Tiếng Nùng

Tiếng Nùng
Tiếng Nùng
Kauq Nuangz, Kauq Noangz, Kauq Raeuz, Nohng
Sử dụng tại	Việt Nam, Trung Quốc
Tổng số người nói	856.000 (thống kê 1999); 968.800 (thống kê 2009)
Phân loại	Tai-Kadai Kam–Tai? Bê–Tai Tai Tai Trung tâm Tiếng Nùng; ; ; ; ;
Hệ chữ viết	Latinh (Quốc Ngữ)
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	nut
Glottolog	nung1283

Tiếng Nùng là một nhóm các ngôn ngữ thuộc nhánh Tai Trung tâm trong ngữ chi Tai của ngữ hệ Tai-Kadai. Các cư dân nói nhóm ngôn ngữ này được chính phủ Việt Nam phân loại là người Nùng. Ngôn ngữ này được nói chủ yếu ở các tỉnh Lạng Sơn và Cao Bằng, Việt Nam.

Phân bố

Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2009, người Nùng ở Việt Nam có dân số 968.800 người, là dân tộc có dân số đứng thứ 7 tại Việt Nam, có mặt trên tất cả 63 tỉnh, thành phố, tập trung tại các tỉnh Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Giang, Đắk Lắk, Hà Giang, Thái Nguyên, Lào Cai, Đắk Nông, Bắc Kạn, Lâm Đồng, Bình Phước, Đồng Nai, Tuyên Quang, Yên Bái, Gia Lai.^[1] Số người nói tiếng Nùng có thể nhỏ hơn số liệu trên chút ít.

Các nhóm địa phương của người Nùng như Nùng An, Nùng Phàn Sình, Nùng Cháo, Nùng Dín, Nùng Xuồng có sự khác biệt ít nhiều về ngôn ngữ, bao gồm ngữ âm và một phần từ vựng giữa tiếng nói các địa phương. Tiếng Nùng An phát âm gần như tiếng Cao Lan – Sán Chay và tiếng Giáy. Tiếng nói người Nùng Phủ được ảnh hưởng bởi âm sắc của tiếng Tày^[3].

Các phương ngữ

Tiếng Nùng bao gồm nhiều phương ngữ, một vài trong số đó được liệt kê như sau:^[4]^[5]

Cao Bằng

Nùng An được nói ở Quảng Uyên, huyện Quảng Hòa, tỉnh Cao Bằng. Giống những người nói tiếng Tráng ở Long An (Long'an 隆安), huyện Tĩnh Tây (Jingxi 靖西县), tỉnh Quảng Tây, Nùng An mang cả hai đặc điểm của Tai Trung Tâm và Tai Bắc.

Lạng Sơn

Nùng Phản Slình được nói ở huyện Cao Lộc, Bình Gia, Văn Quan, Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn và huyện Yên Thế, Lạng Giang của tỉnh Bắc Giang. Phản/Fản Slình là một từ tiếng Nùng tương đương với Wancheng (萬承) trong tiếng Hán (Vạn Chửng trong tiếng Việt).^[6] Nùng Phản Slình có khoảng 100.000 người nói (theo Freiberger, 1976a). Tư liệu của Freiberger (1976a) dựa trên phương ngữ Nùng Phạn Slinh được nói bởi những người tị nạn từ tỉnh Bắc Giang đã di cư đến tỉnh Lâm Đồng vào năm 1954 (khi đó gọi là tỉnh Tuyên Đức, bao gồm Đà Lạt và các huyện Đơn Dương, Đức Trọng và Lạc Dương^[7]). Freiberger (1976) cũng ghi nhận sự hiện diện của người Nùng Phạn Slinh tị nạn tại tỉnh Biên Hòa và tỉnh Long khánh, đều là các đơn vị hành chính cũ của miền Nam Việt Nam.
Nùng Cháo được nói ở huyện Văn Quan, Văn Lãng, Tràng Định tỉnh Lạng Sơn, huyện Nà Rì tỉnh Bắc Cạn và huyện Võ Nhai tỉnh Thái Nguyên. Phương ngữ Nùng Cháo tương đồng với Tráng Long Châu của William J. Gedney.
Nùng Inh được nói ở huyện Chi Lăng, Hữu Lũng, Bình Gia, Văn Quang tỉnh Lạng Sơn. Phương ngữ Nùng Inh tương đồng với Nùng Phía Tây ở Mường Khương, tỉnh Lào Cai.

Lào Cai

Nùng Dín được nói ở huyện Hoàng Su Phì, Xín Mần thuộc tỉnh Hà Giang và Bắc Hà, Mường Khương thuộc tỉnh Lào Cai.^[8] Nùng Dín cùng các phương ngữ Nùng ở Vân Nam Trung Quốc được coi là Nùng Phía Tây; đây là những phương ngữ Nùng nằm giáp ranh giữa nhóm Tai Trung Tâm và Tai Tây Nam.^[8]

Khác

Nùng Vẻn (En) là một ngôn ngữ trước kia không được phân loại ra khỏi các ngôn ngữ Tai Trung Tâm. Cuối thập niên 1990, nhà ngôn ngữ học Hoàng Văn Ma đầu tiên nhận ra nó không phải là một ngôn ngữ Tai. Năm 1998, Hoàng Văn Ma và Jerold A. Edmondson phát hiện đó là một ngôn ngữ thuộc ngữ chi Kadai (Kra). Các nhà nghiên cứu thẩm định rằng Nùng Vẻn có quan hệ gần gũi nhất với tiếng Bố Ương (Buyang, 布央语). Các cư dân nói tiếng Nùng Vẻn được chính phủ Việt Nam phân loại là người Nùng.

Ngữ âm

Sau đây là các âm của tiếng Nùng:^[9]

Phụ âm

		Môi	Lợi	Sau lợi	Ngạc cứng		Ngạc mềm	Thanh hầu
Mũi		m	n		ɲ		ŋ
Tắc/ Tắc xát	vô thanh	p	t	tʃ			k	ʔ
	bật hơi	pʰ	tʰ				kʰ
	hút vào	ɓ	ɗ
Xát	vô thanh	f	s					h
	hữu thanh	v		ʐ
	cạnh lưỡi		ɬ
Tiếp cận		w	l		j	j̈

Âm vị	Biến thể
/kʰ/	[kˣ]
/w/	[u̯]
/j/	[i̯]
/j̈/	[ɨ̯], [ɰ]

Nguyên âm

	Trước	Giữa	Sau
Đóng	i iː	ɨ ɨː	u uː
Nửa đóng	eː		oː
Vừa		əː
Nửa mở			ɔ ɔː
Mở	æ æː	a aː

Âm vị	Biến thể	Ghi chú
/eː/	[eᵊ]	Trong âm tiết đóng
/æ/	[ɛ]
/ɨ/	[ɯ]
/ɨː/	[ɯː]
/əː/	[ə]	Trong âm tiết đóng
/uː/	[uᵊ]	trước âm /n/
/oː/	[oᵊ]	trước âm /n/
/ɔː/	[ɒ]
/ɔ/	[ɔʷ]	trước âm /ŋ/

Thanh điệu

Tiếng Nùng có sáu thanh điệu:

Thanh điệu
á	˦
a	˧
à	˨
a᷆	˨˩
á+tắc	˦ʔ
à+tắc	˨ʔ

Từ vựng

Từ thuần Tày Nùng

Các từ thuần Tai chiếm tuyệt đại đa số trong kho từ vựng và thường thuộc vốn từ cơ bản, có mặt ở tất cả các lớp từ, nhất là các từ chỉ các hiện thượng thiên nhiên, các bộ phận cơ thể, các hoạt động, tính chất...

Mừ (tay), nả (mặt), đông/đung (rừng), tha vằn (mặt trời), kin (ăn), pay (đi), nòn (ngủ), hảy (khóc), đeng (đỏ), đay (tốt), slâư (trong, sạch), cau (tao)...

Từ mượn tiếng Hán

Các từ mượn tiếng Hán đi vào vốn từ vựng tiếng Tày Nùng vào những thời kỳ khác nhau. Đối với nhiều từ, người Tày Nùng hiện nay không ý thức được đấy là những từ mượn gốc Hán nữa.

Số từ: ết (một), nhì (hai), slam (ba), pét (tám)...

Số đếm	Nùng^[10]	*Tai Nguyên Thủy^[11] Pittayaporn (2009)	Hán Cổ^[12]	Hậu Hán^[12]	*Hán Thượng Cổ^[12]
2	ɬoŋ³⁵	*so:ŋ^A	ṣåŋ	ṣɔŋ	*srôŋ
3	ɬam³⁵	*sa:m	sâm	sɑm/ səm	*sə̂m
4	ɬi¹³	*si:^B	si^C	sis	*sis/ slis
5	ha³¹	*ha:^C	ŋuo^B	ŋɑ^B	*ŋâɁ
6	hoːk³¹	*krok^D	ljuk	liuk	ruk; C-rjuk (Baxter)
7	ɕɛt³⁵	*cet^D	tsʰjet	tsʰit	tsʰit < snhit
8	pet¹³	*pe:t^D	păt	pɛt	*prêt
9	kau³¹	*kɤw^C	kjəu^B	ku^B	*kuɁ/ kwəɁ
10	ɬiːp³⁵	sip^D (Li 1977)*^[13]	dʑip^[13]	—	*gip^[13]

Động vật, sự vật: mạ (ngựa), an (yên ngựa), tắng (ghế), chỉa (giấy)...
Từ chỉ tính chất: quảng (rộng), đáo (hồng)...
Từ chỉ hoạt động: xỉnh (mời), chiềng (thưa), sleng (sinh), sloán (tính)...
Từ xưng hô: nỉ (cậu, anh), ngỏ (tôi, tớ)...

Từ mượn tiếng Việt

Từ mượn tiếng Việt gồm hai loại lớn: từ thuần Việt và từ Việt gốc nước ngoài (chủ yếu là từ Hán-Việt)

Các từ mượn thuần Việt là những từ thường dùng hàng ngày: hòm (hòm), khóa (khóa), đồng hồ (đồng hồ), xe đạp (xe đạp)...
Các từ mượn Hán-Việt là các thuật ngữ thuộc lĩnh vực kinh tế, chính trị, kỹ thuật và các hiện tượng xã hội: chính phủ, hành chính, toán, văn, công nhân, điện, mậu dịch, bệnh viện, nông trường...

Đại từ nhân xưng

	Ngôi thứ nhất	Ngôi thứ hai	Ngôi thứ ba
Số ít	Khỏi (tôi)	mầư/mầng/mưng	mền/te
	Ngỏ (tôi, tớ)	nỉ
	Câu, cau (tao)
Số nhiều	boong khỏi	boong mầư	boong mền
	boong ngỏ	boong nỉ
	boong câu/cau

Các đại từ số ít được dùng trong những cảnh huống khác nhau.

Khỏi là đại từ được người ở vị trí thấp sử dụng để xưng với những người ở vị thế cao hơn, có giá trị biểu cảm lịch sự, kính trọng.^[14]

Câu/Cau tạo thành cặp xưng hô tương liên Câu/Cau (tao) - Mầư/Mưng (mày). Tùy theo vị thế của người sử dụng, câu/cau có sắc thái biểu cảm khác nhau: thân mật, suồng sã...^[14]

Ngỏ tạo thành cặp xưng hô tương liên với nỉ (ngôi thứ 2). Ngỏ thường thường được sử dụng để xưng hô giữa những người có vị thế ngang vai. Với sắc thái thân mật gần gũi, ngò được dùng rộng rãi trong nhiều hoàn cảnh giao tiếp khác nhau: giữa bạn bè, vợ chồng...^[14]

Ngoài những đại từ dùng trên, trong tiếng Tày Nùng còn có các đại từ xưng gọi ngôi gộp, như: hau (ta), ràu/làu (mình), rà (mình). Những đại từ này được sử dụng nhiều trong thơ ca dân tộc Tày Nùng.^[15]

So sánh

So sánh với một số ngôn ngữ Tai Trung Tâm

Nghĩa	Tai Nguyên Thủy	Nùng Dín	Nùng Giang	Nùng Lòi	Nùng Phản Slình	Nùng Inh	Nùng Cháo	Nùng An	Tày Hòa An	Tày Tràng Định	Tày Hoàng Su Phì
Ăn	*kɯɲ^A	cǐn³²³	kǐn³³	kǐn³³	kǐn³³	kǐn³³	kǐn³³	kɤ̌n³³	kǐn³³	kǐn³³	cǐn³²³
Bay	*ɓil^A	ʔbăn³²³	ʔbăn³³	ʔbǐn³³	ʔben³³	ʔbǐn³³	ʔbǐn³³	ʔbĕn³²³	ʔbɤ̆n³³	ʔben³³	ʔbɛ̆n³²³
Bơi	*lo:j^A	săw³²³	pop⁴⁵ pja³³	vaj³²³	vjw³¹	vaj³²³	pɔt³³ pja³³	ʑiw³¹	lɔj³¹	lɔj³¹	lɔj³³
Bụng	*dwu:ŋ^C	toŋ⁴⁵	toŋ²¹	mŭk⁴⁵ mɔ̆k⁴⁵	tɔŋ²¹	tɔŋ²¹	mŭk⁴⁵	tŭŋ³³	d̤ɔŋ²¹	tɔŋ²¹	mɛ³¹ tɔŋ²¹
Cá	*pla:^A	pa³²³	pja³³	pja³³/ ca³³	pa³³	ca³³	pja³³	pa³³	pja³³	pja³³	pja³²³
Cái gì	—	ka³¹ răŋ³³	ki³³ răŋ³³	ka³³ lăŋ³³/ i⁴⁵ lăŋ³³	ʔăn³³ lăŋ³¹	ʔăn³³ lăŋ³³	ʔăn³³ lăŋ³³/ ŋɛ⁴⁵ lăŋ³³	ʔăn³³ mɯŋ²¹	ʔăn³³ lăŋ³³	ʔăn³³ lăŋ³³	ka³¹ răŋ³³
Cát	*zwɯəj^A	saj³³	ɬaj³¹	ɬaj³²³	ɬaj³³	ɬaj³¹	hĭn³³ ɬaj³¹	ɬaj³¹	raj³¹	zaj³¹	ɬaj³³
Chân	*p.qa:^A	kʰa³²³	kʰa³³	kʰa³³	kʰa³²³	kʰa³³	kʰa³³	kʰa³²³	kʰa³³	kʰa³³	kʰa³²³
Chết	*p.ta:j^A	tʰaj³²³	tʰaj³³	haj³³/ tʰaj³³	tʰaj³²³	tʰaj³³	haj³³	tʰaj³²³	tʰaj³³	tʰaj³³	tʰaj³²³
Chim	*C̬.nok^D	nɔk³³	nɔ̆k²¹	nŭk²¹/ nɔk²¹	nɔk²¹	nɔk²¹	nŭk²¹	nɔk²¹	nŏk²¹	nŏk²¹	nɔk⁴⁵
Chó	*ʰma:^A	ma³²³	ma³³	ma³³	ma³³	ma³³	ma³³	ma³³	ma³³	ma³²³	ma³²³
Cổ	*ɣo:^A	kɔk⁴⁵ ho³³	vo³¹	ko³¹/ kʰɔ³¹	ho³³	hɔ³¹	kɔ³¹	hɔ³¹	gɔ³¹	kɔ³¹	kʰɔ³³
Dài	*rɯj^A	ri³³	rɤ̆j³¹	ɬi³¹	hi³³	li³³	ɬi³³	răj³¹	ri³¹	ɬi³¹	ri³³
Đá	*tri:l^A	mak²¹ pa³²³	tʰɤ̆n³³	hĭn³³/ tʰĭn³³	tʰĭn³²³	tʰĭn³³	hĭn³³	tʰĭn³³	tʰĭn³³	hĭn³³	hĭn³²³
Đàn bà	—	pʰu³¹ ɲĭŋ³³	me³²³ ɲĕŋ³¹	ti¹¹ mɛ¹¹/ mɛ³³ ɲiŋ³¹	tɔj³¹ mɛ¹¹	tɔj¹¹ mɛ¹¹	tɔj³¹ mɛ¹¹	hun³¹ ʔbɯk⁴⁵	mɛ³²³ ɲĭŋ³¹	mɛ³²³ ɲĭŋ³¹	pʰu³¹ ɲĭŋ³³
Đàn ông	*ʑa:j^A	pʰu³¹ caj³³	po³²³ saj³¹	ti¹¹ pɔ¹¹/ pʰu³²³ saj³¹	tɔj³¹ po¹¹	tɔj³¹ pɔ¹¹	tɔj³¹ pɔ¹¹	hun³¹ ɬaj³²³	b̤ɔ³²³ zaj³¹	pɔ³²³ caj³¹	pʰu³¹ caj³¹
Không (phủ định)	ɓaw^B/ bo:^B/ *mi:^A	ʔbo³¹	mɤ̆j³¹	mi³¹	mi⁴⁵	mi⁴⁵	mi⁴⁵	ʔbɔ²¹	ʔbo⁴⁵	bɤ̆w⁴⁵	ʔbo³¹
Người	*ɢwɯn^A	kɔ̆n³³	kɤ̆n³¹	kʰɯ̆n³¹	kɯ̆n³¹	kɯ̆n³¹	kɯ̆n³¹	hŭn³¹	kɤ̆n³¹	kɤ̆n³¹	kăn³³

Chữ viết

Người Nùng dùng chữ Hán hay chữ Nôm Nùng (được phát triển khoảng thế kỷ 17) để ghi chép thơ ca và truyện cổ dân gian^[16]. Bài Mo Nùng được ghi bằng chữ Nôm trên giấy bản, gia phả nhiều dòng họ còn giữ lại cũng được ghi bằng chữ Nôm Nùng^[3]. Năm 1924, tiếng Nùng lần đầu tiên được ghi theo hệ chữ Latinh nhờ các công trình của linh mục người Pháp François M. Savina. Viện Ngôn Ngữ Học Mùa Hè (Summer Institute of Linguistics - SIL International) trước năm 1975 cũng có một bộ chữ cho người Nùng Phản Slình sống ở miền nam Việt Nam. Ở miền bắc Việt Nam, có thêm phương án chữ Tày-Nùng dựa trên cơ sở chữ quốc ngữ từ năm 1961.

Chữ Nùng Phản Slình

Bộ chữ Nùng Phản Slình của Viện Ngôn Ngữ Học Mùa Hè (Summer Institute of Linguistics - SIL International) dựa trên thổ ngữ của người Nùng Phản Slình tại tỉnh Bắc Giang. Sau hiệp định Geneva năm 1954, có khoảng 45.000 người Nùng di cư vào các tỉnh phía nam và một số định cư tại tỉnh Tuyên Đức.^[17]

Phụ âm
Phiên âm	Chữ	Chú thích	Ví dụ	Nghĩa
/p/	p		pảc	miệng
/t/	t		tảu	rùa
/tʃ/	ch		chéhp	đau
/k/	k	trước i, ih, e, eh, ê	kì	vài
			kíhn	ăn
			kéng	canh
			kền	quấn
	c	trước các âm khác	cưhn	người
	c	trước các âm khác	cảu	cũ
/pʰ/	ph		phỏhm	tóc
/tʰ/	th		thả	mắt
/kʰ/	kh		khảy	mở
/ɓ/	b		béhn	bay
/ɗ/	đ		đày	được
/f/	f		fay	bếp, lửa
/v/	v		vahn	ngày
/w/	o	bán mẫu âm o đặt ở cuối chữ sau một nguyên âm dài
/w/	u	bán mẫu âm u đặt ở cuối chữ sau một nguyên âm ngắn
/s/	s		sãu	sớm
/ɬ/	sl		slíhp	mười
/l/	l		lán	con cháu
/ʒ/	d		dụ	ở
/j/	i	bán mẫu âm i đặt ở cuối chữ sau một nguyên âm dài
/j/	y	bán mẫu âm y đặt ở cuối chữ sau một nguyên âm ngắn
/h/	h		hảhn	thấy
/m/	m		mahn	khoai
/n/	n		non	nằm, ngủ
/ɲ/	nh		nhà	thuốc
/ŋ/	ng		ngưhn	bạc

Nguyên âm
Phiên âm	Chữ	Chú thích	Ví dụ	Nghĩa
/iː/	i	nguyên âm dài	pí	năm
/i/	ih	nguyên âm ngắn	píhc	cánh
/eː/	ê	nguyên âm dài	sện	rẻ
/ɛ/	eh	nguyên âm ngắn	péht	vịt
/æː/	e	nguyên âm dài	khẻng	cứng
/ɨː/	ư	nguyên âm dài	slứ	hổ
/ɨ/	ưh	nguyên âm ngắn	khừhn	lên
/əː/	ơ	nguyên âm dài	pởt	ướt
/a/	ah	nguyên âm ngắn	áhn	cái
/a/	ah	hah đọc là haư	hah (haư)	nào
/aː/	a	nguyên âm dài	pá	cá
/uː/	u	nguyên âm dài	tú	con
/u/	uh	nguyên âm ngắn	lụhc	con
/oː/	ô	nguyên âm dài	cộn	hòn
/ɔ/	oh	nguyên âm ngắn	đóhng	rừng
/ɔː/	o	nguyên âm dài	slón	dạy

Nùng Phản Slình Bắc Giang gồm sáu thanh. Tất cả sáu thanh đều đọc như tiếng miền bắc Việt Nam, trừ dấu ngã (◌̃). Dấu (◌̃) trong tiếng Nùng thì âm hơi cao lên với tắc âm thanh môn sau.Sáu thanh đó là: (1) cao lên (◌́), (2) cao lên với tắc âm thanh môn ở cuối chữ (◌̃), (3) trung (bằng) không dấu, (4) thấp đi lên (◌̉), (5) trung (thấp) xuống (◌̀), và (6) thấp với tắc âm thanh môn (◌̣).

Đoạn văn mẫu

Một đoạn văn mẫu từ Sáng Thế Ký 1 (Genesis 1) trong Kinh Thánh:

Càng Nohng^[18] (Tiếng Nùng)	Latina^[19] (Tiếng Latinh)	Tiếng Việt^[20]
Mự-ni tau-sli Kể Vú Fã hẻht fã sạu áhn tị-dạ ọc ma pehn này.	In principio creavit Deus caelum et terram.	Ban đầu Đức Chúa Trời dựng nên trời đất.
Lúhc tế sahng hảhn pehn táhc lộ, slỉ tị nhahng đáhm-lihn; lẽo Slíhng Kể Vú Fã páy tẹo dụ cháng áhn tị đáhm tế.	Terra autem erat inanis et vacua et tenebrae erant super faciem abyssi, et Spiritus Dei ferebatur super aquas.	Vả, đất là vô hình và trống không, sự mờ tối ở trên mặt vực; Thần Đức Chúa Trời vận hành trên mặt nước.
Lẽo Kể Vú Fã hã vạ: Áhn hụhng pển ọc ma. Chỉhng mi áhn hụhng.	Dixitque Deus: Fiat lux. Et facta est lux.	Đức Chúa Trời phán rằng: Phải có sự sáng; thì có sự sáng.
Kể Vú Fã chểu hảhn áhn hụhng đáy, chỉhng páhn ọc ma mi áhn hụhng áhn đáhm.	Et vidit Deus lucem quod esset bona: et divisit lucem a tenebris.	Đức Chúa Trời thấy sự sáng là tốt lành, bèn phân sáng ra cùng tối.
Lẽo Kể Vú Fã hã vạ: áhn hụhng dụ pehn tahng vahn, áhn đahm dụ pehn tahng hựhn; lúhc tế hẻht vahn tại éht.	Appellavitque lucem Diem, et tenebras Noctem; dies unus.	Đức Chúa Trời đặt tên sự sáng là ngày; sự tối là đêm; ấy là ngày thứ nhứt.

Chữ Nùng Latinh 1961

Chữ Tày Nùng Latinh được chính phủ Việt Nam phê chuẩn năm 1961 cho khu tự trị Việt Bắc (1956-1975). Chữ Tày Nùng Latinh được xây dựng dựa trên cơ sở chữ quốc ngữ: cùng con chữ, cùng một cách ghép vần đối với những âm tiết giống nhau.^[21] Bảng chữ cái Tày Nùng chỉ được dạy trong các trường tiểu học trong một thời gian ngắn vào thập niên 1960, rồi sau đó rơi vào quên lãng.^[22] Bảng chữ cái này không được truyền bá sử dụng trong cộng đồng.^[22] Ngay cả những phát thanh viên tiếng Tày Nùng tại các đài phát thanh vùng nói tiếng Tày Nùng cũng không biết bảng chữ cái này.^[22] Họ viết tin tức để đọc trong các chương trình phát thanh bằng ký tự riêng của mỗi người giống các phát thanh viên tiếng Dao ngày nay đang làm.^[22]

Phụ âm^[23]
Phiên âm	Chữ	Ví dụ	Nghĩa
/ɓ/	b	bẻ	dê
/k/	c	cáy	gà
	k	ki	còi
	q	quai	khôn
/k/	k	khay tu	mở cửa
/z/	d	dú	ở
/ɗ/	đ	đo	đủ
/f/	f	fạ	trời
/h/	h	hai	trăng
/l/	l	lăng	lưng
/m/	m	má	chó
/n/	n	ray	ruộng
/r/	r	rằng	ổ
/p/	p	pu	cua
/s/	x	xú	tai
/t/	t	tú	cửa
/v/	v	và	sải
/ɲ/	nh	nhả	cỏ
/c/~/tɕ/	ch	chả	mạ
/ŋ/	ng	ngà	vừng
/tʰ/	th	tha	mắt
/kʰ/	kh	kha	chân
/pʰ/	ph	phải	vải
/ɬ/	sl	slam	ba
/ɓj/	bj	bjoóc	hoa
/mj/	mj	mjạc	trơn
/pj/	pj	pja	cá
/pʰj/	phj	phja	núi đá
những âm địa phương
/t'/	t'	t'ả	sông
/w/	w	wằn	ngày
/j/	j	ja	thuốc
/ɣ/	c	cần	người
Những âm mượn tiếng Việt
/ /	gi	giờ
/tʂ/	tr	trường
/ʂ/	s	(học) sinh

Nguyên âm^[24]
Phiên âm	Chữ	Ví dụ	Nghĩa
/a/	a	ca	con quạ
/ă/	ă	mắn	vững chắc
/ə/~/ɤ/	ơ	tơ	tơ lụa
/ə̆/~/ɤ̌/	â	bân	bay
/ɛ/	e	bén	cái mẹt
/e/	ê	mên	thối, hôi
/i/	i	pi	năm (thời gian)
/u/	u	mu	lợn
/ɨ/~/ɯ/	ư	mử	mợ
/ɔ/	o	mỏ	nồi
/o/	ô	nồm	sữa
/iə/	iê, ia	1.niêng; 2.mìa	1.diều; 2.vợ
/uə/	uô, ua	1.tuống; 2.tua	1.dây quai; 2.con
/ɨə/~/ɯɤ/	ươ, ưa	1.nưới; 2.mừa	1.mệt; 2.đi

Các nguyên âm dài: i, u,ư...trong tiếng Tày Nùng sẽ được thể hiện bằng hai chữ cái, như: khiing (gừng), khuúp (đầy năm)
Đánh dấu sắc (') các từ có kết cấu là âm tiết khép: hap (cách viết theo phương án không dấu) ---> háp (gánh)

Thanh điệu

Tên	Dấu	Nét
Không dấu		˧
Dấu sắc	◌́	˧˥
Dấu huyền	◌̀	˨˩
Dấu hỏi	◌̉	˧˩˧
Dấu nặng	◌̣	˧˨ˀ

Trong phương án có dùng dấu ngã /◌̃/ để ghi các từ mượn từ tiếng Việt. Trong phương án không có ký hiệu để ghi thanh lửng, những từ mang thanh lửng đều được thể hiện bằng thanh hỏi /◌̉/.^[25]

Xem thêm

Người Tráng#Lịch sử ngôn ngữ

Chú thích

Tham khảo

^ ^a ^b Ban chỉ đạo Tổng điều tra dân số và nhà ở trung ương. Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009: Kết quả toàn bộ. Hà Nội, 6-2010. Biểu 5, tr.134-225. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2011.
^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, biên tập (2013). "Nung (Viet Nam)". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
^ ^a ^b Dân tộc Nùng. Lưu trữ ngày 11 tháng 1 năm 2013 tại Wayback Machine Cổng giao tiếp điện tử tỉnh Yên Bái. Truy cập 02/5/2011.
^ Edmondson, Jerold A., Solnit, David B. (eds). 1997. Comparative Kadai: the Tai branch. Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington Publications in Linguistics 124. Dallas: Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington.
^ "Map & Language Descriptions | Borderlands: Lesser Known Indigenous Languages of Northern Vietnam". Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 2 năm 2012. Truy cập ngày 3 tháng 3 năm 2012.
^ Wangsgard, David B. (2009). Here We are All Brothers: Gender Relations and the Construction of Masculine Identities in a Nung Fan Sling Village. Department of sociology and anthropology, Simon Fraser University: pp 15.
^ "Return To Dalat: The Lost Shangrila". www.vnafmamn.com. Bản gốc lưu trữ ngày 9 tháng 7 năm 2008.
^ ^a ^b Vị trí tiếng Nùng Dín trong quan hệ với các phương ngữ Nùng và Tày ở Việt Nam. Hà Nội. 2004. tr. 11. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)Quản lý CS1: địa điểm thiếu nhà xuất bản (liên kết)
^ Saul, Janice E.; Wilson, Nancy Freiberger (1980). Nung Grammar. Publications in Linguistics, 62. Dallas: The Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington. tr. 5–13.
^ "Bản sao đã lưu trữ". Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 10 năm 2015. Truy cập ngày 1 tháng 10 năm 2015.
^ Pittayaporn, Pittayawat (2009). The Phonology of Proto-Tai (PDF) (Luận văn). Department of Linguistics, Cornell University. tr. 358.
^ ^a ^b ^c Pittayaporn, Pittayawat (2009). The Phonology of Proto-Tai (PDF) (Luận văn). Department of Linguistics, Cornell University. tr. 375–376.
^ ^a ^b ^c The Genetic Position of Chinese Tác giả: Guillaume Jacques, trang 2.
^ ^a ^b ^c Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 27. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)
^ Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 28. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)
^ Viện Dân tộc học (1983). Sổ tay về các dân tộc ở Việt Nam. Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học Xã hội. tr. 135.
^ Freiberger, Nancy; Bé, Vy thị. (1976). Sẹc mạhn slú Nohng Fạn Slihng = Ngũ-vụng Nùng Phạn Slinh = Nung Fan Slihng vocabulary: Nung-Viêt-English". Summer Institute of Linguistics: lời mở đầu (v).
^ language museum (Nung).
^ O'Brien, Bruce R. (2011), Reversing Babel: Translation Among the English During an Age of Conquests, c. 800 to c. 1200 University of Delaware (2011), pp. 45-46. ISBN 1611490537/9781611490534.
^ wordproject.
^ Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 14. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)
^ ^a ^b ^c ^d Phonetic typology of languages in Vietnam and a common transcription for them (PDF). tr. 194 và trang introduction. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)
^ Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 15, 16. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)
^ Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 16, 17. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)
^ Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 17. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)

Liên kết ngoài

Ethnologue report on "Nung a language of Vietnam"
Bai tọc càng Nohng Fạn Slihng (Bài học tiếng Nùng Phạn Slinh) (tiếng Nùng Phạn Slình+Anh+Việt) PDF download, tác giả: Vy Thị Bé và Janice E. Saul (1974), Viện Chuyên-Khảo Ngữ-Học Saigon, Trung tâm Học-Liệu Bộ Giáo-Dục Xuất Bản Saigon.
Nõng tọc sì slứ, lởp slón slứ: Fạhn hã slón (Em học vần, lớp vỡ-lòng: Phần chỉ-nam) (tiếng Nùng Phạn Slình) PDF download, tác giả: Vy Thị Fúhn và Nancy F. Wilson (1971). Trung tâm Học-Liệu Bộ Giáo-Dục Xuất Bản Saigon (Fạhn Slón Hã Mạhn Lộ Tọc Ín Ọc Ma Saigon).
Fạhn hẻht đáy đày heng, lớp hẽhng slón tọc (Sách vệ-sinh, lớp một) (tiếng Nùng Phạn Slình+Việt) PDF download, tác giả: Vy Thị Bé và Janice E. Saul (1971). Trung tâm Học-Liệu Bộ Giáo-Dục Xuất Bản Saigon (Fạhn Slón Hã Mạhn Lộ Tọc Ín Ọc Ma Saigon).
Nõng tọc sị slứ càng nohng, lởp slón slứ: Sẹc slứ 1, 2 (Em học vần tiếng thái-nùng, lớp vỡ-lòng: Quyển 1, 2) (tiếng Nùng Phạn Slình) PDF download, tác giả: Vy Thị Fúhn và Janice E. Saul (1971). Trung tâm Học-Liệu Bộ Giáo-Dục Xuất Bản Saigon (Fạhn Slón Hã Mạhn Lộ Tọc Ín Ọc Ma Saigon).
Nõng tọc slổ, lởp slón slứ: Fahn hã slón (Em học toán, lớp vỡ-lòng; Phần chỉ-nam) (tiếng Nùng Phạn Slình) PDF download, tác giả: Vy Thị Bé và Janice E. Saul (1973). Trung tâm Học-Liệu Bộ Giáo-Dục Xuất Bản Saigon (Fạhn Slón Hã Mạhn Lộ Tọc Ín Ọc Ma Saigon).
Hẻht sịhng, khoa-học, slón hẻht ị đáy, lờp slón slứ, fạhn hã slón (Môn học bằng bảng treo vệ-sinh, khoa-học, và đức-dục; lớp vỡ-lòng; phần chỉ-nam) (tiếng Nùng Phạn Slình) PDF download, tác giả: Vy Thị Bé và Janice E. Saul (1974). Trung tâm Học-Liệu Bộ Giáo-Dục Xuất Bản Saigon (Fạhn Slón Hã Mạhn Lộ Tọc Ín Ọc Ma Saigon).
Thòi củ cưhn Nohnh Fạn Slihng (Culture and folklore of the Nung Fan Slihng — Phong-tục tập-quán của người Nùng Phạn Slinh) PDF download, tác giả: Nancy Freiberger (1976). Summer Institute of Linguistics, Manila.
Sẹc mạhn Slứ Nohng Fạn Slihng: Ngữ vựng Nùng Phạn Slinh (Nung Fan Slihng Vocabulary) (tiếng Nùng Phạn Slình+Anh+Việt) PDF download, tác giả: Vy Thị Bé và Nancy Freiberger (1976), Viện Chuyên-Khảo Ngữ-Học (Summer Institute of Linguistics).
Ngữ pháp tiếng Nùng (tiếng Anh) PDF download, tác giả: Janice E. Saul và Nancy F. Wilson, Summer Institute of Linguistics và University of Texas at Arlington, xuất bản: 1980.
Nung Fan Slihng Ethnographic Texts (tiếng Anh+Nùng Phạn Slình) PDF download, tác giả: Janice E. Saul và Nancy F. Wilson (1976), Summer Institute of Linguistics.
SOME OBSERVATIONS ON THE MAP OF THE ETHNIC GROUPS SPEAKING THAI LANGUAGES (tiếng Anh) PDF download, tác giả: Levy Ward, Journal of The Siam Society, Volume 76, xuất bản: 1988.
Tai Words and the Place of the Tai in the Vietnamese Past (tiếng Anh), tác giả: Liam Kelley, Journal of the Siam Society Vol. 101, xuất bản: 2013.
Proto-Tai negation system from comparative and historical Tai perspective (tiếng Anh) Lưu trữ ngày 18 tháng 1 năm 2021 tại Wayback Machine, tác giả: Pittayawat Pittayaporn, Nida Jampathip và Jakrabhop Iamdanush, Chulalongkorn University, xuất bản: 2011.
Grammaticalization and Tai Syntactic Change (tiếng Anh) Lưu trữ ngày 4 tháng 3 năm 2016 tại Wayback Machine PDF download, tác giả: Anthony Diller.

[TK-1] Ban chỉ đạo Tổng điều tra dân số và nhà ở trung ương. Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam năm 2009: Kết quả toàn bộ. Hà Nội, 6-2010. Biểu 5, tr.134-225. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2011.

[Glottolog-2] Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, biên tập (2013). "Nung (Viet Nam)". Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.

[TN1-3] Dân tộc Nùng. Lưu trữ ngày 11 tháng 1 năm 2013 tại Wayback Machine Cổng giao tiếp điện tử tỉnh Yên Bái. Truy cập 02/5/2011.

[Tai-4] Edmondson, Jerold A., Solnit, David B. (eds). 1997. Comparative Kadai: the Tai branch. Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington Publications in Linguistics 124. Dallas: Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington.

[5] "Map & Language Descriptions | Borderlands: Lesser Known Indigenous Languages of Northern Vietnam". Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 2 năm 2012. Truy cập ngày 3 tháng 3 năm 2012.

[DavidB.Wangsgard-6] Wangsgard, David B. (2009). Here We are All Brothers: Gender Relations and the Construction of Masculine Identities in a Nung Fan Sling Village. Department of sociology and anthropology, Simon Fraser University: pp 15.

[7] "Return To Dalat: The Lost Shangrila". www.vnafmamn.com. Bản gốc lưu trữ ngày 9 tháng 7 năm 2008.

[BBPPKK-8] Vị trí tiếng Nùng Dín trong quan hệ với các phương ngữ Nùng và Tày ở Việt Nam. Hà Nội. 2004. tr. 11. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)Quản lý CS1: địa điểm thiếu nhà xuất bản (liên kết)

[9] Saul, Janice E.; Wilson, Nancy Freiberger (1980). Nung Grammar. Publications in Linguistics, 62. Dallas: The Summer Institute of Linguistics and the University of Texas at Arlington. tr. 5–13.

[10] "Bản sao đã lưu trữ". Bản gốc lưu trữ ngày 2 tháng 10 năm 2015. Truy cập ngày 1 tháng 10 năm 2015.

[11] Pittayaporn, Pittayawat (2009). The Phonology of Proto-Tai (PDF) (Luận văn). Department of Linguistics, Cornell University. tr. 358.

[Pittayawat-12] Pittayaporn, Pittayawat (2009). The Phonology of Proto-Tai (PDF) (Luận văn). Department of Linguistics, Cornell University. tr. 375–376.

[Jacques-13] The Genetic Position of Chinese Tác giả: Guillaume Jacques, trang 2.

[TN20-14] Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 27. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)

[TN21-15] Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 28. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)

[TN3-16] Viện Dân tộc học (1983). Sổ tay về các dân tộc ở Việt Nam. Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học Xã hội. tr. 135.

[FreibergerNancy-17] Freiberger, Nancy; Bé, Vy thị. (1976). Sẹc mạhn slú Nohng Fạn Slihng = Ngũ-vụng Nùng Phạn Slinh = Nung Fan Slihng vocabulary: Nung-Viêt-English". Summer Institute of Linguistics: lời mở đầu (v).

[CangNohng-18] uage museum (Nung).

[BruceR.O'Brien-19] O'Brien, Bruce R. (2011), Reversing Babel: Translation Among the English During an Age of Conquests, c. 800 to c. 1200 University of Delaware (2011), pp. 45-46. ISBN 1611490537/9781611490534.

[wordproject-20] wordproject.

[TN4-21] Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 14. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)

[TTOP-22] Phonetic typology of languages in Vietnam and a common transcription for them (PDF). tr. 194 và trang introduction. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)

[TN11-23] Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 15, 16. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)

[TN12-24] Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 16, 17. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)

[TN9-25] Sách học tiếng Tày-Nùng. Hà Nội: Nhà xuất bản Văn Hóa Dân tộc. 2002. tr. 17. {{Chú thích sách}}: Đã bỏ qua tham số không rõ |authors= (trợ giúp)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]