sách|author=Franz Mehring|title=Karl Marx: The Story of His Life|url=https://books.google.com/books?id=486z9lE-jdsC&pg=PR19|access-date=9 March 2011|year=2003|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-31333-9|pages=19–20|archive-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130616220242/http://books.google.com/books?id=486z9lE-jdsC&pg=PR19|url-status=live}}</ref>

<ref name="Mészáros2006">{{chú thích sách|author=István Mészáros|title=Marx's Theory of Alienation|url=https://books.google.com/books?id=5lckAQAAIAAJ|access-date=8 March 2011|year=2006|publisher=Merlin Press|isbn=978-0-85036-554-2|page=96|archive-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130616233058/http://books.google.com/books?id=5lckAQAAIAAJ|url-status=live}}</ref>

<ref name="Nicolaievsky2007">{{chú thích sách|author=Boris Nicolaievsky|title=Karl Marx – Man and Fighter|url=https://books.google.com/books?id=4rbH49xtcpkC&pg=PA192|access-date=9 March 2011|year=2007|publisher=Read Books|isbn=978-1-4067-2703-6|pages=192–|archive-date=22 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130622083426/http://books.google.com/books?id=4rbH49xtcpkC&pg=PA192|url-status=live}}</ref>

<ref name="Nicolaievsky2007-267">{{chú thích sách|author=Boris Nicolaievsky|title=Karl Marx – Man and Fighter|url=https://books.google.com/books?id=4rbH49xtcpkC&pg=PA269|access-date=9 March 2011|year=2007|publisher=Read Books|isbn=978-1-4067-2703-6|pages=269–|archive-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130616235612/http://books.google.com/books?id=4rbH49xtcpkC&pg=PA269|url-status=live}}</ref>

<ref name="Ollman1973">{{chú thích sách|author=Bertell Ollman|title=Alienation: Marx's conception of man in capitalist society|url=https://books.google.com/books?id=8Ac4AAAAIAAJ&pg=PA81|access-date=8 March 2011|year=1973|publisher=CUP Archive|isbn=978-1-001-33135-5|page=81|archive-date=22 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130622092831/http://books.google.com/books?id=8Ac4AAAAIAAJ&pg=PA81|url-status=live}}</ref>

<ref name="ReferenceA">[[#Whe00|Wheen 2001]]. pp. 126–27.</ref>

<ref name="ReferenceB">[[#Whe00|Wheen 2001]]. pp. 136–37.</ref>

<ref name="Rockmore2002">{{chú thích sách|author=Tom Rockmore|title=Marx after Marxism: the philosophy of Karl Marx|url=https://books.google.com/books?id=FkMgeGZuCOwC&pg=PA128|access-date=9 March 2011|year=2002|publisher=John Wiley and Sons|isbn=978-0-631-23189-9|page=128|archive-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130616233929/http://books.google.com/books?id=FkMgeGZuCOwC&pg=PA128|url-status=live}}</ref>

<ref name="Segrest2002">{{chú thích sách|author=Mab Segrest|title=Born to belonging: writings on spirit and justice|url=https://books.google.com/books?id=gOmpSMh3y3YC&pg=PA232|access-date=9 March 2011|year=2002|publisher=Rutgers University Press|isbn=978-0-8135-3101-4|page=232|archive-date=16 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130616220203/http://books.google.com/books?id=gOmpSMh3y3YC&pg=PA232|url-status=live}}</ref> -->

<ref name="Sherman1995">{{chú thích sách |author=Howard J. Sherman|title=Reinventing marxism|url=https://archive.org/details/reinventingmarxi0000sher|url-access=registration|access-date=7 March 2011|year=1995|publisher=JHU Press|isbn=978-0-8018-5077-6|page=[https://archive.org/details/reinventingmarxi0000sher/page/5 5]}}</ref>

<!-- <ref name="Singer 1980. p. 1">{{Harvnb|Singer|1980|p=1}}</ref>

<ref name="Splichal2002">{{chú thích sách|author=Slavko Splichal|title=Principles of publicity and press freedom|url=https://books.google.com/books?id=u8fO_b0lxDAC&pg=PA115|access-date=9 March 2011|year=2002|publisher=Rowman & Littlefield|isbn=978-0-7425-1615-1|page=115|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617083504/http://books.google.com/books?id=u8fO_b0lxDAC&pg=PA115|url-status=live}}</ref>

<ref name="SwatosKivisto1998">{{chú thích sách|author1=William H. Swatos|author2=Peter Kivisto|title=Encyclopedia of religion and society|url=https://books.google.com/books?id=6TMFoMFe-D8C&pg=PA499|access-date=8 March 2011|year=1998|publisher=Rowman Altamira|isbn=978-0-7619-8956-1|pages=499–|archive-date=20 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130620152445/http://books.google.com/books?id=6TMFoMFe-D8C&pg=PA499|url-status=live}}</ref>

<ref name="Thompson1990">{{chú thích sách|author=John B. Thompson|title=Ideology and modern culture: critical social theory in the era of mass communication|url=https://books.google.com/books?id=ql5Ab8OXiPMC&pg=PA37|access-date=8 March 2011|year=1990|publisher=Stanford University Press|isbn=978-0-8047-1846-2|pages=37–38|archive-date=20 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130620184832/http://books.google.com/books?id=ql5Ab8OXiPMC&pg=PA37|url-status=live}}</ref>

<ref name="Turner2005">{{chú thích sách|author=Jonathan H. Turner|title=Sociology|url=https://books.google.com/books?id=90vMAAAACAAJ|access-date=9 March 2011|year=2005|publisher=Pearson Prentice Hall|isbn=978-0-13-113496-6|pages=17–18|archive-date=20 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130620172806/http://books.google.com/books?id=90vMAAAACAAJ|url-status=live}}</ref>

<ref name="Watson2010">{{chú thích sách|author=Peter Watson|title=The German Genius: Europe's Third Renaissance, the Second Scientific Revolution, and the Twentieth Century|url=https://books.google.com/books?id=lktG_12nBXEC&pg=PA250|access-date=9 March 2011|year=2010|publisher=HarperCollins|isbn=978-0-06-076022-9|pages=250–|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617094656/http://books.google.com/books?id=lktG_12nBXEC&pg=PA250|url-status=live}}</ref>

<ref name="Wheen 2001. p. 125">[[#Whe00|Wheen 2001]]. p. 125.</ref>

<ref name="Wheen 2001. p. 152">[[#Whe00|Wheen 2001]]. p. 152.</ref> -->

<ref name="Wheen 2001. p. 90">[[#Whe00|Wheen 2001]]. [https://books.google.com/books?id=3KOyuSakn80C&pg=PA90 p. 90] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150915143441/https://books.google.com/books?id=3KOyuSakn80C&pg=PA90 |date=15 September 2015 }}.</ref>

<!-- <ref name="Wood">{{chú thích sách|author=John Cunningham Wood|author-link=John Cunningham Wood|title=Karl Marx's economics : critical assessments|url=https://books.google.com/books?id=0Pr97rppN2EC&pg=PA346|access-date=16 March 2011|publisher=Psychology Press|isbn=978-0-415-06558-0|page=346|year=1987|archive-date=20 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130620212506/http://books.google.com/books?id=0Pr97rppN2EC&pg=PA346|url-status=live}}</ref>

<ref name="Wood1993">{{chú thích sách|author=John Cunningham Wood|author-link=John Cunningham Wood|title=Karl Marx's economics: critical assessments : second series|url=https://books.google.com/books?id=zoNIh_NYeRwC&pg=PA232|access-date=16 March 2011|year=1993|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-0-415-08711-7|page=232|archive-date=17 June 2013|archive-url=https://web.archive.org/web/20130617082303/http://books.google.com/books?id=zoNIh_NYeRwC&pg=PA232|url-status=live}}</ref>

<ref name="egsbio">{{Chú thích web|url=http://www.egs.edu/library/karl-marx/biography/ |title=Karl Heinrich Marx – Biography |publisher=Egs.edu |access-date=9 March 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100901101839/http://www.egs.edu/library/karl-marx/biography |archive-date=1 September 2010 }}</ref> -->

<ref name="et">Several authors elucidated this long neglected crucial turn in Marx's theoretical development, such as Ernie Thomson in ''The Discovery of the Materialist Conception of History in the Writings of the Young Karl Marx'', [[Lewiston, New York]]: [[Edwin Mellen Press]], 2004; for a short account see [http://www.lsr-projekt.de/poly/eninnuce.html Max Stirner, a durable dissident] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060518155939/http://www.lsr-projekt.de/poly/eninnuce.html |date=18 May 2006 }}</ref>

<!-- <ref name="k72">Karl Marx and Frederick Engels, ''Collected Works Volume 46'' (International Publishers: New York, 1992) p. 72.</ref> -->

<ref name="manifesto">Marx, K. and Engels, F. (1848).[http://www.marxists.org/archive/marx/works/1848/communist-manifesto/index.htm ''The Communist Manifesto''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090902090238/http://www.marxists.org/archive/marx/works/1848/communist-manifesto/index.htm |date=2 September 2009 }}</ref>

<!-- <ref name="plato.stanford.edu">{{chú thích sách|chapter-url=http://plato.stanford.edu/entries/weber/ |title=Stanford Encyclopaedia of Philosophy|chapter=Max Weber|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University|year=2017|access-date=29 November 2009|url-status=live|archive-date=27 May 2012|archive-url=https://www.webcitation.org/67z4lyOlO?url=http://plato.stanford.edu/entries/weber/}}</ref> -->

<ref name="sep">{{chú thích sách|chapter-url=http://plato.stanford.edu/entries/marx/|title=Stanford Encyclopaedia of Philosophy|chapter=Karl Marx|publisher=Metaphysics Research Lab, Stanford University|year=2017|access-date=28 May 2005 |archive-date=8 February 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20120208100606/http://plato.stanford.edu/entries/marx/|url-status=live}}. First published Tue 26 August 2003; substantive revision Mon 14 June 2010. Retrieved 4 March 2011.</ref>

<!-- <ref name="stateless">McLellan 1973, p. 541</ref>

<ref name="wh1">{{chú thích sách | last = Wheen | first = Francis | author-link = Francis Wheen | title = Karl Marx: A Life | publisher=New York: Norton |year=2002 | pages = Introduction | no-pp = true }}</ref> -->

<ref name="wk">{{chú thích sách | last = Baird | first = Forrest E. |author2=Walter Kaufmann | title = From Plato to Derrida | url = https://archive.org/details/philosophicclass0005unse | publisher=Pearson Prentice Hall | year = 2008 | location = Upper Saddle River, New Jersey| isbn = 978-0-13-158591-1 }}</ref>
}}

== Thư mục ==
=== Nguồn sơ cấp ===
{{refbegin|indent=yes|30em}}
* {{chú thích sách |last=Marx |first=Karl |translator=Ben Fowkes |year=2004 |orig-year=1867 |title=Capital: Volume I |trans-title=Tư bản: Tập I |publisher=Penguin Books |location=London |isbn=0141920602 |lang=en}}
* {{chú thích sách |last1=Marx |first1=Karl |last2=Engels |first2=Friedrich |author-link2=Friedrich Engels |editor1=Phạm Minh Tuấn |editor2=Võ Văn Bé |editor3=Hoàng Mạnh Thắng |editor4=Đinh Ái Minh |year=2017 |orig-year=1848 |title=Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản |publisher=Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật |location=Hà Nội |isbn=978-604-57-3645-6 |name-list-style=&}}
* {{chú thích sách |last1=Marx |first1=Karl |last2=Engels |first2=Friedrich |editor1=[[Nguyễn Đức Bình (giáo sư)|Nguyễn Đức Bình]] |editor2=Đặng Xuân Kỳ |editor3=Trần Ngọc Hiên |editor4=Hà Học Hợi |editor5=Phạm Xuân Nam |editor6=Trần Nhâm |editor7=Trần Xuân Trường |year=1995 |title=C.Mác và Ph.Ăng-ghen toàn tập: Tập 3 (1845-1847) |publisher=Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật |location=Hà Nội |name-list-style=&}}{{efn|group=Thư mục|Bao gồm ''[[Luận cương về Feuerbach]]'' và ''[[Hệ tư tưởng Đức]]''.}}
* {{chú thích sách |last1=Marx |first1=Karl |last2=Engels |first2=Friedrich |editor1=Nguyễn Đức Bình |editor2=Đặng Xuân Kỳ |editor3=Trần Ngọc Hiên |editor4=Hà Học Hợi |editor5=Phạm Xuân Nam |editor6=Trần Nhâm |editor7=Trần Xuân Trường |year=1995 |title=C.Mác và Ph.Ăng-ghen toàn tập: Tập 4 (tháng Năm 1846 - tháng Ba 1848) |publisher=Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật |location=Hà Nội |name-list-style=&}}{{efn|group=Thư mục|Bao gồm ''[[Sự khốn cùng của triết học]]'' và ''[[Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản]]''.}}
* {{chú thích sách |last1=Marx |first1=Karl |last2=Engels |first2=Friedrich |editor1=Nguyễn Đức Bình |editor2=Đặng Xuân Kỳ |editor3=Trần Ngọc Hiên |editor4=Hà Học Hợi |editor5=Phạm Xuân Nam |editor6=Trần Nhâm |editor7=Trần Xuân Trường |year=2002 |title=C.Mác và Ph.Ăng-ghen toàn tập: Tập 23 |publisher=Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật |location=Hà Nội |name-list-style=&}}{{efn|group=Thư mục|Trọn vẹn tập I cuốn Tư bản.}}
* {{chú thích sách |last1=Marx |first1=Karl |last2=Engels |first2=Friedrich |editor1=Nguyễn Đức Bình |editor2=Đặng Xuân Kỳ |editor3=Trần Ngọc Hiên |editor4=Hà Học Hợi |editor5=Phạm Xuân Nam |editor6=Trần Nhâm |editor7=Trần Xuân Trường |year=1995 |title=C.Mác và Ph.Ăng-ghen toàn tập: Tập 24 |publisher=Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật |location=Hà Nội |name-list-style=&}}{{efn|group=Thư mục|Trọn vẹn tập II cuốn Tư bản.}}
* {{chú thích sách |last1=Marx |first1=Karl |last2=Engels |first2=Friedrich |editor1=Nguyễn Đức Bình |editor2=Đặng Xuân Kỳ |editor3=Trần Ngọc Hiên |editor4=Hà Học Hợi |editor5=Phạm Xuân Nam |editor6=Trần Nhâm |editor7=Trần Xuân Trường |year=1995 |title=C.Mác và Ph.Ăng-ghen toàn tập: Tập 25 phần I-II |publisher=Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật |location=Hà Nội |name-list-style=&}}{{efn|group=Thư mục|Trọn vẹn tập III cuốn Tư bản.}}
* {{chú thích sách |last1=Marx |first1=Karl |last2=Engels |first2=Friedrich |editor1=Nguyễn Đức Bình |editor2=Đặng Xuân Kỳ |editor3=Trần Ngọc Hiên |editor4=Hà Học Hợi |editor5=Phạm Xuân Nam |editor6=Trần Nhâm |editor7=Trần Xuân Trường |year=1995 |title=C.Mác và Ph.Ăng-ghen toàn tập: Tập 26 phần I-II-III |publisher=Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật |location=Hà Nội |name-list-style=&}}{{efn|group=Thư mục|Trọn vẹn tập IV cuốn Tư bản hay ''Các học thuyết về giá trị thặng dư''.}}
{{refend}}

===== Phụ chú =====
{{notelist|group=Thư mục|2}}

=== Nguồn thứ cấp ===
==== Chuyên khảo ====
{{refbegin|indent=y|30em}}
* {{chú thích sách |last=Anderson |first=Kevin |year=2016 |title=Marx at the Margins: On Nationalism, Ethnicity, and Non-Western Societies |trans-title=Marx ngoài biên: Về chủ nghĩa dân tộc, sắc tộc, và các xã hội ngoài phương Tây |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_at_the_Margins/TxCZCwAAQBAJ |publisher=Nhà xuất bản Đại học Chicago |location=Anh |isbn=022634570X}}
* {{chú thích sách |last=Aricó |first=José M. |year=2013 |orig-year=1980 |title=Marx and Latin America |trans-title=Marx và Mỹ Latinh |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_and_Latin_America/rD2PAgAAQBAJ |publisher=Brill |location=Hà Lan |isbn=9004256350}}
* {{chú thích sách |last=Berlin |first=Isaiah |author-link=Isaiah Berlin |editor=Henry Hardy |year=2013 |title=Karl Marx |publisher=Nhà xuất bản Đại học Princeton |location=Anh |isbn=0691156506}}
* {{chú thích sách |last=Blackburn |first=Robin |year=2011 |title=An Unfinished Revolution: Karl Marx and Abraham Lincoln |trans-title=Một cuộc cách mạng chưa hoàn tất: Karl Marx và Abraham Lincoln |url=https://www.google.com.vn/books/edition/An_Unfinished_Revolution/4zCAGOaofmEC |publisher=Verso Books |location=Anh |isbn=1844677222}}
* {{chú thích sách |last=Bloch |first=Maurice |author-link=Maurice Bloch |year=2004 |title=Marxism and Anthropology: The History of a Relationship |trans-title=Chủ nghĩa Marx và Nhân chủng học: Lịch sử của một mối quan hệ |publisher=Routledge |location=Anh |isbn=0415330610}}
* {{chú thích sách |last=Bottomore |first=Tom |year=1991 |title=A Dictionary of Marxist Thought |trans-title=Từ điển Tư tưởng Marxist |publisher=Wiley |location=Anh |isbn=0631180826}}
* {{chú thích sách |last=Carchedi |first=Guglielmo |year=2011 |orig-year=2010 |title=Behind the Crisis: Marx's Dialectics of Value and Knowledge |trans-title=Phía sau khủng hoảng: Biện chứng pháp giá trị và tri thức của Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/_/xQkwDL9Ja84C |publisher=Brill |location=Hà Lan |isbn=9004189947}}
* {{chú thích sách |last=Clarke |first=Simon |author-link=Simon Clarke |year=2016 |orig-year=1994 |title=Marx's Theory of Crisis |trans-title=Thuyết khủng hoảng của Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_s_Theory_of_Crisis/DwG_DAAAQBAJ |publisher=Palgrave Macmillan UK |location=Anh |isbn=134923186X}}
* {{chú thích sách |last=Comninel |first=George C. |year=2018 |title=Alienation and Emancipation in the Work of Karl Marx |trans-title=Tha hóa và giải phóng trong công trình của Karl Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Alienation_and_Emancipation_in_the_Work/IVdxDwAAQBAJ |publisher=Palgrave Macmillan |location=Đức |isbn=1137575344}}
* {{chú thích sách |last=Eckhardt |first=Wolfgang |year=2016 |title=The First Socialist Schism: Bakunin Vs. Marx in the International Working Men's Association |trans-title=Đứt gãy xã hội chủ nghĩa đầu tiên: Bakunin đối đầu Marx trong Hiệp hội Công nhân Quốc tế |url=https://www.google.com.vn/books/edition/First_Socialist_Schism/PrZHEAAAQBAJ |publisher=PM Press |location=Hoa Kỳ |isbn=1629633089}}
* {{chú thích sách |last=Fedoseyev |first=Petr Nikolaevich |year=1973 |title=Karl Marx: A Biography |publisher=Nhà xuất bản Tiến bộ |location=Moskva |oclc=1365346}}
* {{chú thích sách |last=Gabriel |first=Mary |year=2011 |title=Love and Capital: Karl and Jenny Marx and the Birth of a Revolution |url=https://archive.org/details/lovecapitalkarlj0000gabr_w4b6 |trans-title=Tình yêu và Tư bản: Karl và Jenny Marx và sự khai sinh của một cuộc cách mạng |location=Hoa Kỳ |publisher=Little, Brown |isbn=031619137X}}
* {{chú thích sách |last=Geras |first=Norman |year=2016 |title=Marx and Human Nature: Refutation of a Legend |trans-title=Marx và Bản chất con người: Chối bỏ một huyền thoại |location=Anh |publisher=Verso |isbn=178478236X}}
* {{chú thích sách |last=Harvey |first=David |author-link=David Harvey |year=2023 |title=A Companion to Marx's Grundrisse |trans-title=Một cẩm nang về Grundrisse của Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/A_Companion_to_Marx_s_Grundrisse/lmuDEAAAQBAJ |location=Anh |publisher=Verso Books |isbn=180429098X}}
* {{chú thích sách |last=Harvey |first=David |year=2018 |title=A Companion To Marx's Capital: The Complete Edition |trans-title=Một cẩm nang về cuốn Tư bản của Marx: Bản đầy đủ |url=https://www.google.com.vn/books/edition/A_Companion_To_Marx_s_Capital/HSxyDwAAQBAJ |location=Anh |publisher=Verso Books |isbn=1788731549}}
* {{chú thích sách |last=Heinrich |first=Michael |author-link=Michael Heinrich |year=2021 |title=How to Read Marx's Capital: Commentary and Explanations on the Beginning Chapters |trans-title=Đọc Tư bản của Marx như thế nào: Bình phẩm và Lý giải về các chương mở đầu |location=Hoa Kỳ |publisher=Monthly Review Press |isbn=1583678956}}
* {{chú thích sách |last=Heinrich |first=Michael |translator=Alex Locascio |year=2019 |title=Karl Marx and the Birth of Modern Society: the Life of Marx and the Development of His Work. Volume I: 1818–1841 |trans-title=Karl Marx và sự khai sinh của xã hội hiện đại: Cuộc đời của Marx và quá trình phát triển các tác phẩm của ông. Tập I: 1818–1841 |location=New York |publisher=Monthly Review Press |isbn=978-1-58367-735-3}}
* {{chú thích sách |last=Heinrich |first=Michael |translator=Alex Locascio |year=2012 |title=An Introduction to the Three Volumes of Karl Marx's Capital |trans-title=Một dẫn nhập vào ba quyển Tư bản của Karl Marx |location=Hoa Kỳ |publisher=Monthly Review Press |isbn=1583672915 }}
* {{chú thích sách |last=Henning |first=Christoph |year=2014 |title=Philosophy After Marx: 100 Years of Misreadings and the Normative Turn in Political Philosophy |trans-title=Triết học sau Marx: 100 năm hiểu lầm và bước ngoặt quy phạm trong triết học chính trị |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Philosophy_after_Marx/yoWOAwAAQBAJ |location=Hà Lan |publisher=Brill |isbn=9004270337}}
* {{chú thích sách |last=Holt |first=Justin P. |year=2014 |title=The Social Thought of Karl Marx |trans-title=Tư tưởng xã hội của Karl Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/The_Social_Thought_of_Karl_Marx/xD0XBAAAQBAJ |location=Anh |publisher=SAGE Publications |isbn=1483316076}}
* {{chú thích sách |last=Hosfeld |first=Rolf |year=2012 |title=Karl Marx: An Intellectual Biography |trans-title=Karl Marx: Một tiểu sử tri thức |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Karl_Marx/RYEQAgAAQBAJ |location=Đức |publisher=Berghahn Books |isbn=1782384308}}
* {{chú thích sách |last=Hudis |first=Peter |year=2012 |title=Marx's Concept of the Alternative to Capitalism |trans-title=Khái niệm của Marx về Hệ thống thay thế Chủ nghĩa tư bản |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_s_Concept_of_the_Alternative_to_Cap/vFhp_RRAfxUC |location=Hà Lan |publisher=Brill |isbn=9004221972}}
* {{chú thích sách |last=Jones |first=Gareth Stedman |date=2016 |title=Karl Marx: Greatness and Illusion |trans-title=Karl Marx: Vĩ đại và Ảo vọng |publisher=Allen Lane |location=London |isbn=978-0-7139-9904-4}}
* {{chú thích sách |last=Kain |first=Philip J. |year=1988 |title=Marx and Ethics |trans-title=Marx và Luân lý học |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_and_Ethics/hp0IyKh2FlEC |location=Anh |publisher=Clarendon Press |isbn=0198239327}}
* {{chú thích sách |last=Kamenka |first=Eugene |year=2015 |title=The Ethical Foundations of Marxism |trans-title=Nền tảng Luân lý học của Chủ nghĩa Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/The_Ethical_Foundations_of_Marxism_RLE_M/WnZKCAAAQBAJ |location=Anh |publisher=Taylor & Francis |isbn=1317503872}}
* {{chú thích sách |last=Kemple |first=Thomas |year=2022 |title=Marx’s Wager: Das Kapital and Classical Sociology |trans-title=Canh bạc của Marx: Das Kapital và Xã hội học cổ điển |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_s_Wager/wfeVEAAAQBAJ |location=Anh |publisher=Springer International Publishing |isbn=3031080653}}
* {{chú thích sách |last=Leopold |first=David |year=2007 |title=The Young Karl Marx: German Philosophy, Modern Politics, and Human Flourishing |trans-title=Karl Marx thời trẻ: Triết học Đức, Chính trị hiện đại, và sự hưng thịnh của loài người |url=https://www.google.com.vn/books/edition/The_Young_Karl_Marx/5zDtOu1z9fAC |location=Cambridge, Anh |publisher=Cambridge University Press |isbn=9781139464987}}
* {{chú thích sách |last=Liedman |first=Sven-Eric. |year=2018 |title=A World to Win: The Life and Works of Karl Marx |url=https://archive.org/details/worldtowinlifewo0000lied |trans-title=Giành lấy cả thế giới: Cuộc đời và các tác phẩm của Karl Marx |editor=Jeffrey N. Skinner |location=London |publisher=Verso |isbn=978-1-7866-3504-4}}
* {{chú thích sách |last=Löwy |first=Michael |author-link=Michael Löwy |year=2005 |title=The Theory of Revolution in the Young Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/The_Theory_of_Revolution_in_the_Young_Ma/gSrvmQeZyhoC |trans-title=Lý thuyết Cách mạng ở Marx Trẻ |location=Chicago |publisher=Haymarket Books |isbn=1-931859-1-91}}
* {{chú thích sách |last=Mandel |first=Ernest |author-link=Ernest Mandel |year=1982 |title=Introduction to Marxism |trans-title=Dẫn nhập vào Chủ nghĩa Marx |publisher=Pluto Press |location=Anh |isbn=0861043898}}
* {{chú thích sách |last=McLellan |first=David |author-link=David McLellan (nhà khoa học chính trị) |year=1995 |orig-year=1973 |title=Karl Marx: A Biography |url=https://archive.org/details/karlmarxbiograph0000mcle |trans-title=Karl Marx: Một tiểu sử |publisher=Papermac |location=Anh |isbn=0333639472}}
* {{chú thích sách |last=Mehring |first=Franz |author-link=Franz Mehring |year=2013 |orig-year=1918 |title=Karl Marx: The Story of His Life |trans-title=Karl Marx: Truyện về cuộc đời ông |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Karl_Marx_The_Story_of_His_Life/rZpTAQAAQBAJ |publisher=Routledge |location=London |isbn=978-0-4153-1333-9}}
* {{chú thích sách |last=Musto |first=Marcello |year=2020 |title=The Last Years of Karl Marx: An Intellectual Biography |trans-title=Những năm cuối đời của Karl Marx: Một tiểu sử tri thức |location=Hoa Kỳ |publisher=Nhà xuất bản Đại học Stanford |isbn=1503612538}}
* {{chú thích sách |last=Musto |first=Marcello |year=2018 |title=Another Marx: Early Manuscripts to the International |trans-title=Một Marx khác: Từ các bản thảo sơ kỳ tới Quốc tế Cộng sản |location=Ấn Độ |publisher=Bloomsbury Publishing |isbn=1474267343}}
* {{chú thích sách |last1=Nicolaievsky |first1=Boris |author-link1=Boris Nicolaevsky |last2=Maenchen-Helfen |first2=Otto |author-link2=Otto J. Maenchen-Helfen |year=2015 |orig-year=1936 |title=Karl Marx: Man and Fighter |trans-title=Karl Marx: Con người và chiến binh |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Karl_Marx_Man_and_Fighter_RLE_Marxism/-lehCAAAQBAJ |publisher=Taylor & Francis |location=Anh |isbn=1317484878 |translator1=Gwenda David |translator2=[[Eric Mosbacher]] |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |last=Ollman |first=Bertell |year=2003 |title=Dance of the Dialectic: Steps in Marx's Method |trans-title=Vũ điệu của biện chứng pháp: Các bước trong phương pháp của Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Dance_of_the_Dialectic/nO28szz6ef8C |publisher=Nhà xuất bản Đại học Illinois |location=Hoa Kỳ |isbn=0252071182}}
* {{chú thích sách |last=Paolucci |first=Paul |year=2019 |title=Marx’s Experiments and Microscopes: Modes of Production, Religion, and the Method of Successive Abstractions |trans-title=Thí nghiệm và kính hiển vi của Marx: Phương thức sản xuất, Tôn giáo, và Phương pháp trừu tượng hóa liên tiếp |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_s_Experiments_and_Microscopes/xGzDDwAAQBAJ |publisher=Brill |location=Hà Lan |isbn=9004413863}}
* {{chú thích sách |last=Paolucci |first=Paul |year=2007 |title=Marx's Scientific Dialectics: A Methodological Treatise for a New Century |trans-title=Biện chứng pháp khoa học của Marx: Một nghiên cứu phương pháp luận cho một thế kỷ mới |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_s_Scientific_Dialectics/UQfzcvHWCj0C |publisher=Brill |location=Hà Lan |isbn=900415860X}}
* {{chú thích sách |last=Patterson |first=Thomas C. |year=2020 |orig-year=2003 |title=Marx's Ghost: Conversations with Archaeologists |trans-title=Hồn ma của Marx: Đối thoại với các nhà khảo cổ |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_s_Ghost/gUQHEAAAQBAJ |publisher=Taylor & Francis |location=Anh |isbn=1000181871}}
* {{chú thích sách |last=Patterson |first=Thomas C. |year=2020 |orig-year=2009 |title=Karl Marx, Anthropologist |trans-title=Karl Marx, Nhà nhân chủng học |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Karl_Marx_Anthropologist/gUUHEAAAQBAJ |publisher=Berg Publishers |location=Anh |isbn=1845205111}}
* {{chú thích sách |last=Prawer |first=Siegbert S. |year=2014 |orig-year=1976 |title=Karl Marx and World Literature |trans-title=Karl Marx và văn học thế giới |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Karl_Marx_and_World_Literature/8GznDwAAQBAJ |publisher=Verso |location=Anh |isbn=1781689539}}
* {{chú thích sách |last=Roberts |first=William C. |year=2018 |orig-year=2016 |title=Marx's Inferno: The Political Theory of Capital |trans-title=Hỏa ngục của Marx: Thuyết chính trị tư bản |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Marx_s_Inferno/fXOYDwAAQBAJ |publisher=Nhà xuất bản Đại học Princeton |location=Anh |isbn=0691180814}}
* {{chú thích sách |last=Sperber |first=Jonathan |author-link=Jonathan Sperber |year=2013 |title=Karl Marx: A Nineteenth-Century Life |url=https://archive.org/details/karlmarxnineteen0000sper |trans-title=Karl Marx: Một cuộc đời thế kỷ thứ 19 |publisher=W.W. Norton & Co |location=New York |isbn=978-0-87140-467-1}}
* {{chú thích sách |last=Tucker |first=Robert C. |author-link=Robert C. Tucker |year=1972 |title=Philosophy and Myth in Karl Marx |trans-title=Triết học và lầm tưởng ở Karl Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Philosophy_and_Myth_in_Karl_Marx/74UiIaDXEZsC |publisher=Nhà xuất bản Đại học Cambridge |location=Anh |isbn=0-521-09701-0}}
* {{chú thích sách |last=Wheen |first=Francis |author-link=Francis Wheen |year=2001 |title=Karl Marx |publisher=Fourth Estate |location=London |isbn=978-1-85702-637-5}}
* {{chú thích sách |last=White |first=James D. |year=1996 |title=Karl Marx and the Intellectual Origins of Dialectical Materialism |trans-title=Karl Marx và Nguồn gốc tri thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng |publisher=Palgrave Macmillan UK |location=Anh |isbn=0230374212}}
* {{chú thích sách |last=Wood |first=Allen |year=2020 |orig-year=1981 |title=Karl Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Karl_Marx/cJgAEAAAQBAJ |publisher=Taylor & Francis |location=Anh |isbn=1000158993}}
* {{chú thích sách |last=Worsley |first=Peter |year=2013 |orig-year=1982 |title=Marx and Marxism |trans-title=Marx và Chủ nghĩa Marx |publisher=Taylor & Francis |location=Anh |isbn=1134451547}}
{{refend}}

==== Tuyển tập ====
{{refbegin|indent=yes|30em}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Hannes Kuch |editor2=Victoria Fareld |year=2020a |title=From Marx to Hegel and Back: Capitalism, Critique, and Utopia |trans-title=Từ Marx tới Hegel và ngược lại: Chủ nghĩa tư bản, Phê phán, và Ðịa đàng |publisher=Bloomsbury Publishing |location=Anh |isbn=1350082694 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Alex Callinicos |editor2=Eustache Kouvélakis |editor3=Lucia Pradella |year=2020b |title=Routledge Handbook of Marxism and Post-Marxism |trans-title=Sổ tay Routledge về Chủ nghĩa Marx và hậu-Marx |publisher=Taylor & Francis |location=Hoa Kỳ |isbn=1351370014 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Matt Vidal |editor2=Tomás Rotta |editor3=Paul Prew |editor4=Tony Smith |year=2019 |title=The Oxford Handbook of Karl Marx |trans-title=Sổ tay Oxford về Karl Marx |publisher=Nhà xuất bản Đại học Oxford |location=Anh |isbn=0190695560 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Frieder Otto Wolf |editor2=Judith Dellheim |year=2018a |title=The Unfinished System of Karl Marx: Critically Reading Capital as a Challenge for Our Times |trans-title=Hệ thống chưa thoàn thiện của Karl Marx: Đọc phản biện Tư bản như một thách thức đối với thời đại chúng ta |publisher=Springer International Publishing |location=Đức |isbn=3319703471 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Gerald Hubmann |editor2=Marcel M. van der Linden |year=2018b |title=Marx’s Capital: An Unfinishable Project? |trans-title=Tư bản của Marx: Một dự án không thể hoàn thiện? |publisher=Brill |location=Hà Lan |isbn=9004367152 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Catherine P. Mulder |editor2=David Kristjanson-Gural |editor3=David M. Brennan |editor4=Erik K. Olsen |year=2017 |title=Routledge Handbook of Marxian Economics |trans-title=Sổ tay Routledge về kinh tế học Marxist |publisher=Taylor & Francis |location=Anh |isbn=978-1-138-77493-3 |name-list-style=amp }}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor=Ben Fine |year=2013a |title=The Value Dimension: Marx Versus Ricardo and Sraffa |trans-title=Chiều kích giá trị: Marx đối đầu Ricardo và Sraffa |url=https://www.google.com.vn/books/edition/The_Value_Dimension_Routledge_Revivals/eVuP5e8v-NgC |publisher=Taylor & Francis |location=Anh |isbn=1135040400 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Bernd Magnus |editor2=Stephen Cullenberg |year=2013b |orig-year=1995 |title=Whither Marxism? Global Crises in International Perspective |trans-title=Chủ nghĩa Marx đi về đâu? Khủng hoảng toàn cầu trong quan điểm quốc tế |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Whither_Marxism/Zc3WAQAAQBAJ |publisher=Taylor & Francis |location=Anh |isbn=1134979169 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Alfredo Saad-Filho |editor2=Ben Fine |editor3=Marco Boffo |year=2012 |title=The Elgar Companion to Marxist Economics |trans-title=Cẩm nang Elger về Kinh tế học Marxist |publisher=Edward Elgar |location=Anh |isbn=1781001987 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Jacques Bidet |editor2=Eustache Kouvélakis |year=2008 |title=Critical Companion to Contemporary Marxism |trans-title=Cẩm nang phê phán Chủ nghĩa Marx đương đại |publisher=Brill |location=Hà Lan |isbn=9004145982 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor1=Stephen Resnick |editor2=Richard D. Wolff |year=2006 |title=New Departures in Marxian Theory |trans-title=Các hướng mới trong Lý thuyết Marxist |publisher=Taylor & Francis |location=Anh |isbn=1135987572 |name-list-style=amp}}
* {{chú thích sách |author=Nhiều tác giả |editor=Terrell Carver |year=1991 |title=The Cambridge Companion to Marx |trans-title=Cẩm nang Cambridge về Marx |publisher=Nhà xuất bản Đại học Cambridge |location=Anh |isbn=0-521-36694-1}}
{{refend}}

== Đọc thêm ==
{{chính|Thư mục về Karl Marx}}
{{refbegin|indent=yes|30em}}
* {{chú thích sách |last=Attali |first=Jacques |author-link=Jacques Attali |year=2007 |orig-year=2005 |title=Karl marx ou l'esprit du monde |url=https://archive.org/details/karlmarxoulespri0000jacq |trans-title=Karl Marx hay Tinh thần thế giới |location=Paris |publisher=Fayard |isbn=2253116068 |lang=fr}}
* {{chú thích sách |last=Balibar |first=Étienne |author-link=Étienne Balibar |translator=Chris Turner |year=2007 |title=The Philosophy of Marx |trans-title=Triết học của Marx |publisher=Verso |location=Anh |isbn=1844671879}}
* {{chú thích sách |last=Cohen |first=Gerald A. |author-link=G. A. Cohen |year=2000 |orig-year=1978 |title=Karl Marx's Theory of History: A Defence |trans-title=Thuyết lịch sử của Karl Marx: Một bào chữa |url=https://www.google.com.vn/books/edition/_/xmdltABRd2MC?hl=vi&sa=X&ved=2ahUKEwipxYe6pqyBAxV2sVYBHeIIAbQQre8FegQIDxAH |publisher=Clarendon Press |location=Anh |isbn=0199242062}}
* {{chú thích sách |last=Fuchs |first=Christian |year=2014 |title=Digital Labour and Karl Marx |trans-title=Lao động số và Karl Marx |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Digital_Labour_and_Karl_Marx/GI6FAgAAQBAJ |publisher=Taylor & Francis |location=Anh |isbn=1134747063}}
* {{chú thích sách |last=Kliman |first=Andrew |year=2007 |title=Reclaiming Marx's Capital: A Refutation of the Myth of Inconsistency |trans-title=Tái chiếm cuốn Tư bản của Marx: Một chối bỏ về lầm tưởng bất nhất |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Reclaiming_Marx_s_Capital/Q-bbzWK8vi0C |location=Anh |publisher=Lexington Books |isbn=0-7391-1852-8}}
* {{chú thích sách |last=Lapin |first=Nikolay Ivanovich |year=1976 |title=Молодой Маркс |trans-title=Marx trẻ |location=Moskva |publisher=Политиздат [Politizdat] |lang=ru}}
* {{chú thích sách |last=Netto |first=José Paulo |year=2020 |title=Karl Marx: Uma biografia |trans-title=Karl Marx: Một tiểu sử |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Karl_Marx/22gHEAAAQBAJ |location=Brazil |publisher=Boitempo Editorial |isbn=6557170341 |lang=pt}}
* {{chú thích sách |last=Rockwell |first=Russell |year=2018 |title=Hegel, Marx, and the Necessity and Freedom Dialectic: Marxist-Humanism and Critical Theory in the United States |trans-title=Hegel, Marx, và Biện chứng Tự do và Thiết yếu: Chủ nghĩa nhân bản Marxist và lý thuyết phê phán ở Hoa Kỳ |url=https://www.google.com.vn/books/edition/Hegel_Marx_and_the_Necessity_and_Freedom/2ppYDwAAQBAJ |publisher=Springer International Publishing |location=Đức |isbn=3319756117}}
* {{chú thích sách |last=Saito |first=Kohei |year=2017 |title=Karl Marx’s Ecosocialism: Capital, Nature, and the Unfinished Critique of Political Economy |trans-title=Chủ nghĩa xã hội sinh thái của Karl Marx: Tư bản, Tự nhiên, và Phê phán chưa hoàn thiện về Kinh tế chính trị |publisher=Monthly Review Press |location=Hoa Kỳ |isbn=1583676406}}
* {{chú thích sách |last=Segrillo |first=Angelo |year=2017 |title=Karl Marx: Uma biografia dialética |trans-title=Karl Marx: Một tiểu sử biện chứng |location=Brazil |publisher=Appris Editora |isbn=8555079586 |lang=pt}}
* {{chú thích sách |last=Vogel |first=Lise |year=2013 |title=Marxism and the Oppression of Women: Toward a Unitary Theory |trans-title=Chủ nghĩa Marx và sự áp bức phụ nữ: Tiến tới một lý thuyết tổng thể |publisher=Brill |location=Hà Lan |isbn=9004248951}}
* {{chú thích sách |last1=Wolff |first1=Richard D. |author-link1=Richard D. Wolff |last2=Resnick |first2=Stephen A. |year=2012 |title=Contending Economic Theories: Neoclassical, Keynesian, and Marxian |url=https://archive.org/details/contendingeconom0000wolf |trans-title=Tranh cãi giữa các trường phái kinh tế: Tân cổ điển, Keynesian, và Marxian |publisher=MIT Press |location=Hoa Kỳ |isbn=0262304449}}
{{refend}}

==Liên kết ngoài==
* {{Gutenberg author|id=Marx,+Karl|name=Karl Marx}}
* {{Internet Archive author|sname=Karl Marx}}
* {{Librivox author|id=2426}}
* {{cite SEP|url-id=marx|title=Karl Marx}}
* {{chú thích sách|url=https://archive.org/details/swmarxengels1|title=Selected Works|author=Marx và Engels |location=Moskva|publisher=Progress Publishers|volume=1|year=1973}}
* {{chú thích sách|url=https://archive.org/details/swmarxengels2|title=Selected Works|author=Marx và Engels |location=Moskva|publisher=Progress Publishers|volume=2|year=1973}}
* {{chú thích sách|url=https://archive.org/details/swmarxengels3|title=Selected Works|author=Marx và Engels |location=Moskva|publisher=Progress Publishers|volume=3|year=1973}}
* {{chú thích sách|url=https://archive.org/details/selectedcorrespondencemarxengels|title=Selected Correspondence|author=Marx và Engels|location=Moskva|publisher=Progress Publishers|edition=3rd rev. |year=1982}}
* {{chú thích sách|url=https://archive.org/details/KarlMarxABiography|title=Karl Marx: a Biography |author=Viện Mác-Lênin của Đảng cộng sản Liên bang Xô-Viết|location=Moskva |publisher=Progress Publishers |edition=4th|year=1989}}
* {{chú thích sách|url=http://www.marxists.org/archive/marx/works/1881/ethnographical-notebooks/notebooks.pdf |title=The Ethnological Notebooks of Karl Marx|editor-last=Krader|editor-first=Lawrence|location=Assen |publisher=Van Gorcum |edition=2nd|year=1974}}
* Kho lưu trữ [https://search.socialhistory.org/Record/ARCH00860 các bản thảo của Karl Marx / Friedrich Engels] tại [[Viện Lịch sử xã hội quốc tế]]
* Tư liệu-văn kiện [https://tulieuvankien.dangcongsan.vn/c-mac-angghen-lenin-ho-chi-minh/ph-angghen/tac-pham C.Mác và Ph.Ăng-ghen toàn tập: Tập 1-50] trên Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam
* [https://www.bbc.co.uk/programmes/p003k9jg "Marx"], đàm thoại trên [[BBC Radio 4]] cùng với Anthony Grayling, Francis Wheen & Gareth Stedman Jones (''[[In Our Time (loạt radio)|In Our Time]]'', 14 tháng 7 năm 2005)
* [http://www.oldmagazinearticles.com/article-summary/das-kapital-book-review#.XtAB0mhKizk Bài đánh giá của tờ ''NY Times'' về tác phẩm ''Das Kapital'' năm 1887 ]
* {{PM20|FID=pe/011971}}

{{Karl Marx|state=expanded}}
{{Navboxes
|title=Các bài viết liên quan đến Karl Marx
|list1=
{{Marx/Engels}}
{{Chủ nghĩa xã hội}}
{{Chủ nghĩa cộng sản}}
}}
{{Subject bar
|portal1=Tiểu sử
|portal2=Chủ nghĩa cộng sản
|portal3=Chính trị
|portal4=Triết học
|portal5=Kinh tế 
|portal6=Xã hội
|portal7=Lịch sử
|portal8=Đức
|commons=y
|q=y
|s=y
|s-search=Author:Karl Marx
|d=y
|n=y
}}
{{Authority control}}

{{1000 bài cơ bản}}
{{DEFAULTSORT:Marx, Karl}}
[[Thể loại:Người vô thần]]
[[Thể loại:Nhà kinh tế học Đức]]
[[Thể loại:Người cộng sản]]
[[Thể loại:Chủ nghĩa nhân văn]]
[[Thể loại:Chủ nghĩa Marx]]
[[Thể loại:Chủ nghĩa duy vật]]
[[Thể loại:Nhà triết học chính trị]]
[[Thể loại:Nhà cách mạng Đức]]
[[Thể loại:Cách mạng 1848]]
[[Thể loại:Karl Marx| ]]
[[Thể loại:Lãnh tụ Cộng sản]]
[[Thể loại:Kinh tế chính trị]]
[[Thể loại:Nhà sử học Anh]]
[[Thể loại:Nhà triết học Anh]]
[[Thể loại:Nhà triết học vô thần]]
[[Thể loại:Triết gia chính trị]]
[[Thể loại:Người Đức gốc Do Thái]]
[[Thể loại:Cựu sinh viên Đại học Bonn]]
[[Thể loại:Nhà lý luận Mác-xít]]
[[Thể loại:Nhà triết học Đức]]
[[Thể loại:Sinh năm 1818]]
[[Thể loại:Mất năm 1883]]
[[Thể loại:Nhà kinh tế học Anh]]
[[Thể loại:Nhà văn toàn cầu hóa]]
[[Thể loại:Nhà xã hội học Đức]]
[[Thể loại:Cộng sản]]
[[Thể loại:Nhà văn từ Luân Đôn]]
[[Thể loại:Người theo chủ nghĩa Marx]]
[[Thể loại:Triết gia thế kỷ 19]]
[[Thể loại:Chủ nghĩa chống tư bản]]
[[Thể loại:Nhà phê bình tôn giáo]]
[[Thể loại:Ủy viên Hiệp hội Nghệ thuật Vương thất Anh]]
[[Thể loại:Chống chủ nghĩa đế quốc]]
[[Thể loại:Chôn cất tại nghĩa trang Highgate]]
[[Thể loại:Nhà tri thức luận]]
[[Thể loại:Cựu sinh viên Đại học Humboldt Berlin]]
[[Thể loại:Nhà siêu hình học]]
[[Thể loại:Nhà bản thể học]]
[[Thể loại:Nhà triết học khoa học]]
[[Thể loại:Nhân loại học triết học]]