Bước tới nội dung

Armenia

Sửa liên kết
Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
(Đổi hướng từ Hayastan)
Cộng hòa Armenia
Tên bằng ngôn ngữ chính thức
  • Հայաստանի Հանրապետություն
    Hayastani Hanrapetut'yun     (tiếng Armenia)
Quốc kỳ Huy hiệu
Bản đồ
Vị trí của Armenia
Vị trí của Armenia
Tiêu ngữ
Մեկ Ազգ, Մեկ Մշակույթ
Mek Azg, Mek Mshakouyt
(tiếng Armenia: "Một quốc gia, một văn hóa").
Quốc ca
Մեր Հայրենիք
Mer Hayrenik
(tiếng Việt: "Tổ quốc ta")
Hành chính
Chính phủNhất thể đa đảng nghị viện cộng hòa lập hiến
Tổng thốngVahagn Khachaturyan (Վահագն Խաչատուրյան)
Thủ tướngNikol Pashinyan (Նիկոլ Փաշինյան)
Lập phápQuốc hội
Thủ đô Yerevan
40°11′B 44°31′Đ / 40,183°B 44,517°Đ / 40.183; 44.517
Thành phố lớn nhất Yerevan
Địa lý
Diện tích29.743 km² (hạng 138)
Diện tích nước4,7 %
Múi giờAMT (UTC+4)
Lịch sử
Hình thành
2492 TCNMốc truyền thống
thế kỷ VI TCNVương triều Orontes
190 TCNVương quốc Đại Armenia thống nhất
28 tháng 5 năm 1918Đệ nhất Cộng hoà Armenia
21 tháng 9 năm 1991Tuyên bố độc lập từ Liên Xô
Ngôn ngữ chính thứcTiếng Armenia
Dân số ước lượng (2019)2.965.300 người (hạng 134)
Dân số (2011)3.018.854[1][2] người
Mật độ100 người/km² (hạng 99)
Kinh tế
GDP (PPP) (2016)Tổng số: 26,560 tỷ USD[3]
Bình quân đầu người: 8.881 USD[3]
GDP (danh nghĩa) (2016)Tổng số: 10,754 tỷ USD[3]
Bình quân đầu người: 3.595 USD[3]
HDI (2018)0,733[4] cao (hạng 85)
Hệ số Gini (2018)34,4[5] Bản mẫu:Yellow
Đơn vị tiền tệDram (AMD)
Thông tin khác
Tên miền Internet.am
Ghi chú

Armenia (tiếng Armenia: Հայաստան, chuyển tự: Hayastan, IPA: [hɑjɑsˈtɑn]; phiên âm tiếng Việt: Ác-mê-ni-a), tên chính thức Cộng hoà Armenia (tiếng Armenia: Հայաստանի Հանրապետություն, chuyển tự: Hayastani Hanrapetut'yun), là một quốc gia nằm kín trong phần lục địa ở phía nam Kavkaz thuộc khu vực Tây Nam Á. Nước này có đường biên giới với Thổ Nhĩ Kỳ ở phía tây, Gruzia ở phía bắc, và Azerbaijan ở phía đông và Iran cùng phần lãnh thổ tách biệt Nakhchivan của Azerbaijan ở phía nam.[6] Yerevan là thủ đô và thành phố lớn nhất.

Armenia là một quốc gia dân chủ thống nhất, đa đảng, dân chủ với một di sản văn hóa cổ đại. Nhà nước Urartu đầu tiên của Armenia được thành lập vào năm 860 TCN, và đến thế kỷ thứ 6 TCN, nó được Satrapy của Armenia thay thế. Vương quốc Armenia đạt đến đỉnh cao dưới thời Tigranes Đại đế vào thế kỷ 1 TCN và trở thành quốc gia đầu tiên trên thế giới chấp nhận Cơ đốc giáo làm tôn giáo chính thức vào cuối thế kỷ 3 hoặc đầu thế kỷ 4 sau Công nguyên.[7][8][9] Ngày chính thức nhà nước chấp nhận Cơ đốc giáo là 301.[10] Vương quốc Armenia cổ đại bị chia cắt giữa Đế chế Byzantine và Sasanian vào khoảng đầu thế kỷ thứ 5. Dưới triều đại Bagratuni, Vương quốc Bagratid của Armenia đã được khôi phục vào thế kỷ thứ 9. Suy tàn do các cuộc chiến tranh chống lại người Byzantine, vương quốc này sụp đổ vào năm 1045 và Armenia ngay sau đó bị xâm lược bởi Seljuk Turks. Một công quốc Armenia và sau đó là vương quốc Cilician Armenia nằm trên bờ biển Địa Trung Hải giữa thế kỷ 11 và 14.

Giữa thế kỷ 16 và 19, đất nước Armenia truyền thống bao gồm Đông Armenia và Tây Armenia nằm dưới sự cai trị của đế quốc Ottoman và Ba Tư, liên tục được cai trị bởi một trong hai đế chế trong nhiều thế kỷ. Đến thế kỷ 19, Đông Armenia đã bị Đế quốc Nga chinh phục, trong khi hầu hết các vùng phía Tây của quê hương Armenia truyền thống vẫn nằm dưới sự cai trị của Ottoman. Trong Chiến tranh thế giới thứ nhất, 1,5 triệu người Armenia sống trên vùng đất tổ tiên của họ trong Đế chế Ottoman đã bị tiêu diệt một cách có hệ thống trong cuộc diệt chủng Armenia. Năm 1918, sau Cách mạng Nga, tất cả các nước không thuộc Nga đều tuyên bố độc lập sau khi Đế quốc Nga không còn tồn tại, dẫn đến việc thành lập nước Cộng hòa Armenia thứ nhất. Đến năm 1920, nhà nước được hợp nhất thành Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Ngoại Kavkaz, và năm 1922 trở thành thành viên sáng lập của Liên bang Xô viết. Năm 1936, nhà nước Ngoại Kavkaz bị giải thể, chuyển các quốc gia cấu thành của nó, bao gồm cả Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Armenia, thành các nước cộng hòa thuộc Liên Xô. Cộng hòa Armenia hiện đại trở thành quốc gia độc lập vào năm 1991 khi Liên Xô giải thể.

Armenia là một quốc gia đang phát triển và xếp thứ 81 về chỉ số Phát triển Con người (2018).[11] Nền kinh tế chủ yếu dựa vào sản lượng công nghiệp và khai thác khoáng sản. Mặc dù Armenia có vị trí địa lý ở phía Nam dãy Kavkaz, nhưng về mặt địa chính trị, Armenia thường được coi là châu Âu. Vì Armenia liên kết về mặt địa chính trị với châu Âu về nhiều mặt, quốc gia này là thành viên của nhiều tổ chức châu Âu bao gồm Hội đồng châu Âu, Đối tác phương Đông, Eurocontrol, Hội đồng các khu vực châu Âu và Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu. Armenia cũng là thành viên của một số nhóm khu vực trên khắp Á-Âu, bao gồm Ngân hàng Phát triển châu Á, Tổ chức Hiệp ước An ninh Tập thể, Liên minh Á-Âu và Ngân hàng Phát triển Á-Âu. Armenia ủng hộ Artsakh độc lập trên thực tế, được tuyên bố vào năm 1991. Armenia cũng công nhận Giáo hội Tông đồ Armenia (nhà thờ quốc gia lâu đời nhất thế giới) là cơ sở tôn giáo chính của đất nước này.[12] Bảng chữ cái Armenia độc đáo được Mesrop Mashtots tạo ra vào năm 405.

Nguồn gốc tên gọi

[sửa | sửa mã nguồn]
Bài chi tiết: Tên gọi Armenia

Tên gốc theo tiếng Armenia là Hayq, sau này Hayastan. Hayasa, gắn với hậu tố tiếng Ba Tư '-stan' (đất đai). Haik là một trong những lãnh đạo kiệt xuất người Armenia và cái tên Miền đất của Haik đã được đặt theo tên ông. Theo truyền thuyết, Haik là chút của Noah (con trai của Togarmah, người là con của Gomer, người là con của Japheth, người là con của Noah), và theo truyền thống cổ Armenia, một tổ tiên của toàn bộ người Armenia. Ông cũng được cho là đã định cư bên dưới chân núi Ararat, đã đi tham gia vào việc xây dựng tháp Babel, và, sau khi quay trở lại, đánh bại vua Babylon là Bel (được một số nhà nghiên cứu cho là Nimrod) ngày 11 tháng 8 năm 2492 TCN gần núi Lake Van, ở phía nam Armenia trong lịch sử (hiện ở Thổ Nhĩ Kỳ).

Hayq được các nước xung quanh gọi là Armenia, có lẽ nó từng là tên của bộ lạc mạnh nhất sống ở những vùng đất thuở xưa của Armenia, những người tự gọi mình là Armens và có nguồn gốc Ấn Âu. Theo truyền thống, nó bắt nguồn từ chữ Armenak hay Aram (chắt của chắt của Haik, và một lãnh đạo khác, người theo truyền thống Armenia là tổ tiên của tất cả người dân Armenia). Một số học giả Do Thái và Kitô giáo viết rằng cái tên 'Armenia' bắt nguồn từ Har-Minni, có nghĩa là 'Núi Minni' (hay Mannai). Những lý lẽ ủng hộ Kitô giáo cho rằng Nairi, có nghĩa vùng đất của những con sông, từng là một tên cổ gọi vùng núi của nước này, lần đầu được người Assyria sử dụng khoảng năm 1200 TCN; trong khi văn bản ghi chép đầu tiên được biết tới có tên Armenia, là Bản khắc Behistun tại Iran, có niên đại từ năm 521 TCN.

Lịch sử

[sửa | sửa mã nguồn]
Bài chi tiết: Lịch sử Armenia
Tiền sử Armenia, 150 trước Công nguyên
Vương quốc Armenia đạt đến tột đỉnh vinh quang của nó vào thời điểm Tigranes Đại đế cai trị.

Thời Cổ đại

[sửa | sửa mã nguồn]
Người lính Armenia của quân đội Achaemenid, khoảng năm 470 TCN. Phù điêu lăng mộ của Xerxes I

Armenia nằm ở vùng cao nguyên bao quanh dãy núi Ararat. Có bằng chứng về một nền văn minh sơ khai ở Armenia trong thời đại đồ đồng trở về trước, có niên đại khoảng 4000 năm TCN. Các cuộc điều tra khảo cổ vào năm 2010 và 2011 tại quần thể hang động Areni-1 đã dẫn đến việc phát hiện ra chiếc giày da,[13] váy,[14] và cơ sở sản xuất rượu vang sớm nhất được biết đến trên thế giới.[15]

Theo câu chuyện của Hayk, người sáng lập huyền thoại của Armenia, vào khoảng năm 2107 TCN Hayk đã chiến đấu chống lại Belus, Thần Chiến tranh của Babylon, tại Çavuştepe dọc theo sông Engil để thành lập nhà nước Armenia đầu tiên. Về mặt lịch sử, sự kiện này trùng với triều đại Sumer của Gutian hủy diệt đế quốc Akkad vào năm 2115 TCN,[16] thời điểm mà Hayk có thể đã rời đi cùng với "hơn 300 thành viên trong gia đình" như được kể trong truyền thuyết, và cũng trong thời gian đó. bắt đầu khi Kỷ nguyên đen tối Lưỡng Hà xảy ra do sự sụp đổ của Đế chế Akkadian vào năm 2154 TCN, có thể đã đóng vai trò như bối cảnh cho các sự kiện trong truyền thuyết khiến vị vua này rời bỏ Lưỡng Hà.[17]

Một số quốc gia và nền văn hóa Thời đại đồ đồng phát triển mạnh mẽ ở khu vực Đại Armenia, bao gồm văn hóa Trialeti-Vanadzor, Hayasa-Azzi và Mitanni (nằm ở phía tây nam Armenia lịch sử), tất cả đều được cho là có dân số Ấn-Âu.[18][19][20][21][22][23] Liên minh Nairi và người kế nhiệm, Urartu, đã liên tiếp xác lập chủ quyền của họ trên Cao nguyên Armenia. Mỗi quốc gia và liên minh nói trên đều tham gia vào quá trình hình thành dân tộc của người Armenia.[24][25][26][27] Một dòng chữ lớn bằng chữ hình nêm được tìm thấy ở Yerevan chứng tỏ rằng thủ đô hiện đại của Armenia được thành lập vào mùa hè năm 782 TCN của vua Argishti I. Yerevan là thành phố lâu đời nhất trên thế giới đã ghi lại chính xác ngày thành lập của nó.

Vào cuối thế kỷ thứ 6 TCN, thực thể địa lý đầu tiên được gọi là Armenia bởi các dân cư lân cận được thành lập dưới Vương triều Orontid trong Đế chế Achaemenid, như một phần lãnh thổ của những người ẩn náu. Vương quốc trở thành có chủ quyền hoàn toàn khỏi phạm vi ảnh hưởng của Đế chế Seleukos vào năm 190 TCN dưới thời Vua Artaxias I và bắt đầu sự cai trị của triều đại Artaxiad. Armenia đạt đến đỉnh cao trong khoảng từ 95 đến 66 TCN dưới thời Tigranes Đại đế, trở thành vương quốc hùng mạnh nhất thời bấy giờ ở phía đông Cộng hòa La Mã.

Đền Garni ngoại giáo, có lẽ được xây dựng vào thế kỷ thứ nhất, là "tòa nhà có hàng cột kiểu Hy Lạp-La Mã" duy nhất ở các quốc gia hậu Xô Viết[28]

Trong những thế kỷ tiếp theo, Armenia nằm trong vùng ảnh hưởng của Đế chế Ba Tư dưới thời trị vì của Tiridates I, người sáng lập ra vương triều Arsacid của Armenia, bản thân nó là một nhánh của Đế chế Parthia. Trong suốt lịch sử của mình, vương quốc Armenia đã trải qua cả thời kỳ độc lập và thời kỳ tự chủ của các đế chế đương thời. Vị trí chiến lược của nó giữa hai lục địa đã khiến nó phải hứng chịu các cuộc xâm lược của nhiều dân tộc, bao gồm cả Assyria (dưới thời Ashurbanipal, vào khoảng năm 669–627 TCN, ranh giới của Assyria kéo dài đến tận Armenia và Dãy núi Caucasus),[29] Medes, Đế chế Achaemenid, Người Hy Lạp, người Parthia, người La Mã, Đế chế Sasanian , Đế chế Byzantine, người Ả Rập, Đế chế Seljuk, người Mông Cổ, Đế chế Ottoman, các triều đại Safavid, Afsharid và Qajar kế tiếp của Iran và người Nga.

Tôn giáo ở Armenia cổ đại về mặt lịch sử có liên quan đến một tập hợp các tín ngưỡng mà ở Ba Tư, đã dẫn đến sự xuất hiện của Hỏa giáo. Nó đặc biệt tập trung vào việc thờ cúng thần Mithra và cũng bao gồm một đền thờ các vị thần như Aramazd, Vahagn, Anahit và Astghik. Đất nước này sử dụng lịch Armenia theo mặt trời, bao gồm 12 tháng.

Thiên chúa giáo được truyền vào nước này rất sớm kể từ năm 40. Tiridates III của Armenia (238-314) biến Kitô giáo thành quốc giáo năm 301,[30][31] một phần nhằm thách thức cả Đế quốc Sasan,[32] trở thành quóc gia đầu tiên chính thức là quốc gia Kitô giáo, mười năm trước khi Đế Chế La Mã chính thức khoan dung với tôn giáo này dưới thời trị vì của Galerius và 36 năm trước khi Constantine Đại đế được rửa tội. Trước đó, trong phần thứ hai của thời đại Parthian, Armenia là một quốc gia chủ yếu theo Hỏa giáo.[32]

Sau sự sụp đổ của Vương quốc của Armenia trong năm 428, Armenia được kết hợp như một marzpanate trong Đế quốc Sasania. Sau Trận Avarayr năm 451, Armenia duy trì tôn giáo Kitô của mình và Armenia được tự chủ.

Thời Trung Cổ

[sửa | sửa mã nguồn]
Nhà thờ Etchmiadzin, Nhà thờ Mẹ của Armenia theo truyền thống có từ năm 303 sau Công nguyên, được coi là nhà thờ cổ nhất trên thế giới.[33][34][35]

Sau thời kỳ Sasanian (428–636), Armenia nổi lên với tên gọi Arminiya, một công quốc tự trị dưới quyền của Umayyad Caliphate, thống nhất các vùng đất của Armenia trước đây do Đế chế Byzantine chiếm giữ. Công quốc được cai trị bởi Hoàng tử Armenia, và được công nhận bởi Caliph và Hoàng đế Byzantine. Nó là một phần của đơn vị hành chính / tiểu vương quốc Arminiya do người Ả Rập tạo ra, cũng bao gồm các phần của Georgia và Caucasian Albania, và có trung tâm tại thành phố Armenia, Dvin. Arminiya tồn tại cho đến năm 884, khi nó giành lại độc lập từ Abbasid Caliphate suy yếu dưới thời Ashot I của Armenia. [36]

Vương quốc Armenia của Cilicia, 1198–1375.

Vương quốc Armenia tái hợp được cai trị bởi triều đại Bagratuni và tồn tại cho đến năm 1045. Theo thời gian, một số khu vực của Bagratid Armenia tách ra thành các vương quốc và thủ phủ độc lập như Vương quốc Vaspurakan do Nhà Artsruni cai trị ở phía nam, Vương quốc Syunik ở phía đông, hoặc Vương quốc Artsakh trên lãnh thổ của Nagorno-Karabakh hiện đại, trong khi vẫn công nhận quyền lực tối cao của các vị vua Bagratid.

Năm 1045, Đế chế Byzantine chinh phục Bagratid Armenia. Chẳng bao lâu, các quốc gia Armenia khác cũng nằm dưới sự kiểm soát của Byzantine. Sự thống trị của người Byzantine chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, vào năm 1071, Đế chế Seljuk đánh bại người Byzantine và chinh phục Armenia trong trận Manzikert, thành lập Đế chế Seljuk.[37] Để thoát khỏi cái chết hoặc sự nô dịch dưới bàn tay của những kẻ đã ám sát họ hàng của mình, Gagik II của Armenia, Vua của Ani, một người Armenia tên là Ruben I, Hoàng tử của Armenia, đã đi cùng một số đồng hương của mình vào các hẻm núi của dãy núi Taurus và sau đó đi tiếp tới Tarsus của Cilicia. Thống đốc Byzantine của cung điện đã cho họ trú ẩn, tại đó Vương quốc Cilicia của Armenia cuối cùng được thành lập vào ngày 6 tháng 1 năm 1198 dưới thời Leo I, Vua của Armenia, hậu duệ của Hoàng tử Ruben.

Cilicia là một đồng minh mạnh mẽ của quân Thập tự chinh châu Âu, và tự coi mình như một pháo đài của Chúa Kitô ở phương Đông. Tầm quan trọng của Cilicia trong lịch sử và địa vị nhà nước của Armenia cũng được chứng thực bằng việc chuyển giao trụ sở của Giáo hội Công giáo Armenia, nhà lãnh đạo tinh thần của người Armenia, đến khu vực này.

Đế chế Seljuk sớm bắt đầu sụp đổ. Vào đầu thế kỷ 12, các hoàng tử Armenia của gia tộc Zakarid đã đánh đuổi người Thổ Nhĩ Kỳ Seljuk và thành lập một công quốc bán độc lập ở miền bắc và miền đông Armenia được gọi là Zakarid Armenia, tồn tại dưới sự bảo trợ của Vương quốc Gruzia. Vương triều Orbelian chia sẻ quyền kiểm soát với người Zakarids ở nhiều vùng khác nhau của đất nước này, đặc biệt là ở Syunik và Vayots Dzor, trong khi Nhà Hasan-Jalalyan kiểm soát các tỉnh Artsakh và Utik với tên là Vương quốc Artsakh.

Thời cận đại

[sửa | sửa mã nguồn]
Vào năm 1501–02, hầu hết các lãnh thổ Đông Armenia bao gồm cả Yerevan đã bị chinh phục bởi triều đại Safavid mới nổi của Iran do Shah Ismail I lãnh đạo.

Trong những năm 1230, Đế chế Mông Cổ chinh phục Zakarid Armenia và sau đó là phần còn lại của Armenia. Các cuộc xâm lược của Mông Cổ ngay sau đó là của các bộ lạc Trung Á khác, chẳng hạn như Kara Koyunlu, triều đại Timurid và Ağ Qoyunlu, tiếp tục kéo dài từ thế kỷ 13 cho đến thế kỷ 15. Sau những cuộc xâm lược không ngừng, từng mang lại sự tàn phá cho đất nước này, cùng với thời gian, Armenia trở nên suy yếu.

Vào thế kỷ 16, Đế quốc Ottoman và vương triều Safavid của Iran chia cắt Armenia. Từ đầu thế kỷ 16, cả Tây Armenia và Đông Armenia rơi vào tay Đế chế Safavid.[38][39] Do sự cạnh tranh địa chính trị kéo dài hàng thế kỷ giữa Turco-Iran sẽ kéo dài ở Tây Á, các phần quan trọng của khu vực thường xuyên xảy ra tranh giành giữa hai đế chế đối địch trong các cuộc Chiến tranh Ottoman-Ba Tư. Từ giữa thế kỷ 16 với Hòa bình Amasya, và dứt khoát từ nửa đầu thế kỷ 17 với Hiệp ước Zuhab cho đến nửa đầu thế kỷ 19,[40] Đông Armenia được cai trị bởi các vua nhà Safavid, Afsharid và Qajar, trong khi Tây Armenia vẫn nằm dưới quyền cai trị của đế quốc Ottoman.

Từ năm 1604, Abbas I của Iran đã thực hiện chính sách "tiêu thổ" trong khu vực này để bảo vệ biên giới phía tây bắc của mình chống lại bất kỳ lực lượng Ottoman xâm lược. Đây là một chính sách liên quan đến việc cưỡng bức tái định cư của hàng loạt người Armenia ra khỏi quê hương của họ.[41]

Quân đội Nga chiếm pháo đài Erivan vào năm 1827 trong Chiến tranh Nga-Ba Tư (1826–28) do Franz Roubaud nắm giữ.

Trong Hiệp ước Gulistan năm 1813 và Hiệp ước Turkmenchay năm 1828, sau Chiến tranh Nga-Ba Tư (1804–13) và Chiến tranh Nga-Ba Tư (1826–28), triều đại Qajar của Iran buộc phải nhượng lại miền Đông Armenia theo một cách không thể thay đổi., bao gồm Erivan và Karabakh Khanates, cho Đế quốc Nga.[42][43] Thời kỳ này được gọi là Armenia thuộc Nga.

Trong khi Tây Armenia vẫn nằm dưới sự cai trị của Ottoman, người Armenia đã được trao quyền tự trị đáng kể trong vùng lãnh thổ của họ và sống tương đối hòa thuận với các nhóm người khác trong đế chế (bao gồm cả người Thổ Nhĩ Kỳ cầm quyền). Tuy nhiên, do là những người theo đạo Thiên chúa dưới một cấu trúc xã hội Hồi giáo chặt chẽ, người Armenia phải đối mặt với sự phân biệt đối xử tràn lan. Khi họ bắt đầu thúc đẩy nhiều quyền hơn trong Đế chế Ottoman, để đáp lại, Sultan Abdul Hamid II đã tổ chức các cuộc thảm sát do nhà nước bảo trợ chống lại người Armenia từ năm 1894 đến năm 1896, dẫn đến số người chết ước tính từ 80.000 đến 300.000 người. Các vụ thảm sát Hamidian đã khiến cho Hamid nổi tiếng quốc tế với cái tên "Sultan Đỏ" hay "Sultan đẫm máu".[44]

Trong những năm 1890, Liên đoàn Cách mạng Armenia, thường được gọi là Dashnaktsutyun, đã hoạt động trong Đế chế Ottoman với mục đích thống nhất các nhóm nhỏ khác nhau trong đế chế đang vận động cải cách và bảo vệ các làng Armenia khỏi các cuộc tàn sát lan rộng ở một số Các khu vực đông dân cư của Armenia của đế chế. Các thành viên Dashnaktsutyun cũng thành lập các nhóm fedayi Armenia bảo vệ thường dân Armenia thông qua các cuộc kháng chiến vũ trang. Dashnaks cũng hoạt động vì mục tiêu rộng lớn hơn là tạo ra một Armenia "tự do, độc lập và thống nhất", mặc dù đôi khi họ dành mục tiêu này để ủng hộ cách tiếp cận thực tế hơn, chẳng hạn như ủng hộ quyền tự chủ.

Đế chế Ottoman bắt đầu sụp đổ, và vào năm 1908, cuộc Cách mạng Người Thổ trẻ đã lật đổ chính phủ của Sultan Hamid. Vào tháng 4 năm 1909, vụ thảm sát Adana xảy ra tại Adana Vilayet của Đế chế Ottoman dẫn đến cái chết của khoảng 20.000–30.000 người Armenia. Những người Armenia sống trong đế chế hy vọng rằng Ủy ban Liên minh và Tiến bộ sẽ thay đổi địa vị hạng hai của họ. Gói cải cách Armenia (1914) được trình bày như một giải pháp bằng cách bổ nhiệm một tổng thanh tra về các vấn đề Armenia.[45]

Chiến tranh thế giới thứ nhất và cuộc diệt chủng người Armenia

[sửa | sửa mã nguồn]
Nạn nhân diệt chủng người Armenia năm 1915

Chiến tranh thế giới thứ nhất bùng nổ dẫn đến sự đối đầu giữa Đế chế Ottoman và Đế chế Nga trong các chiến dịch Kavkaz và Ba Tư. Chính phủ mới ở Istanbul bắt đầu nhìn người Armenia với sự ngờ vực và nghi ngờ, bởi vì Quân đội Đế quốc Nga có một đội ngũ tình nguyện viên Armenia. Vào ngày 24 tháng 4 năm 1915, các trí thức Armenia đã bị chính quyền Ottoman bắt giữ và, với Luật Tehcir (29 tháng 5 năm 1915), cuối cùng phần lớn người Armenia sống ở Anatolia đã thiệt mạng trong cuộc diệt chủng Armenia.

Cuộc diệt chủng được thực hiện theo hai giai đoạn: giết hại hàng loạt những người đàn ông có sức khỏe thông qua thảm sát và tống khứ lính nghĩa vụ để chuyển sang lao động cưỡng bức, sau đó là trục xuất phụ nữ, trẻ em, người già và những người ốm yếu trong các cuộc diễu hành tử thần dẫn đến sa mạc Syria. Bị những người hộ tống quân sự cưỡng ép, những người bị trục xuất đã thường xuyên thiếu thức ăn và nước uống và bị cướp, hãm hiếp và thảm sát định kỳ.[46][47] Có sự phản kháng mang tính cục bộ địa phương của người Armenia trong khu vực này, được phát triển để chống lại các hoạt động diệt chủng của Đế chế Ottoman. Các sự kiện từ năm 1915 đến năm 1917 được người Armenia và đại đa số các nhà sử học phương Tây coi là những vụ giết người hàng loạt do nhà nước bảo trợ hay còn gọi là tội diệt chủng.[48]

Các nhà chức trách Thổ Nhĩ Kỳ phủ nhận tội ác diệt chủng này cho đến ngày nay. Cuộc diệt chủng Armenia được thừa nhận là một trong những cuộc diệt chủng hiện đại đầu tiên.[49][50] Theo nghiên cứu do Arnold J. Toynbee thực hiện, ước tính có khoảng 600.000 người Armenia đã chết trong quá trình trục xuất từ năm 1915 đến năm 1916. Tuy nhiên, con số này chỉ tính đến năm đầu tiên của Cuộc diệt chủng và không tính đến những người đã chết hoặc bị giết sau khi báo cáo được tổng hợp vào ngày 24 tháng 5 năm 1916.[51] Hiệp hội các học giả diệt chủng quốc tế đưa ra con số thiệt mạng là "hơn một triệu".[52] Tổng số người thiệt mạng được ước tính rộng rãi nhất là từ 1 đến 1,5 triệu.[53]

Armenia và cộng đồng người Armenia đã vận động để các sự kiện này được chính thức công nhận là tội diệt chủng trong hơn 30 năm. Những sự kiện này theo truyền thống được kỷ niệm hàng năm vào ngày 24 tháng 4, Ngày liệt sĩ Armenia, hoặc Ngày của nạn diệt chủng Armenia.[cần dẫn nguồn]

Cộng hòa Armenia thứ nhất

[sửa | sửa mã nguồn]
Tòa nhà chính phủ của Cộng hòa Armenia thứ nhất (1918–1920).

Mặc dù Quân đội Đế quốc Kavkaz của Nga do Nikolai Yudenich chỉ huy và người Armenia trong các đơn vị tình nguyện và lực lượng dân quân Armenia do Andranik Ozanian và Tovmas Nazarbekian chỉ huy đã thành công trong việc chiếm được hầu hết vùng Ottoman Armenia trong Thế chiến thứ nhất, nhưng thành quả của họ đã bị mất với Cách mạng Bolshevik năm 1917. Vào thời điểm đó, Đông Armenia, Gruzia và Azerbaijan do Nga kiểm soát đã cố gắng liên kết với nhau trong Cộng hòa Liên bang Dân chủ Transcaucasian. Tuy nhiên, liên bang này chỉ tồn tại từ tháng 2 đến tháng 5 năm 1918, khi cả ba đảng quyết định giải tán nó. Kết quả là, chính phủ Dashnaktsutyun ở Đông Armenia tuyên bố độc lập vào ngày 28 tháng 5 với tư cách là Cộng hòa thứ nhất của Armenia dưới sự lãnh đạo của Aram Manukian.

Nền độc lập ngắn ngủi của nền Đệ nhất Cộng hòa này được ghi nhận với đầy rẫy chiến tranh, tranh chấp lãnh thổ và một dòng người tị nạn ồ ạt từ Ottoman Armenia, mang theo bệnh tật và đói khát. Khối Đồng minh đã tìm cách giúp đỡ nhà nước Armenia mới thành lập thông qua các quỹ cứu trợ và các hình thức hỗ trợ khác.

Vào cuối cuộc chiến, các cường quốc chiến thắng tìm cách chia rẽ Đế chế Ottoman. Được ký kết giữa Đồng minh và các cường quốc liên kết và Đế chế Ottoman tại Sèvres vào ngày 10 tháng 8 năm 1920, Hiệp ước Sèvres hứa sẽ duy trì sự tồn tại của nước cộng hòa Armenia và gắn các lãnh thổ cũ của Armenia dưới thời Ottoman với nó. Vì các đường biên giới mới của Armenia do Tổng thống Hoa Kỳ Woodrow Wilson vẽ nên Ottoman Armenia còn được gọi là " Wilsonian Armenia ". Ngoài ra, chỉ vài ngày trước đó, vào ngày 5 tháng 8 năm 1920, Mihran Damadian của Liên minh Quốc gia Armenia, chính quyền Armenia trên thực tế ở Cilicia, tuyên bố Cilicia độc lập với tư cách một nước cộng hòa tự trị Armenia dưới sự bảo hộ của Pháp.[54]

Thậm chí còn có sự cân nhắc về việc biến Armenia trở thành một khu ủy trị dưới sự bảo hộ của Hoa Kỳ. Tuy nhiên, hiệp ước đã bị Phong trào Quốc gia Thổ Nhĩ Kỳ bác bỏ và không bao giờ có hiệu lực. Phong trào đã sử dụng hiệp ước này như một dịp để tuyên bố mình là chính phủ hợp pháp của Thổ Nhĩ Kỳ, thay thế chế độ quân chủ có trụ sở tại Istanbul bằng chế độ cộng hòa có trụ sở tại Ankara.

Cuộc tiến công của Quân đoàn Hồng quân 11 vào thành phố Yerevan.

Năm 1920, các lực lượng dân tộc chủ nghĩa Thổ Nhĩ Kỳ xâm lược nước cộng hòa Armenia non trẻ từ phía đông. Các lực lượng Thổ Nhĩ Kỳ dưới sự chỉ huy của Kazım Karabekir đã đánh chiếm các vùng lãnh thổ của Armenia mà Nga đã sáp nhập sau Chiến tranh Nga-Thổ 1877–1878 và chiếm đóng thành phố cổ Alexandropol (Gyumri ngày nay). Xung đột bạo lực cuối cùng đã kết thúc với Hiệp ước Alexandropol vào ngày 2 tháng 12 năm 1920. Hiệp ước buộc Armenia giải giáp hầu hết các lực lượng quân sự của mình, nhượng lại tất cả lãnh thổ cũ của Ottoman được Hiệp ước Sèvres cấp cho, và từ bỏ tất cả "Wilsonian Armenia" được cấp cho nó trong hiệp ước Sèvres. Đồng thời, Tập đoàn quân số 11 của Liên Xô, dưới sự chỉ huy của Grigoriy Ordzhonikidze, xâm lược Armenia tại Karavansarai (Ijevan ngày nay) vào ngày 29 tháng 11. Đến ngày 4 tháng 12, lực lượng của Ordzhonikidze tiến vào Yerevan và nước cộng hòa Armenia sụp đổ, chỉ tồn tại trong thời gian ngắn.

Sau khi nước cộng hòa cũ sụp đổ, Cuộc nổi dậy tháng Hai nhanh chóng diễn ra vào năm 1921, và dẫn đến việc thành lập Cộng hòa Miền núi Armenia bởi các lực lượng Armenia dưới sự chỉ huy của Garegin Nzhdeh vào ngày 26 tháng 4, chống lại sự xâm nhập của cả Liên Xô và Thổ Nhĩ Kỳ tại Zangezur khu vực phía nam Armenia. Sau các thỏa thuận của Liên Xô về việc đưa tỉnh Syunik vào bên trong biên giới của Armenia, cuộc nổi dậy kết thúc và Hồng quân giành quyền kiểm soát khu vực này vào ngày 13 tháng 7.

Cộng hòa XHCN Xô viết Armenia

[sửa | sửa mã nguồn]
Quốc huy của Armenia Xô Viết với Núi Ararat ở trung tâm.

Armenia bị Hồng quân sáp nhập và cùng với Gruzia và Azerbaijan, được hợp nhất vào Liên minh các nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết như một phần của Cộng hòa XHCN Xô viết Liên bang Kavkaz (TSFSR) vào ngày 4 tháng 3 năm 1922.[55][56] Với sự sáp nhập này, Hiệp ước Alexandropol được thay thế bằng Hiệp ước Kars của Liên Xô-Thổ Nhĩ Kỳ. Trong thỏa thuận này, Thổ Nhĩ Kỳ cho phép Liên Xô nắm quyền kiểm soát Adjara với thành phố cảng Batumi để đổi lấy chủ quyền đối với các thành phố Kars, Ardahan và Iğdır, tất cả đều là một phần của Armenia thuộc Nga.[55][56]

TSFSR tồn tại từ năm 1922 đến năm 1936, khi nó được chia thành ba thực thể riêng biệt (Cộng hòa XHCN Xô viết Armenia, Cộng hòa XHCN Xô viết Azerbaijan và Cộng hòa XHCN Xô viết Gruzia). Người Armenia đã có được một giai đoạn khá ổn định dưới thời Xô viết. Họ nhận được thực phẩm, thuốc men và các nhu yếu phẩm khác từ Moskva, và thời gian cầm quyền của những người cộng sản đã trở thành thời kỳ yên ổn, dễ chịu trái ngược hoàn toàn với tình trạng hỗn loạn những năm cuối thời kỳ Đế chế Ottoman. Tình hình chỉ không dễ chịu với nhà thờ, vốn phản đối quyền cai trị Xô viết. Sau cái chết của Vladimir Lenin và các sự kiện xảy ra trong Nội chiến Nga, Joseph Stalin trở thành tổng bí thư của CPSU, vị trí quyền lực nhất của Liên Xô thời đó.[57]

Armenia không phải là bối cảnh của bất kỳ trận chiến nào trong Thế chiến thứ hai. Ước tính có khoảng 500.000 người Armenia (gần một phần ba dân số) đã phục vụ trong Hồng quân trong chiến tranh, và 175.000 người đã chết.[58]

Người ta cho rằng chỉ số tự do trong khu vực đã được cải thiện sau cái chết của Joseph Stalin vào năm 1953 và sự xuất hiện của Nikita Khrushchev với tư cách là tổng thư ký mới của CPSU. Chẳng bao lâu, cuộc sống trong SSR của Armenia bắt đầu được cải thiện nhanh chóng. Nhà thờ, vốn bị hạn chế dưới thời Stalin, đã được hồi sinh khi Catholicos Vazgen I đảm nhận nhiệm vụ văn phòng của ông vào năm 1955. Năm 1967, một đài tưởng niệm các nạn nhân của cuộc diệt chủng Armenia được xây dựng tại đồi Tsitsernakaberd phía trên hẻm núi Hrazdan ở Yerevan. Điều này xảy ra sau khi các cuộc biểu tình quần chúng diễn ra vào dịp kỷ niệm 50 năm sự kiện bi thảm vào năm 1965.

Người Armenia tập trung tại Quảng trường Nhà hát ở trung tâm Yerevan để tuyên bố thống nhất tỉnh tự trị Nagorno-Karabakh với Cộng hòa XHCN Xô viết Armenia.

Trong thời kỳ Gorbachev những năm 1980, với những cải cách của Glasnost và Perestroika, người Armenia bắt đầu yêu cầu chăm sóc môi trường tốt hơn cho đất nước của họ, phản đối tình trạng ô nhiễm mà các nhà máy do Liên Xô xây dựng mang lại. Căng thẳng cũng phát triển giữa Azerbaijan thuộc Liên Xô và quận tự trị Nagorno-Karabakh của nó, một khu vực có đa số người Armenia. Khoảng 484.000 người Armenia sống ở Azerbaijan vào năm 1970.[59] Người Armenia ở Karabakh yêu cầu thống nhất với Armenia của Liên Xô. Cuộc biểu tình ôn hòa ở Armenia hỗ trợ Karabakh người Armenia đã được đáp ứng với chống Armenia cuộc tàn sát ở Azerbaijan, chẳng hạn như một trong Sumgait, được theo sau bởi bạo lực chống Azerbaijan tại Armenia.[60] Tạo thêm khó khăn cho Armenia là một trận động đất kinh hoàng năm 1988 với cường độ là 7,2 độ richter.[61]

Việc Gorbachev không có khả năng làm giảm bớt bất kỳ vấn đề nào của Armenia đã tạo ra sự thất vọng cho người Armenia và khiến người Armenia ngày càng khao khát độc lập. Vào tháng 5 năm 1990, Quân đội Armenia mới (NAA) được thành lập, hoạt động như một lực lượng phòng vệ tách biệt với Hồng quân Liên Xô. Các cuộc đụng độ nhanh chóng nổ ra giữa quân đội NAA và Lực lượng An ninh Nội bộ Liên Xô (MVD) đóng tại Yerevan khi người Armenia quyết định kỷ niệm ngày thành lập Cộng hòa Armenia năm 1918. Bạo lực dẫn đến cái chết của 5 người Armenia thiệt mạng trong một cuộc đấu súng với MVD tại nhà ga đường sắt. Các nhân chứng ở đó cho rằng MVD đã sử dụng vũ lực quá mức và họ đã kích động đánh nhau.

Các cuộc đọ súng tiếp theo giữa dân quân Armenia và quân đội Liên Xô đã xảy ra ở Sovetashen, gần thủ đô và dẫn đến cái chết của hơn 26 người, chủ yếu là người Armenia. Cuộc tàn sát của người Armenia ở Baku vào tháng 1 năm 1990 đã buộc gần như toàn bộ 200.000 người Armenia ở thủ đô Baku của Azerbaijan phải chạy sang Armenia.[62] Ngày 23 tháng 8 năm 1990, Armenia tuyên bố chủ quyền trên lãnh thổ của mình. Vào ngày 17 tháng 3 năm 1991, Armenia, cùng với các quốc gia Baltic, Gruzia và Moldova, đã tẩy chay một cuộc trưng cầu dân ý trên toàn quốc, trong đó 78% tổng số cử tri đã bỏ phiếu cho việc duy trì Liên bang Xô viết dưới hình thức cải tổ.[63]

Khôi phục nền độc lập

[sửa | sửa mã nguồn]
Những người lính Armenia trong Chiến tranh Nagorno-Karabakh

Vào ngày 21 tháng 9 năm 1991, Armenia chính thức tuyên bố trở thành nhà nước độc lập sau cuộc đảo chính bất thành vào tháng 8 ở Mokva, Cộng hòa XHCN LB Nga. Levon Ter-Petrosyan được nhiều người bầu làm Tổng thống đầu tiên của Cộng hòa Armenia mới độc lập vào ngày 16 tháng 10 năm 1991. Ông đã trở nên nổi tiếng khi lãnh đạo phong trào Karabakh để thống nhất Nagorno-Karabakh có đông dân cư người Armenia.[64] Ngày 26 tháng 12 năm 1991, Liên bang Xô viết không còn tồn tại và nền độc lập của Armenia được công nhận.

Ter-Petrosyan đã lãnh đạo Armenia cùng với Bộ trưởng Quốc phòng Vazgen Sargsyan thông qua Chiến tranh Nagorno-Karabakh lần thứ nhất với nước láng giềng Azerbaijan. Những năm đầu thời kỳ hậu Xô Viết bị tàn phá bởi những khó khăn kinh tế, vốn bắt nguồn từ cuộc xung đột Karabakh khi Mặt trận Bình dân Azerbaijan tìm cách gây áp lực với Azerbaijan SSR để kích động phong tỏa đường sắt và đường hàng không chống lại Armenia. Động thái này đã làm tê liệt nền kinh tế Armenia một cách hiệu quả khi 85% lượng hàng hóa và hàng hóa của nước này đến qua giao thông đường sắt.[64] Năm 1993, Thổ Nhĩ Kỳ tham gia cuộc phong tỏa chống lại Armenia để ủng hộ Azerbaijan.[65]

Cuộc diễu hành ngày 21 tháng 9 năm 2011 tại Yerevan, đánh dấu 20 năm Armenia tái độc lập.

Chiến tranh Karabakh kết thúc sau khi một lệnh ngừng bắn do Nga làm trung gian được đưa ra vào năm 1994. Cuộc chiến là một thành công đối với lực lượng Karabakh Armenia, những người đã chiếm được 16% lãnh thổ được quốc tế công nhận của Azerbaijan, bao gồm cả chính Nagorno-Karabakh.[66] Các lực lượng được Armenia hậu thuẫn vẫn nắm quyền kiểm soát trên thực tế toàn bộ lãnh thổ đó cho đến năm 2020. Nền kinh tế của cả Armenia và Azerbaijan đều bị tổn thương khi không có giải pháp hoàn chỉnh và biên giới của Armenia với Thổ Nhĩ Kỳ và Azerbaijan vẫn bị đóng cửa. Vào thời điểm cả Azerbaijan và Armenia cuối cùng đã đồng ý ngừng bắn vào năm 1994, ước tính 30.000 người đã thiệt mạng và hơn một triệu người phải di tản.[67] Vài nghìn người đã thiệt mạng trong cuộc chiến Karabakh năm 2020.

Thời hiện đại

[sửa | sửa mã nguồn]

Trong thế kỷ 21, Armenia phải đối mặt với nhiều khó khăn. Quốc gia này đã chuyển hẳn sang nền kinh tế thị trường. Một nghiên cứu xếp nó là quốc gia "tự do về kinh tế" thứ 41 trên thế giới, Tính đến năm 2014 .[68] Mối quan hệ của nó với châu Âu, Liên đoàn Ả Rập và Cộng đồng các quốc gia độc lập đã cho phép Armenia tăng cường thương mại.[69][70] Khí đốt, dầu mỏ và các nguồn cung cấp khác đi qua hai tuyến đường quan trọng: Iran và Gruzia. Tính đến năm 2016, Armenia duy trì quan hệ thân thiện với cả hai nước này.[71] [cần cập nhật]

Cách mạng Armenia 2018 là một loạt các cuộc biểu tình chống chính phủ ở Armenia từ tháng 4 đến tháng 5 năm 2018 được tổ chức bởi các nhóm chính trị và dân sự khác nhau do một thành viên của quốc hội Armenia - Nikol Pashinyan (người đứng đầu đảng Hợp đồng Dân sự) lãnh đạo. Ban đầu, các cuộc biểu tình và tuần hành diễn ra nhằm phản đối nhiệm kỳ thứ ba liên tiếp của Serzh Sargsyan trên cương vị Tổng thống Armenia và sau đó là chống lại chính phủ do Đảng Cộng hòa kiểm soát nói chung. Pashinyan đã tuyên bố đây là[cần giải thích] một "cuộc cách mạng nhung".[72]

Vào tháng 3 năm 2018, quốc hội Armenia đã bầu Armen Sarksyan làm Tổng thống mới của Armenia. Cuộc cải cách hiến pháp gây tranh cãi nhằm giảm bớt quyền lực của tổng thống được thực hiện, trong khi quyền lực của thủ tướng được tăng cường.[73] Vào tháng 5 năm 2018, quốc hội đã bầu thủ lĩnh đối lập Nikol Pashinyan làm thủ tướng mới. Người tiền nhiệm Serzh Sargsyan của ông đã từ chức hai tuần trước đó sau các cuộc biểu tình chống chính phủ lan rộng.[74]

Vào ngày 27 tháng 9 năm 2020, một cuộc chiến toàn diện nổ ra do xung đột Nagorno-Karabakh chưa được giải quyết.[75] Cả các lực lượng vũ trang của Armenia và Azerbaijan đều báo cáo thương vong về quân sự và dân sự.[76] Thỏa thuận ngừng bắn Nagorno-Karabakh nhằm chấm dứt cuộc chiến kéo dài 6 tuần giữa Armenia và Azerbaijan được nhiều người coi là thất bại và đầu hàng của Armenia.[77]

Chính trị

[sửa | sửa mã nguồn]
Xem thêm: Chính trị Armenia

Chính trị Armenia theo khuôn khổ một nền cộng hoà đại diện dân chủ tổng thống, theo đó Tổng thống là Lãnh đạo chính phủ, và một hệ thống chính trị đa đảng. Quyền hành pháp thuộc chính phủ. Quyền lập pháp được cả chính phủ và nghị viện đảm nhiệm.

Các đảng phái chính:

Đối ngoại

[sửa | sửa mã nguồn]

Armenia thi hành chính sách cân bằng quan hệ với Nga và phương Tây. Ưu tiên chính trong chính sách đối ngoại của Armenia là hợp tác khu vực và giải quyết xung đột tại Nagorno-Karabakh với Azerbaijan.

  • Với Nga và SNG: Nga và Armenia đã ký Hiệp định quân sự, cho phép Nga tiếp tục sử dụng các căn cứ quân sự từ thời Liên Xô. Tích cực tham gia các hoạt động của khối SNG. Armenia hiện là quan sát viên (từ tháng 4 năm 2003) của cộng đồng kinh tế Âu-Á (EuvAzEC), thành viên của Hiệp ước an ninh tập thể (ODKB) gồm 6 nước Nga, Belarus, Armenia, Tajikistan, Kyrgyzstan, Uzbekistan.
  • Với các nước khác: Armenia chú trọng hợp tác với các nước đang phát triển. Trung Quốc, Ấn Độ và Nhật Bản là những đối tác lớn. Ngoài ra, Thái Lan, Indonesia, Malaysia gần đây đang tăng cường quan hệ với Armenia; có quan hệ tốt với Iran và Gruzia nhằm mục đích giải quyết khó khăn về kinh tế và giao thông. Vừa qua, Armenia và Thổ Nhĩ Kỳ đã ký Biên bản bình thường hóa quan hệ.

Là thành viên của nhiều Tổ chức quốc tế trong đó có Liên Hợp Quốc, OSCE, UNESCO, WTO.

Phân chia hành chính

[sửa | sửa mã nguồn]
Bài chi tiết: Phân cấp hành chính Armenia

Armenia được chia thành mười tỉnh (marzer, số ít: marz), với thành phố (kaghak) Yerevan (Երևան) có địa vị hành chính đặc biệt, là thủ đô của đất nước. Người đứng đầu tỉnh là marzpet (thống đốc), được chỉ định bởi chính phủ Armenia. Tại Yerevan, người đứng đầu là thị trưởng, do tổng thống bổ nhiệm.

Trong mỗi tỉnh là các cộng đồng (hamaynkner, số ít: hamaynk). Mỗi cộng đồng tự quản bao gồm một hoặc nhiều khu định cư (bnakavayrer, số ít: bnakavayr). Các khu định cư này có thể chỉ có mình nó (không phân chia tiếp) hoặc chia thành các cộng đồng dân cư là thị trấn (kaghakner, số ít: kaghak) hoặc các làng (gyugher, số ít: gyugh). Tính đến năm 2007, Armenia có 915 cộng đồng, trong đó có 49 cộng đồng được coi là đô thị và 866 được coi là nông thôn. Thủ đô Yerevan cũng có tư cách của một cộng đồng[78]. Ngoài ra, Yerevan được chia thành 12 quận bán tự trị.

Tỉnh Dân số % Mật độ
Yerevan 1.091.235 36,3% 5.196,4/km2 (13.459/sq mi)
Shirak 257.242 8,6% 96,0/km2 (249/sq mi)
Armavir 255.861 8,5% 206,2/km2 (534/sq mi)
Lori 253.351 8,4% 66,8/km2 (173/sq mi)
Ararat 252.665 8,4% 126,1/km2 (327/sq mi)
Kotayk 241.337 8,0% 114,9/km2 (298/sq mi)
Gegharkunik 215.371 7,2% 58,9/km2 (153/sq mi)
Syunik 134.061 4,5% 29,8/km2 (77/sq mi)
Aragatsotn 126.278 4,2% 45,8/km2 (119/sq mi)
Tavush 121.963 4,1% 39,1/km2 (101/sq mi)
Vayots Dzor 53.230 1,8% 22,1/km2 (57/sq mi)

Địa lý

[sửa | sửa mã nguồn]
Bản đồ mô phỏng địa hình Armenia (trái) và ảnh chụp vệ tinh Armenia và tháng 5 năm 2003 (phải)

Armenia là một quốc gia nội lục tại Nam Kavkaz. Nằm giữa Biển Đen và Biển Caspia, Armenia giáp với Gruzia về phía bắc, Azerbaijan về phía đông, Iran về phía nam, và Thổ Nhĩ Kỳ về phía tây và tây nam. Dù về địa lý nằm ở Tây Á, về chính trị và văn hóa Armenia gần gũi với châu Âu. Về lịch sử, Armenia từng là ngã tư đường giữa châu Âu và tây nam Á, và vì thế được coi là một quốc gia liên lục địa.

Cộng hoà Armenia, bao phủ diện tích 30 000 km² (11.600 dặm vuông), nằm ở đông bắc cao nguyên Armenia (bao phủ diện tích 400 000 km² hay 154.000 dặm vuông).

Đất đai chủ yếu là núi non, với những dòng sông chảy nhanh và một ít rừng. Khí hậu cao nguyên lục địa: mùa hè nóng và mùa đông lạnh. Điển cao nhất đất nước là đỉnh núi Aragats, cao 4095 mét (13.435 ft) trên mực nước biển, và không có điểm nào thấp dưới 390 mét (1.280 ft) trên mực nước biển.[79] Núi Ararat, được người Armenia coi là một biểu tượng của quốc gia họ, là núi cao nhất trong vùng và từng là một phần của Armenia cho tới tận khoảng năm 1915, khi nó rơi vào tay người Thổ Nhĩ Kỳ.

Armenia đang tìm cách giải quyết các vấn đề môi trường của họ. Nước này đã thành lập Bộ Bảo vệ Tự nhiên và đưa ra các sắc thuế về ô nhiễm không khí và nước và chất thải rắn, nguồn thu từ những loại thuế này sẽ được sử dụng cho các hoạt động bảo vệ môi trường. Armenia rất chú trọng hợp tác với các thành viên khác trong Cộng đồng các quốc gia độc lập (CIS, một nhóm 11 nước cộng hoà Xô viết trước kia) và với các thành viên cộng đồng thế giới về các vấn đề môi trường. Chính phủ Armenia đang đặt kế hoạch đóng cửa Nhà máy Điện Hạt nhân Medzamor gần Yerevan ngay khi tìm được nguồn năng lượng thay thế thích hợp.

Kinh tế

[sửa | sửa mã nguồn]
Bài chi tiết: Kinh tế Armenia
Yerevan - trung tâm tài chính và văn hóa của Armenia.
Tu viện Tatev, một trong những điểm du lịch nổi tiếng của Armenia.

Cho tới khi độc lập, kinh tế Armenia chủ yếu dựa trên công nghiệp với các sản phẩm hóa chất, điện tử, máy móc, thực phẩm chế biến, cao su nhân tạo, và dệt may và dựa nhiều vào các nguồn tài nguyên từ bên ngoài. Nông nghiệp chiếm khoảng 20% sản phẩm thực và 10% nhân công trước khi Liên bang Xô viết tan rã năm 1991. Các sản phẩm mỏ Armenia là đồng, kẽm, vàng, và chì. Đại đa số năng lượng có từ nguồn nhiên liệu nhập khẩu từ Nga, gồm khí đốt và nhiên liệu hạt nhân (với một nhà máy điện hạt nhân); nguồn năng lượng chủ yếu trong nước là thủy điện. Một lượng nhỏ than, khí đốt, và dầu mỏ vẫn chưa được khai thác.

Tương tự như các quốc gia mới độc lập từ Liên bang Xô viết cũ khác, kinh tế Armenia phải đương đầu với di sản của một nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung và sự tan vỡ của thị trường thương mại Xô viết truyền thống. Đầu tư và hỗ trợ của Xô viết vào ngành công nghiệp Armenia bị mất, vì thế chỉ một ít doanh nghiệp lớn chủ chốt còn hoạt động. Ngoài ra, những hậu quả của trận động đất Spitak năm 1988, giết hại hơn 25.000 người và khiến 500.000 người mất nhà cửa vẫn còn đó. Cuộc xung đột với Azerbaijan về vùng Nagorno-Karabakh đi đến hồi kết vào năm 2023. Sự đóng cửa biên giới với Azerbaijan và Thổ Nhĩ Kỳ đã khiến nền kinh tế bị suy sụp, bởi Armenia phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu thô và năng lượng từ bên ngoài. Những con đường bộ qua Gruzia và Iran không đầy đủ và không đáng tin cậy. Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) giảm gần 60% từ năm 1989 tới năm 1992–1993. Đồng tiền tệ quốc gia, đồng dram, bị siêu lạm phát trong những năm đầu tiên sau khi được đưa vào lưu hành năm 1993.

Tuy thế, chính phủ vẫn đưa ra được những cuộc cải cách kinh tế ở quy mô lớn, làm giảm đáng kể nạn lạm phát và ổn định tăng trưởng. Cuộc ngừng bắn năm 1994 cho cuộc xung đột Nagorno-Karabakh cũng giúp nền kinh tế. Armenia đã đạt tăng trưởng kinh tế mạnh từ năm 1995, một bước ngoặt so với giai đoạn trước đó, và lạm phát đã ở mức chấp nhận được trong những năm tiếp theo. Những lĩnh vực mới, như gia công đá quý và chế tạo đồ kim hoàn, công nghệ thông tin và công nghệ viễn thông, và thậm chí cả du lịch đang bắt đầu có đóng góp vào nền kinh tế bên cạnh các lĩnh vực truyền thống như nông nghiệp.

Sự tăng trưởng kinh tế ổn định đã giúp Armenia nhận được thêm sự giúp đỡ từ các định chế quốc tế. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Tái thiết và Phát triển châu Âu (EBRD), cùng nhiều định chế tài chính quốc tế khác (IFIs) và nước ngoài đã kéo dài thời hạn trả nợ cũng như cung cấp cho nước này nhiều khoản vay lớn. Từ năm 1993 những khoản cho vay từ Hoa Kỳ đã vượt $1.1 tỷ. Những khoản cho vay đó chủ yếu nhắm mục tiêu giảm thâm hụt ngân sách, ổn định tiền tệ; phát triển doanh nghiệp tư nhân; lĩnh vực năng lượng; nông nghiệp, chế biến thực phẩm, vận tải và sức khỏe cùng giáo dục; và việc tái thiết đang diễn ra tại các vùng đã phải chịu ảnh hưởng trận động đất. Chính phủ đã gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới ngày 5 tháng 2 năm 2003. Nhưng một trong những nguồn đầu tư trực tiếp nước ngoài chính chính là cộng đồng Do Thái Armenia, với những khoản tiền lớn cho việc tái thiết cơ sở hạ tầng và các dự án công cộng. Là một quốc gia dân chủ đang phát triển, Armenia cũng hy vọng có được thêm viện trợ tài chính từ phương Tây.

Một luật tự do đầu tư nước ngoài đã được thông qua tháng 6 năm 1994, và Luật về Tư nhân hóa được thông qua năm 1997, cũng như một chương trình tư nhân hóa các tài sản nhà nước. Tương lai phát triển sẽ phụ thuộc vào khả năng của chính phủ trong việc tăng cường quản lý kinh tế vi mộ, gồm cả tăng nguồn thu, cải thiện môi trường đầu tư, và chiến đấu chống tham nhũng.

Năm 2006 Chỉ số Tự do Kinh tế của Armenia xếp hạng 27, tương đương Nhật Bản và đứng trước các nước như Na Uy, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha và Italia. Tuy nhiên, Armenia bị xếp hạng rất thấp về quyền sở hữu, tồi hơn các nước như Botswana và Trinidad và Tobago.[80]

Năm 2005 Chỉ số Minh bạch Tham nhũng Quốc tế xếp hạng Armenia thứ 88, tham nhũng nghiêm trọng.[81]

Tính đến năm 2016, GDP của Armenia đạt 10.754 USD, đứng thứ 131 thế giới và đứng thứ 40 châu Âu.

Nhân khẩu

[sửa | sửa mã nguồn]
Bài chi tiết: Nhân khẩu Armenia
Xem: Điều tra dân số Armenia

Tôn giáo tại Armenia (2011)[82]

  Chính thống giáo (92.5%)
  Các nhánh Kitô giáo khác (2.3%)
  Yazidi (0.8%)
  Khác (0.4%)
  Không tôn giáo (4.0%)
Tu viện Gandzasar ở Nagorno Karabakh được hoàn thành vào năm 1238.

Armenia có số dân 2.982.904 người (ước tính tháng 7 năm 2005) và là nước có mật độ dân số đứng thứ hai trong số các nước cộng hòa thuộc Liên xô trước đây. Vì mức độ di cư cao sau khi Liên bang Xô viết tan rã, dân số nước này đã sút giảm. Tuy nhiên, tỷ lệ di cư và sụt giảm dân số đã giảm bớt trong những năm gần đây, một xu hướng được cho là sẽ còn tiếp diễn. Trên thực tế Armenia được cho là sẽ lấy lại mức độ tăng trưởng dân số dương vào năm 2010.

Dân tộc Armenia chiếm 97.9% dân số, người Kurd chiếm 1.3%, và người Nga 0.5%. Cũng có các động đồng Assyria, Gruzia, Hy Lạp và Ukraina nhỏ hơn khác. Đa số người Azerbaijan, từng chiếm một phần quan trọng trong tổng số dân, đã buộc phải rời bỏ nhà cửa từ khi nước này giành lại độc lập và thời kỳ chiếm đóng.

Hầu như tất cả người Armenia tại Azerbaijan (gần 120.000 người) hiện sống tại vùng Nagorno-Karabakh. Armenia đã từng có cộng đồng Do Thái rất lớn (theo một số ước tính lên tới 8 triệu người, vượt xa con số 3 triệu người của toàn bộ dân số nước này hiện nay), với nhiều cộng đồng hiện diện trên khắp thế giới, từ Pháp, Nga, Iran, Liban, tới Bắc Mỹ.

Tôn giáo chủ yếu tại Armenia là Kitô giáo. Các gốc rễ của Giáo hội Armenia có từ thế kỷ thứ nhất sau Công Nguyên. Theo truyền thống, Giáo hội Armenia được hai trong số mười hai tông đồ của Chúa Giêsu là Thaddaeus và Bartholomew thành lập. Họ đã thuyết giảng tại Armenia trong những năm 40 tới 60 Công Nguyên. Nhờ được hai vị tông đồ sáng lập, tên chính thức của Giáo hội Armenia là Giáo hội Tông truyền Armenia. Armenia là nước đầu tiên coi Kitô giáo là quốc giáo vào năm 301 sau Công Nguyên, một năm sau đó giáo hội có Thượng phụ đầu tiên là thánh Grigor Lusavorich. Hơn 93% người Kitô giáo Armenia theo Giáo hội Tông truyền Armenia, một giáo hội Chính thống Cổ Phương đông (phủ nhận Công đồng Chalcedon), đây là một phái thủ cựu, nghi thức, có thể so sánh với Giáo hội Chính thống Coptic ở Ai Cập và Giáo hội Chính thống Syria. Armenia cũng có một số dân theo Công giáo Rôma gồm cả nghi lễ Latin và nghi lễ Đông phương (Armenia), những tín hữu Công giáo nghi lễ Đông phương đó thuộc về Giáo hội Công giáo Armenia có trụ sở đặt tại Bzoummar, Liban. Ngoài ra còn có Giáo hội Tin Lành Armenia, Giáo hội huynh đệ Armenia và nhiều nhóm Kháng Cách khác.

Người Kurd Yazidi sống ở vùng phía tây đất nước theo đạo Yazidi (Yazdânism). Cũng có một cộng đồng Do Thái ở Armenia giảm xuống chỉ còn khoảng 750 người sau khi độc lập với hầu hết dân di cư tới Israel. Hiện ở Armenia còn hai hội đường Do Thái - một ở thủ đô Yerevan và một ở thành phố Sevan bên hồ Sevan.

Văn hoá

[sửa | sửa mã nguồn]
Dù nằm ở Thổ Nhĩ Kỳ, Núi Ararat, ở đây nhìn từ Yerevan, là một biểu tượng quốc gia Armenia
Bài chi tiết: Văn hoá Armenia

Người Armenia có bảng chữ cái và ngôn ngữ riêng biệt và độc đáo. Những chữ cái được Mesrob Mashdots sáng tạo và gồm 36 chữ. 96% dân số trong nước nói tiếng Armenia, tuy 75.8% dân số còn sử dụng các ngôn ngữ khác như tiếng Nga kết quả của chính sách phổ biến tiếng Nga thời Xô viết. Tỷ lệ biết chữ ở người trưởng thành tại Armenia là 99% [1] Lưu trữ 2005-07-07 tại Wayback Machine. Đa số người trưởng thành tại Yerevan có thể sử dụng tiếng Nga, tuy tiếng Anh cũng đang ngày càng phổ biến.

Lòng mến khách của người Armenia đã trở thành truyền thuyết và bắt nguồn từ truyền thống cổ. Những cuộc tụ họp xã hội đều diễn ra quanh những bàn ăn với nhiều món thực phẩm theo mùa xa hoa, chuẩn bị công phu, lần lượt được phục vụ (nhưng không cay). Các vị chủ nhà thường đặt thức ăn trên chiếc đĩa của khách bất kỳ khi nào nó rỗng hay rót đầy cốc khi chúng sắp cạn. Sau một hay hai phần mời mọc, hành động từ chối một cách lịch thiệp hay, đơn giản hơn, chỉ cần để lại một miếng nhỏ thức ăn, là có thể chấp nhận được. Các loại rượu như cognac, vodka, và rượu vang đỏ thường được dùng tại các bữa tiệc và những dịp hội họp. Hiếm khi hay không bao giờ một người khách vào trong một ngôi nhà người Armenia mà không được mời cà phê, bánh nướng, thức ăn, hay thậm chí là nước.

Những lễ cưới thường khá cầu kỳ và vương giả. Quá trình cưới hỏi bắt đầu khi người nam và nữ "hứa hôn". Người lớn tuổi phía người nam (Bố mẹ, ông bà, và thường cả Cô và Bác) sang nhà người nữ để xin phép cha cô cho mối quan hệ được tiếp tục và hy vọng một tương lai tươi sáng. Khi cha cô gái đã cho phép, người nam trao cho nữ một "nhẫn hứa hôn" để chính thức hóa công việc. Để kỷ niệm sự đồng thuận của hai gia đình, gia đình người nữ mở một chai cognac Armenia. Sau khi đã hứa hôn, đa số các gia đình đều tổ chức một buổi tiệc hứa hôn khá lớn. Gia đình nhà gái là bên sắp đặt kế hoạch, tổ chức và chi trả chi phí. Gia đình nam rất ít tham dự vào việc này. Trong buổi tiệc, một linh mục được mời tới để cầu nguyện và chúc phúc cho họ. Khi những lời cầu nguyện kết thúc, hai người quấn những dải băng hôn lễ lên tay phải của nhau (nhẫn bị tháo khỏi tay phải khi buổi lễ kết hôn chính thức được nhà thờ Armenia tổ chức). Khoảng thời gian chờ đợi lễ cưới chính thức theo thông lệ là một năm. Không giống như trong các nền văn hóa khác, người nam và gia đình mình không phải trả chi phí buổi lễ. Quá trình sắp đặt kế hoạch và tổ chức thường do nhà gái đảm nhiệm, chú rể chỉ cần tới hiện diện.

Phòng tranh Nghệ thuật Quốc gia tại Yerevan có hơn 16.000 tác phẩm bắt đầu từ Thời Trung Cổ. Nơi đây cũng lưu giữ nhiều tác phẩm của các bậc thầy Châu Âu. Bảo tàng Nghệ thuật Hiện đại, Phòng tranh Trẻ em, và Bảo tàng Martiros Saryan chỉ là một trong những nơi sở hữu nhiều bộ sưu tập nghệ thuật có giá trị đang trưng bày tại Yerevan. Hơn nữa, nhiều phòng tranh tư nhân cũng đang hoạt động, nhiều phòng khác được khai trương hàng năm. Nơi đây thường tổ chức các cuộc triển lãm và bán tranh.

Dàn nhạc Giao hưởng Armenia ở mức trình độ quốc tế thường biểu diễn tại Nhà hát thành phố đã được sửa chữa rất đẹp. Ngoài ra, nhiều nhóm trình diễn khác cũng được đánh giá rất cao về trình độ nhạc sĩ, như Nhà hát Giao hưởng Quốc gia Armenia và dàn nhạc Giao hưởng Serenade. Âm nhạc cổ điển được biểu diễn tại nhiều thính phòng nhỏ hơn, gồm Trường nhạc Quốc gia và Phòng giao hưởng. Nhạc jazz khá phổ thông, đặc biệt vào mùa hè khi các buổi trình diễn trực tiếp thường được tổ chức tại nhiều quán café ngoài trời trong thành phố.

Vernisage tại Yerevan (thị trường nghệ thuật và thủ công), gần Quảng trường Cộng hoà, luôn rộn rã với hàng trăm người bán các mặt hàng thủ công, nhiều tác phẩm thực sự khéo léo, vào những ngày cuối tuần và thứ tư. Nơi đây có bán đồ khắc gỗ, đồ cổ, đăng ten, và những tấm thảm dệt tay cùng kilim là một đặc sản vùng Kavkaz. Đá Obsidian, có tại địa phương, được khảm vào nhiều đồ trang trí và trang sức. Nghề kim hoàn Armenia có một truyền thống lâu dài và riêng biệt, một khu vực riêng trong chợ được dành cho những bộ sưu tập đồ vàng. Những kỷ vật thời Xô viết và đồ lưu niệm sản xuất gần đây tại Nga như con materiosca (búp bê gỗ) đồng hồ, hộp men và nhiều thứ khác, cũng hiện diện tại Vernisage.

Phía bên kia Nhà hát thành phố là một khu chợ nghệ thuật đông người khác, họp vào dịp cuối tuần. Lịch sử lâu dài của Armenia trên ngã tư đường của các đế chế cổ đại khiến nơi đây trở thành địa điểm tuyệt vời để khám phá những đồ khảo cổ. Các di chỉ khảo cổ Thời Trung Cổ, Thời đồ sắt, Thời đồ đồng và thậm chí Thời đồ đá chỉ cách thành phố vài giờ đi xe. Đa số chúng vẫn ở tình trạng chưa được khám phá, mang lại cho du khách cơ hội tham quan những nhờ thờ, những pháo đài hãy còn ở tình trạng nguyên bản.

Đại học Mỹ tại Armenia cung cấp nhiều khóa về Kinh doanh và Luật. Đại học này được thành lập nhờ những nỗ lực của cả Chính phủ Mỹ, Liên minh Từ thiện Armenia, USAID, và Khoa Luật Boalt tại Đại học California, Berkeley.

Các chương trình mở rộng và tủ sách tại AUA trở thành một địa chỉ mới cho giới trí thức thành phố. Nhiều doanh nhân trẻ thành đạt tại Armenia từng tốt nghiệp từ trường này.

Xem thêm

[sửa | sửa mã nguồn]

Các chủ đề khác

[sửa | sửa mã nguồn]

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]
  1. ^ “Statistical Service of Armenia” (PDF). Armstat. Truy cập ngày 20 tháng 2 năm 2014.
  2. ^ “Armenia Population”. countrymeters.info.
  3. ^ a b c d “Report for Selected Countries and Subjects”. World Economic Outlook Database, October 2016. Washington, D.C.: International Monetary Fund. ngày 4 tháng 10 năm 2016. Truy cập ngày 26 tháng 10 năm 2016.
  4. ^ “Human Development Report 2015”. United Nations. 2015. Truy cập ngày 14 tháng 12 năm 2015.
  5. ^ “Gini index”. World Bank. Truy cập ngày 12 tháng 5 năm 2016.
  6. ^ The Oxford Encyclopedia of Economic History. Oxford University Press. 2003. tr. 156. ISBN 978-0-19-510507-0.
  7. ^ (Garsoïan, Nina (1997). R.G. Hovannisian (biên tập). Armenian People from Ancient to Modern Times. 1. Palgrave Macmillan. tr. 81.
  8. ^ Stringer, Martin D. (2005). A Sociological History of Christian Worship. Cambridge: Cambridge University Press. tr. 92. ISBN 978-0-521-81955-8.
  9. ^ Smaller nations that have claimed a prior official adoption of Christianity include Osroene, the Silures, and San Marino.
  10. ^ Grousset, René (1947). Histoire de l'Arménie (ấn bản thứ 1984). Payot. tr. 122.
  11. ^ “Human Development Report” (PDF). United Nations Development Programme (UNDP). 2019. Lưu trữ (PDF) bản gốc ngày 16 tháng 7 năm 2020. Truy cập ngày 27 tháng 7 năm 2020.
  12. ^ The republic has separation of church and state
  13. ^ “Armenian cave yields what may be world's oldest leather shoe”. CNN. ngày 9 tháng 6 năm 2010. Lưu trữ bản gốc ngày 28 tháng 1 năm 2018. Truy cập ngày 28 tháng 1 năm 2018.
  14. ^ “5,900-year-old women's skirt discovered in Armenian cave”. News Armenia. ngày 13 tháng 9 năm 2011. Bản gốc lưu trữ ngày 10 tháng 10 năm 2017. Truy cập ngày 14 tháng 9 năm 2011.
  15. ^ “Earliest Known Winery Found in Armenian Cave”. National Geographic. ngày 12 tháng 1 năm 2011. Lưu trữ bản gốc ngày 8 tháng 1 năm 2018. Truy cập ngày 28 tháng 1 năm 2018.
  16. ^ De Mieroop, Marc Van. (2004).
  17. ^ Movses Khorenatsi, History of Armenia.
  18. ^ John A. C. Greppin and I. M. Diakonoff, Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians Journal of the American Oriental Society Vol. 111, No. 4 (Oct.
  19. ^ Joan Aruz, Kim Benzel, Jean M. Evans, Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C. Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.) (2008) pp. 92
  20. ^ Kossian, Aram V. (1997), The Mushki Problem Reconsidered, Bản gốc lưu trữ ngày 29 tháng 8 năm 2019, truy cập ngày 31 tháng 8 năm 2019 pp. 254
  21. ^ Peter I. Bogucki and Pam J. Crabtree Ancient Europe, 8000 B.C. to A.D. 1000: An Encyclopedia of the Barbarian World. Lưu trữ 2016-01-09 tại Wayback Machine
  22. ^ Paul Thieme, The 'Aryan' Gods of the Mitanni Treaties.
  23. ^ Petrosyan, Armen (2007). “Towards the Origins of the Armenian People: The Problem of Identification of the Proto-Armenians: A Critical Review (in English)”. Journal for the Society of Armenian Studies. 16: 49–54. Bản gốc lưu trữ ngày 4 tháng 10 năm 2020. Truy cập ngày 30 tháng 8 năm 2019.
  24. ^ Kurkjian, Vahan (1958). History of Armenia (ấn bản thứ 1964). Michigan: Armenian General Benevolent Union. Bản gốc lưu trữ ngày 27 tháng 5 năm 2012. Truy cập ngày 22 tháng 7 năm 2009.
  25. ^ Armenian Soviet Encyclopedia. Yerevan: Armenian Encyclopedia. 1987. tr. v. 12.
  26. ^ Movsisyan, Artak (2000). Sacred Highland: Armenia in the spiritual conception of the Near East. Yerevan.
  27. ^ Kavoukjian, Martiros (1982). The Genesis of Armenian People. Montreal.
  28. ^ Charles W. Hartley; G. Bike Yazicioğlu; Adam T. Smith biên tập (2012). The Archaeology of Power and Politics in Eurasia: Regimes and Revolutions. Cambridge University Press. tr. 65. ISBN 978-1-107-01652-1. ...the unique temple-tomb at Garni, just east of Yerevan – the only Greco-Roman colonnaded building anywhere in the Soviet Union.
  29. ^ “Assyria”. World History Encyclopedia. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 4 năm 2021. Truy cập ngày 13 tháng 5 năm 2013.
  30. ^ “The World Factbook: Armenia”. CIA. Truy cập ngày 15 tháng 11 năm 2007.
  31. ^ Brunner, Borgna (2006). Time Almanac with Information Please 2007. New York: Time Home Entertainment. tr. 685. ISBN 978-1-933405-49-0.
  32. ^ a b Mary Boyce.
  33. ^ Stokes, Jamie biên tập (2008). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. New York: Infobase Publishing. tr. 65. ISBN 978-1-4381-2676-0. Etchmiatzin is located in the west of modern Armenia, close to the border with Turkey, and its fourth-century cathedral is generally regarded as the oldest in the world.
  34. ^ Bauer-Manndorff, Elisabeth (1981). Armenia: Past and Present. Lucerne: Reich Verlag. OCLC 8063377. Etchmiadzin, with the world's oldest cathedral and the seat of the Catholicos, draws tourists from all over the world.
  35. ^ Utudjian, Édouard (1968). Armenian Architecture: 4th to 17th Century. Paris: Editions A. Morancé. tr. 7. OCLC 464421. ...the oldest cathedral in Christendom, that of Etchmiadzin, founded in the 4th century.
  36. ^ Canard & Cahen 1960.
  37. ^ Holt, Peter Malcolm; Lambton, Ann Katharine Swynford; Lewis, Bernard (1977). “The Cambridge History of Islam”: 231–32. Chú thích journal cần |journal= (trợ giúp)
  38. ^ Rayfield, Donald (2013). Edge of Empires: A History of Georgia. Reaktion Books. tr. 165. ISBN 978-1-78023-070-2. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 2 năm 2017. Truy cập ngày 28 tháng 11 năm 2016.
  39. ^ Ward, Steven R. (2014). Immortal, Updated Edition: A Military History of Iran and Its Armed Forces. Georgetown University Press. tr. 43. ISBN 978-1-62616-032-3. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 2 năm 2017. Truy cập ngày 28 tháng 11 năm 2016.
  40. ^ Herzig, Edmund; Kurkchiyan, Marina (2004). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. Routledge. tr. 47. ISBN 978-1-135-79837-6. Bản gốc lưu trữ ngày 11 tháng 1 năm 2017. Truy cập ngày 28 tháng 11 năm 2016.
  41. ^ H. Nahavandi, Y. Bomati, Shah Abbas, empereur de Perse (1587–1629) (Perrin, Paris, 1998)
  42. ^ Mikaberidze, Alexander (2011). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. tr. 33, 351. ISBN 978-1-59884-337-8. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 2 năm 2017. Truy cập ngày 28 tháng 11 năm 2016.
  43. ^ Dowling, Timothy C. (2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond [2 volumes]. ABC-CLIO. tr. 728–. ISBN 978-1-59884-948-6. Bản gốc lưu trữ ngày 8 tháng 2 năm 2017. Truy cập ngày 28 tháng 11 năm 2016.
  44. ^ Minahan, James (2010). The complete guide to national symbols and emblems. Santa Barbara, Calif.: Greenwood Press. tr. 310. ISBN 978-0-313-34497-8. Bản gốc lưu trữ ngày 25 tháng 10 năm 2015. Truy cập ngày 27 tháng 8 năm 2015.
  45. ^ Kirakosian, J. S. (1972). Hayastane michazkayin divanakitut'yan ew sovetakan artakin kaghakakanut'yan pastateghterum, 1828–1923 [Armenia in the documents of international diplomacy and Soviet foreign policy, 1828–1923] (bằng tiếng Armenia). Yerevan. tr. 149–358.
  46. ^ Kieser, Hans-Lukas; Schaller, Dominik J. (2002), Der Völkermord an den Armeniern und die Shoah [The Armenian genocide and the Shoah] (bằng tiếng Đức), Chronos, tr. 114, ISBN 978-3-0340-0561-6
  47. ^ Walker, Christopher J. (1980), Armenia: The Survival of A Nation, London: Croom Helm, tr. 200–03
  48. ^ “Extensive bibliography by University of Michigan on the Armenian genocide”. Umd.umich.edu. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 11 năm 2001. Truy cập ngày 30 tháng 12 năm 2010.
  49. ^ “Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution”. Armenian genocide. Lưu trữ bản gốc ngày 3 tháng 3 năm 2016. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2016.
  50. ^ Ferguson, Niall (2006). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press. tr. 177. ISBN 978-1-59420-100-4.
  51. ^ Robert Melson, Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian genocide and the Holocaust, University of Chicago Press, ngày 15 tháng 10 năm 1992, p. 147
  52. ^ Q&A: Armenian genocide dispute Lưu trữ 2007-03-01 tại Wayback Machine.
  53. ^ “Tsitsernakaberd Memorial Complex”. Armenian Genocide Museum-Institute. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 1 năm 2016. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2016.
  54. ^ Hovannisian, Richard, and Simon Payaslian.
  55. ^ a b “The Soviet Period – History – Azerbaijan – Asia”. Lưu trữ bản gốc ngày 29 tháng 9 năm 2011. Truy cập ngày 25 tháng 7 năm 2011.
  56. ^ a b Закавказская федерация. Большая советская энциклопедия, 3-е изд., гл. ред. А. М. Прохоров. Москва: Советская энциклопедия, 1972. Т. 9 (A. M. Prokhorov; và đồng nghiệp biên tập (1972). “Transcaucasian Federation”. Great Soviet Encyclopedia (bằng tiếng Nga). 9. Moscow: Soviet Encyclopedia.
  57. ^ Ronald G. Suny, James Nichol, Darrell L. Slider.
  58. ^ C. Mouradian, L'Armenie sovietique, pp. 278–79
  59. ^ "Azerbaijan Soviet Socialist Republic Lưu trữ 2011-11-03 tại Wayback Machine".
  60. ^ “Azerbaijan: Armenians and Azerbaijanis Remember Suffering”. Radio Free Europe/Radio Liberty. Bản gốc lưu trữ ngày 20 tháng 12 năm 2020. Truy cập ngày 11 tháng 1 năm 2021.
  61. ^ Eastern Europe, Russia and Central Asia 2004. p. 74 by Imogen Gladman, Taylor & Francis Group
  62. ^ Notes from Baku: Black January Lưu trữ 2009-08-27 tại Wayback Machine.
  63. ^ “The March Referendum”. Bản gốc lưu trữ ngày 15 tháng 10 năm 2006. Truy cập ngày 10 tháng 11 năm 2008.
  64. ^ a b Croissant, Michael P. (1998). The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. London: Praeger. ISBN 978-0-275-96241-8.
  65. ^ “The Ties That Divide”. Global Heritage Fund. ngày 17 tháng 6 năm 2006. Bản gốc lưu trữ ngày 20 tháng 8 năm 2006. Truy cập ngày 22 tháng 7 năm 2009.
  66. ^ De Waal, Thomas (2004). Black Garden: Armenia And Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. tr. 240. ISBN 978-0-8147-1945-9.
  67. ^ A Conflict That Can Be Resolved in Time: Nagorno-Karabakh Lưu trữ 2008-10-01 tại Wayback Machine.
  68. ^ “Heritage Index of Economic Freedom”. The Heritage Foundation. Lưu trữ bản gốc ngày 20 tháng 7 năm 2009. Truy cập ngày 22 tháng 7 năm 2009.
  69. ^ “EU negotiations with Armenia and Georgia on Free Trade Agreements successfully concluded”. EPP Group. Bản gốc lưu trữ ngày 20 tháng 1 năm 2016. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2016.
  70. ^ “Armenia will significantly increase its revenues by reinforcing its role of a transit country between Europe, CIS and Middle East”. Arka News Agency. Lưu trữ bản gốc ngày 16 tháng 2 năm 2016. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2016.
  71. ^ “Europe Could Draw Gas Through Iran–Armenia Pipeline”. European dialogue. Bản gốc lưu trữ ngày 17 tháng 2 năm 2016. Truy cập ngày 10 tháng 2 năm 2016.
  72. ^ “"Velvet Revolution" Takes Armenia into the Unknown”. Crisis Group. ngày 20 tháng 11 năm 2020.
  73. ^ “Armenia: Armen Sarkissian elected into new, less powerful presidential role | DW | 02.03.2018”.
  74. ^ “Pashinyan elected as Armenia's new prime minister”. www.aljazeera.com.
  75. ^ “Fighting over Nagorno-Karabakh goes on despite US mediation”. Associated Press. ngày 24 tháng 10 năm 2020.
  76. ^ “Fury and celebrations as Russia brokers peace deal to end Nagorno-Karabakh war”. The Independent. ngày 11 tháng 11 năm 2020.
  77. ^ “Armenians vent fury at West after truce in bloody war in Nagorno-Karabakh”. CBC News. ngày 11 tháng 11 năm 2020.
  78. ^ “Regional Administration Bodies”. The Government of the Republic of Armenia. Truy cập ngày 11 tháng 9 năm 2008.
  79. ^ “Geographic Characteristic of The Republic of Armenia” (PDF). Marzes of the Republic of Armenia in Figures, 2002–2006. National Statistical Service of the Republic of Armenia. 2007. Truy cập ngày 22 tháng 7 năm 2009.
  80. ^ “Bản sao đã lưu trữ”. Bản gốc lưu trữ ngày 4 tháng 2 năm 2008. Truy cập ngày 6 tháng 6 năm 2006.
  81. ^ “Bản sao đã lưu trữ”. Bản gốc lưu trữ ngày 16 tháng 2 năm 2006. Truy cập ngày 6 tháng 6 năm 2006.
  82. ^ “Armenian Census 2011” (PDF) (bằng tiếng Armenia). tr. 7. Truy cập ngày 25 tháng 10 năm 2015.

Liên kết ngoài

[sửa | sửa mã nguồn]
Tìm hiểu thêm về
Armenia
tại các dự án liên quan
Tìm kiếm Wiktionary Từ điển từ Wiktionary
Tìm kiếm Commons Tập tin phương tiện từ Commons
Tìm kiếm Wikinews Tin tức từ Wikinews
Tìm kiếm Wikiquote Danh ngôn từ Wikiquote
Tìm kiếm Wikisource Văn kiện từ Wikisource
Tìm kiếm Wikibooks Tủ sách giáo khoa từ Wikibooks
Tìm kiếm Wikiversity Tài nguyên học tập từ Wikiversity
Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Armenia&oldid=71779799”