Tiếng Thổ (Việt Nam)

Tiếng Thổ
Cuối, Hung
Sử dụng tại	Việt Nam, Lào
Tổng số người nói	70.600 (điều tra 1999)
Dân tộc	Thổ
Phân loại	Nam Á Việt Tiếng Thổ
Phương ngữ	Cuối Chăm Làng Lỡ Tày Poọng, Tày Tum, Đan Lai
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	cả hai: hnu – Hung tou – Thổ
Glottolog	cuoi1242
Linguasphere	46-EAD-a
ELP	Tum Hung Pong

Tiếng Thổ, còn được gọi là tiếng Cuối hay tiếng Hung ở Lào, là một cụm phương ngữ, là ngôn ngữ của 70.000 người Thổ ở Việt Nam cùng vài nghìn người ở Lào (chủ yếu ở tỉnh Bolikhamsai và Khammouane).

Âm vị học

Làng Lỡ

Phụ âm

Hệ thống phụ âm trong phương ngôn Làng Lỡ, theo Michel Ferlus:

Phụ âm đầu trong tiếng Cuối Làng Lỡ

		Đôi môi	Môi răng	Âm chân răng	Quặt lưỡi	Vòm	Ngạc mềm	Thanh hầu
Mũi		[m]		[n]		[ɲ]	[ŋ]
Tắc	tenuis	[p]		[t]	[ʈ]	[c]	[k]	[ʔ]
	thanh hầu hoá	[ɓ]		[ɗ]		[ˀɟ]
	bật hơi			[tʰ]			[kʰ]
Xát	vô thanh	[f]		[s]	[ʂ]			[h]
	hữu thanh	[β]	[v]	[ð]			[ɣ]
	thanh hầu hoá			[ˀð]
Tiếp cận				[l]	[ɽ ~ ʐ]	[j]

• [ʈ] xuất hiện trong từ mượn tiếng Việt có âm /ʈ/ (viết là [tr] trong tiếng Việt)
• [β ð ɣ ˀð] vay mượn từ một dạng tiếng Việt từng tồn tại mấy thế kỷ trước.

Nguyên âm

Nguyên âm đơn Cuối Làng Lỡ

	Trước	Giữa	Sau
Đóng	[i]	[ɨ]	[u]
Nửa đóng/ Vừa	[e]	[ə]	[o]
Nửa mở/ Mở	[ɛ]	[ʌ̆] [ă] [a]	[ɔ]

Nguyên âm đôi tiếng Cuối Làng Lỡ	iə	ɨə	uə	eə	oə

Thanh điệu

Phương ngôn Làng Lỡ có tám thanh. Thanh 1-6 xuất hiện trong âm tiết kết thúc bằng âm vang: âm tiết kết thúc bằng nguyên âm, bán nguyên âm và âm mũi. Thanh 7-8 xuất hiện trong âm tiết kết thúc bằng âm tắc (-p -t -c -k). Hệ thống này tương tự với hệ thống thanh điệu tiếng Việt.

Từ vựng

Dữ liệu lấy từ những đoạn ghi âm tiếng Cuối Chăm, Mon-Khmer Etymological Dictionary (Từ điển Từ nguyên Môn-Khmer) và Ferlus (2015).

Cách ký âm dưới đây có thể lệch ký âm IPA bên trên một chút. "-" là mục từ chưa tìm ra trong các nguồn. Từ vựng ba ngôn ngữ không nhất thiết đồng nguyên (cùng gốc). Nhiều từ trong phương ngôn Làng Lỡ mượn từ/ảnh hưởng bởi tiếng Việt.

Số đếm

Cuối Chăm	Làng Lỡ	Việt
moːt⁸	moːt⁸	một
haːl¹	haːn¹	hai
paː¹	paː¹	ba
pɔːn³	poːn³	bốn
dam¹	dam¹	năm
pʰraw³	ʂaw³	sáu
paj⁵	paj⁵⁶	bảy
saːm³	taːm³	tám
ciːn³	ciːn³	chín
mɨəj²	mɨəj²	mười
klam¹	ʈam¹	trăm

Danh từ

Cuối Chăm	Làng Lỡ	Việt
kʌl²	ɣʌn²	cây
laː³	laː³	lá
pleː³	ʈeː³	trái/quả
kɔː³	ɣaw⁴	gạo
ɲɐː²	ɲaː²	nhà
mʌl¹	mʌn¹	mây
mɐː²	mɨə¹	mưa
sɒː³	juə³	gió
kʰrʌm⁴	ʂəm⁴	sấm
tʌt⁷	tʌt⁷	đất
haːŋ¹	haːŋ¹	hang
daːk⁷	daːk⁷	nước
kʰrɔŋ¹	ʂɔːŋ¹	sông
puŋ⁶	-	vũng
puːl²	vuːn²	bùn
taː³	δaː³	đá
cɒː³	cɔː³	chó
pɔː²	voa²	bò
rɔːŋ⁴	ʂɔːŋ⁴	ruộng
bləːj¹	ʐɨəj²	trời
mat⁸	mat⁸	mắt
muːl⁶	muːn⁵⁶	mũi
kaː³	kaː³	cá
kɒːn¹	kɔːn¹	con

Động từ

Cuối Chăm	Cuối Làng Lỡ	Việt
tiː²	tiː²	đi
kɒː³	kɔː³	có
kloːŋ⁴	-	sống
ceːt⁷	ceːt⁷	chết
tɨŋ⁴	tɨŋ⁴	đứng
ŋoːj²	ŋoːj²	ngồi
ʔan¹	-	ăn
ɲoː⁴	ɲɔː³	uống
ɲəː³	ɲəː³	nhớ
ʔəː⁵	ʔəː⁵⁶	ở
veːl²	viɛn²	về
kac⁷	kɛc⁷/kɛt⁷	cắt
pʌl¹	pʌn¹	bay

Tính từ

Cuối Chăm	Cuối Làng Lỡ	Việt
puːj¹	vuːj¹	vui
kʰluː²	ʂuː²	sâu
naŋ³	naŋ⁴	nặng
ɲɛːl³	ɲɛːn⁴	nhẹ
duŋ³	duːŋ³	nóng
klaŋ¹	mɛːn⁴	lạnh
maːt⁷	baːt⁷	mát
ʔʌm³	ʔʌm³	ấm

Khác

Cuối Chăm	Cuối Làng Lỡ	Việt
klɒːŋ¹	ʈawŋ¹	(bên) trong
kʰrəː²	ʂəː²	trước
kʰraw¹	-	sau
khrɐː⁶	-	giữa

Xem thêm

• Người Thổ

Đọc thêm

• Ferlus, Michel (2015). Hypercorrections in the Thổ dialect of Làng Lỡ (Nghệ An, Vietnam): an example of pitfalls for comparative linguistics (Ph.D.) (bằng tiếng Anh).
• Nguyễn Hữu Hoành và Nguyễn Văn Lợi (2019). Tones in the Cuoi Language of Tan Ki District in Nghe An Province, Vietnam [Thanh điệu của tiếng Cuối huyện Tân Kì tỉnh Nghệ An] [1]. The Journal of the Southeast Asian Linguistics Society 12.1:lvii-lxvi.