Ngữ chi Việt

Ngữ chi Việt
Khu vực	Đông Dương
Phân loại	Nam Á Ngữ chi Việt
Phân nhánh	Việt-Mường Thổ (Cuối) Thavưng Chứt Maleng Kri
Glottolog	[1] viet1250

Ngữ chi Việt hay ngữ chi Việt-Chứt là một nhánh của ngữ hệ Nam Á. Trước đây người ta còn gọi ngữ chi này là Việt-Mường, Annam-Muong, Vietnamuong, nhưng hiện nay nói chung các tên gọi này được dùng để chỉ phân nhánh của ngữ chi Việt Mường, trong đó chỉ bao gồm tiếng Việt và tiếng Mường.

Nguồn gốc

Dựa trên cơ sở sự đa dạng ngôn ngữ, người ta cho rằng ngữ chi Việt có thể đã xuất hiện tại các địa điểm mà ngày nay là các tỉnh Bolikhamsai, Khammouane của Lào và Nghệ An, Quảng Bình của Việt Nam.

Tiếng Việt đã được nhận dạng là một ngôn ngữ Nam Á vào giữa thế kỷ XIX và có chứng cứ mạnh mẽ ủng hộ cho phân loại này. Ngày nay, tiếng Việt là một ngôn ngữ đơn âm tiết giống như tiếng Quảng Đông hay tiếng Thái Lan và đã mất nhiều đặc điểm của âm vị và hình vị ngôn ngữ Nam Á nguyên thủy. Tiếng Việt cũng vay mượn nhiều từ thuộc vốn từ vựng của tiếng Trung và các thứ tiếng Thái. Vì vậy, nhiều nghiên cứu trước đây không đồng ý với ý kiến cho rằng tiếng Việt gần gũi với tiếng Khmer hơn là với tiếng Trung và tiếng Thái.

Tuy nhiên, những đặc điểm này chỉ là bề ngoài, là kết quả của sự tiếp xúc ngôn ngữ. Trong hàng ngàn năm Bắc thuộc và vai trò của Hán học vào thời kỳ phong kiến sau đó, tiếng Việt chịu ảnh hưởng nhiều từ tiếng Trung, thậm chí cả trong chữ viết, tiếng Việt đã sử dụng chữ Nôm trong hàng trăm năm. Nhiều ngôn ngữ thuộc ngữ chi Việt có hệ thống thanh điệu và phát âm trung gian giữa tiếng Việt-Mường với các nhánh khác của ngữ hệ Nam Á mà không bị ảnh hưởng bởi tiếng Trung và tiếng Thái.

Phân loại

Ngữ chi Việt được phân loại như sau, do Chamberlain đề xuất (2003:422), được dẫn trong Sidwell (2009:145). Không giống các hệ thống phân loại trước đây, nay nhánh thứ sáu ("Nam") có thêm tiếng Kri.

• Ngữ chi Việt
  • Nhánh bắc (Việt-Mường)
    • Tiếng Việt
    • Tiếng Mường
    • Tiếng Nguồn
  • Nhánh tây bắc (Thổ) (Cuối)
    • Tiếng Toum
    • Tiếng Liha
    • Tiếng Phong
  • Nhánh tây (tiếng Aheu) (Thavưng)
    • Ahoe
    • Ahao
    • Ahlao
  • Nhánh đông nam (Tiếng Chứt)
    • Tiếng Chứt
    • Tiếng Rục
    • Tiếng Sách
    • Tiếng Mày
    • Tiếng Mã Liềng
    • (Tiếng Arem)
    • (Tiếng Kata)
  • Nhánh tây nam
    • Tiếng Atel
    • Tiếng Thémarou
    • Tiếng Arao
    • Tiếng Makang
    • Tiếng Malang
    • Tiếng Maleng
    • Tiếng Tơe
  • Nhánh nam
    • Tiếng Kri
    • Tiếng Phóng
    • Tiếng Mlengbrou

So sánh một số từ cùng gốc

Tài liệu tiếng Rục, Thavưng và Thổ được lấy từ SEAlang Projects.

Một số từ cùng gốc trong ngữ chi Việt

Ngôn ngữ nguyên thủy (Proto-Vietic)	Tiếng Việt	Tiếng Mường	Tiếng Rục	Tiếng Thavưng	Tiếng Thổ (Cuối Chăm)
*b-ləːj	trời	blời/tlời	pləːj²	-	bləːj¹
*ɓaːlʔ	mái	bảl	ɓaːl³	-	maːj³
*k-ceːt	chết	chít	kəciːt⁷	cəːt⁷	ceːt⁷
*ɗam	(số) năm	đăm/đằm	dam¹	dam¹	dam¹
*ʔiːt	ít	ít	ʔit⁷	ʔiːt⁷	ʔiːt⁷
*k-lɔːŋ	(bên) trong	tlong	klɔːŋ¹	kʰəlɔːŋ¹/lɔːŋ¹	klɒːŋ¹
*kʰɔːjʔ/*k-hɔːjʔ	khói	khỏi	kəhɔːj³	kəhɔːj³	kʰɒːj³
*kuːs/guːs	củi	cúi	kuːrʰ¹	kuːjʰ¹	kuːl⁶
*m-laɲ	nhanh/ lanh	nhanh/ lanh	laɲ¹	-	læŋ¹
*muːs	mũi	mũi	muːlʰ¹	muːjʰ¹	muːl⁶
*-naŋʔ	nặng	nẵng	naŋ⁶	nâ̰ŋ	naŋ³
*p-leːʔ	trái [quả]	plải/tlải	pəliː³	pʰaləː³	pleː³
*poːŋ	bông	pông	-	poːŋ¹	pɔːŋ¹
*pʰaː	pha (trộn)	pha	pʰaː¹	-	pʰaː¹
*tʰəh	thở	thớ/sớ		-	tʰəː⁵
*tɔh	đỏ	tó	tɔh¹	tɔh¹	-
*tiː	đi	đi/ti	tiː²	tiː²	tiː²

• Thanh điệu trong tiếng Việt bắt nguồn từ các âm vị ở cuối từ trong ngôn ngữ tổ tiên chung của ngữ chi Việt. Thanh sắc và nặng của tiếng Việt xuất hiện ở những từ có âm tắc /*-p *-t *-c *-k *-ʔ/ cuối từ, thanh hỏi và ngã bắt nguồn từ âm /*-h/ và /*-s/, còn thanh ngang và huyền từ các trường hợp còn lại.
• Các cụm phụ âm đầu *k-l, *b-l và *p-l được lưu giữ ở nhiều ngôn ngữ (thường kèm theo việc âm tiết hóa phụ âm đầu với nguyên âm chèn thêm). *k-l trở thành /ʈʂ~ʈ/ (viết là [tr]) trong tiếng Việt. *b-l và *p-l cũng trở thành [tr] trong mọi phương ngữ Nam Bộ, nhưng lại thường trở thành /z/ (viết là [gi]) trong các phương ngữ Bắc Bộ (so sánh giời và trời, gio và tro, giầu và trầu, giai và trai). *k-l, *b-l và *p-l phát triển thành /tl/ trong tiếng Mường (nhưng có phương ngữ mà cả ba đều giữ nguyên, hay *b-l và *p-l hợp nhất).
• Hai âm bật hơi *pʰ và *kʰ được xát hóa thành lần lượt /f/ [ph] và /x/ [kh] ở những phương ngữ Bắc Bộ, nhưng được lưu giữ tương đối hoàn chỉnh các phương ngữ Trung Bộ, một số phương ngữ Nam Bộ và trong các ngôn ngữ khác.

Tham khảo

• Chamberlain, J.R. 2003. Eco-Spatial History: a nomad myth from the Annamites and its relevance for biodiversity conservation. In X. Jianchu and S. Mikesell, eds. Landscapes of Diversity: Proceedings of the III MMSEA Conference, 25-ngày 28 tháng 8 năm 2002. Lijiand, P. R. China: Center for Biodiversity and Indigenous Knowledge. pp. 421–436.
• Sidwell, Paul (2009). Classifying the Austroasiatic languages: history and state of the art. LINCOM studies in Asian linguistics, 76. Munich: Lincom Europa.
• SEAlang Project: Mon-Khmer languages. The Vietic Branch
• Sidwell (2003)
• Endangered Languages of Mainland Southeast Asia
• Ethnologue

Xem thêm

• Alves, Mark J. (2003). and Other Minor Vietic Languages: Linguistic Strands Between Vietnamese and the Rest of the Mon-Khmer Language Family. In Papers from the Seventh Annual Meeting of the Southeast Asian Linguistics Society, ed. by Karen L. Adams et al.. Tempe, Arizona, 3-19. Arizona State University, Program for Southeast Asian Studies.
• Barker, M. E. (1977). Articles on Proto-Viet-Muong. Vietnam publications microfiche series, no. VP70-62. Huntington Beach, Calif: Summer Institute of Linguistics.
• Nguyễn, Tài Cẩn. (1995). Giáo trình lịch sử ngữ âm tiếng Việt (sơ thảo) (Textbook of Vietnamese historical phonology). Hà Nội: Nhà Xuất Bản Gíao Dục.
• Trần Trí Dõi (2011). Một vài vấn đề nghiên cứu so sánh - lịch sử nhóm ngôn ngữ Việt - Mường [A historical-comparative study of Viet-Muong group]. Hà Nội: Nhà xuất bản Đại Học Quốc gia Hà nội. ISBN 978-604-62-0471-8
• Ngữ tộc Môn-Khmer

Liên kết ngoài

• Chamberlain, J.R. 2003. Eco-Spatial History: a nomad myth from the Annamites and its relevance for biodiversity conservation. In X. Jianchu and S. Mikesell, eds. Landscapes of Diversity: Proceedings of the III MMSEA Conference, 25–ngày 28 tháng 8 năm 2002. Lijiand, P. R. China: Center for Biodiversity and Indigenous Knowledge. pp. 421–436.
• Sidwell, Paul (2009). Classifying the Austroasiatic languages: history and state of the art. LINCOM studies in Asian linguistics, 76. Munich: Lincom Europa.
• SEAlang Project: Mon–Khmer languages. The Vietic Branch
• Sidwell (2003)
• Endangered Languages of Mainland Southeast Asia
• http://projekt.ht.lu.se/rwaai RWAAI (Repository and Workspace for Austroasiatic Intangible Heritage)
• http://hdl.handle.net/10050/00-0000-0000-0003-670D-C@view Vietic languages in RWAAI Digital Archive