Ngữ hệ Nam Á

Đừng nhầm lẫn với Ngữ hệ Nam Đảo.

Ngữ hệ Nam Á
Austro-Asiatic
Phân bố địa lý	Nam Á và Đông Nam Á
Phân loại ngôn ngữ học	Một trong những ngữ hệ cơ bản của thế giới
Tiền ngôn ngữ	Tiền-Nam Á
Ngữ ngành con	Munda Khasi–Palaung Khơ Mú Mảng (Pakan) Việt Cơ Tu Bahnar Khmer Pear Nicobar Asli Môn
ISO 639-5:	aav
Glottolog:	aust1305
Phân bố địa lý các nhánh hệ Nam Á   Nhóm Munda   Nhóm Khasi   Nhóm Palaung   Nhóm Khơ Mú   Nhóm Mảng   Nhóm Việt   Nhóm Cơ Tu   Nhóm Bahnar   Nhóm Khmer   Nhóm Pear   Nhóm Nicobar   Nhóm Asli   Nhóm Môn

Ngữ hệ Nam Á (tiếng Anh: Austroasiatic) là một ngữ hệ lớn ở Đông Nam Á lục địa, phân bố rải rác ở Ấn Độ, Bangladesh, Nepal và miền nam Trung Quốc, được nói bởi chừng 117 triệu người. Trong những ngôn ngữ này, chỉ tiếng Việt, tiếng Khmer, và tiếng Môn có lịch sử ghi chép dài, và chỉ có tiếng Việt và tiếng Khmer hiện có địa vị chính thức cấp quốc gia (ở Việt Nam và Campuchia). Tại Myanmar, tiếng Wa là ngôn ngữ chính thức của Ngõa Bang (một nhà nước li khai). Tiếng Khasi, tiếng Santal và tiếng Ho là ngôn ngữ chính thức cấp bang tại Ấn Độ. Những ngôn ngữ còn lại đều là tiếng nói của các dân tộc thiểu số, không có địa vị chính thức.

Ethnologue xác định 168 ngôn ngữ Nam Á. Ngữ hệ Nam Á có 13 phân nhóm (cùng nhắm chừng cả tiếng Shompen, một ngôn ngữ mà hiểu biết về nó còn ít ỏi), mà về truyền thống được gộp vào hai nhóm lớn, Môn–Khmer và Munda. Tuy vậy, phân loại Diffloth (2005) đặt ra ba nhóm (Munda, Môn-Khmer hạt nhân và Khasi–Khơ Mú) trong khi vài phân loại khác loại bỏ hoàn toàn thuật ngữ "Môn-Khmer", đồng nhất nó với thuật ngữ "Nam Á".

Ngữ hệ Nam Á thường có phân bố đứt đoạn, bị chia tách bởi những ngữ hệ khác. Đây có vẻ là ngữ hệ bản địa của Đông Nam Á, sự hiện diện của ngôn ngữ Ấn-Arya, Tai–Kadai, Dravida, Nam Đảo, và Hán-Tạng là kết quả của những đợt di cư về sau.

Hình thái và ngữ âm

Về cấu trúc từ vựng, ngữ hệ Nam Á nổi bật với cấu trúc "âm tiết rưỡi", trong đó một từ có thể bao gồm một tiền âm tiết không nhấn, theo sau bằng một âm tiết hoàn chỉnh được nhấn. Về mặt tạo từ, hầu hết ngôn ngữ Nam Á có một số tiền tố phái sinh, nhiều tiếng có trung tố, song hậu tố hầu như vắng mặt trong mọi nhánh trừ Munda (và một ít trường hợp khác). Ngôn ngữ Nam Á cũng thường có hệ thống nguyên âm lớn, thường hay phân biệt giữa nguyên âm thường và nguyên âm hà hơi (lơi) hoặc giữa âm thường và âm khít thanh quản (căng). Tuy nhiên, một số ngôn ngữ Nam Á đã mất đi những đặc điểm trên qua việc phát sinh thêm nguyên âm đôi, hay, như trường hợp tiếng Việt, thanh điệu hóa. Tiếng Việt đã bị tiếng Trung Quốc ảnh hưởng nặng đến nỗi những đặc điểm Nam Á bị lu mờ, trong khi tiếng Khmer, dù ảnh hưởng bởi tiếng Phạn và Pali, vẫn duy trì đặc điểm ngôn ngữ Nam Á điển hình.

Ngôn ngữ nguyên thủy

Bài chi tiết: Ngôn ngữ Nam Á nguyên thủy

Nhiều công sức đã được đổ vào việc phục dựng ngôn ngữ Môn-Khmer nguyên thủy, trong đó nổi bật hơn cả là Mon–Khmer Comparative Dictionary (Từ điển so sánh Môn-Khmer) của Harry L. Shorto. Trái lại, nhóm Munda lại ít được chú trọng, do tài liệu về nhánh này còn ít.

Paul Sidwell (2005) phục dựng hệ thống phụ âm ngôn ngữ Môn-Khmer nguyên thủy như sau:

*p	*t	*c	*k	*ʔ
*b	*d	*ɟ	*ɡ
*ɓ	*ɗ	*ʄ
*m	*n	*ɲ	*ŋ
*w	*l, *r	*j
	*s			*h

Phục dựng này hệt với phục dựng trước đó của Shorto, trừ việc có thêm âm *ʄ. *ʄ được lưu giữ trong ngữ chi Cơ Tu, một nhánh Sidwell cũng chuyên nghiên cứu. Sidwell (2011) đề xuất rằng nơi phát tích của hệ Nam Á là đâu đó ở trung lưu sông Mê Kông, nơi ngày nay các ngôn ngữ Cơ Tu và Ba Na "chiếm giữ", và rằng nó không cổ như giả thiết trước đó, mới hiện diện cách đây khoảng 4000 năm. Tuy nhiên, một nghiên cứu di truyền và ngôn ngữ năm 2015 về dân cư cổ đại miền Đông Á cho kết quả rằng nhiều khả năng ngữ hệ phát tích từ nơi ngày nay là Nam Trung Quốc, gần Trường Giang.

Phân loại

Diffloth (1974)

Phân loại ban đầu của nhà ngôn ngữ học Gérard Diffloth, hiện đã bị chính ông bác bỏ, được dùng bởi cuốn bách khoa toàn thư Encyclopædia Britannica và Ethnologue (lược bỏ nội nhóm Môn–Khmer Nam).

• Munda
  • Munda Bắc
    • Korku
    • Kherwari
  • Munda Nam
    • Kharia–Juang
    • Munda Koraput
• Môn–Khmer
  • Môn–Khmer Đông
    • Khmer
    • Pear
    • Ba Na
    • Cơ Tu
    • Việt
  • Môn–Khmer Bắc
    • Khasi
    • Palaung
    • Khơ Mú
  • Môn–Khmer Nam
    • Môn
    • Asli
    • Nicobar

Peiros (2004)

Phân loại của nhà ngôn ngữ học Peiros áp dụng phương pháp từ vựng thống kê, tức phân loại dựa trên phần trăm số từ vựng chung. Điều này có nghĩa là ngôn ngữ có thể "trông" xa biệt lẫn nhau hơn trên thực tế, và ngược lại, do sự tiếp xúc ngôn ngữ. Thực vậy, khi Sidwell (2009) nghiệm lại nghiên cứu của Peiros với các ngôn ngữ đầy đủ dữ liệu để xác định từ mượn, kết quả thu được khác với bên dưới.

• Nicobar
• Munda–Khmer
  • Munda
  • Môn–Khmer
    • Khasi
    • Môn–Khmer hạt nhân
      • Pakan (tiếng Mảng + tiếng Bolyu) (có lẽ thuộc MK Bắc)
      • Việt (có lẽ thuộc MK Bắc)
      • Môn–Khmer Bắc
        • Palaung
        • Khơ Mú
      • Môn–Khmer Trung
        • Khmer
        • Pear
        • Asli-Bahnar
          • Asli
          • Môn–Bahnar
            • Môn
            • Cơ Tu–Ba Na
              • Cơ Tu
              • Ba Na

Sidwell (2009-2015)

Paul Sidwell và Roger Blench đề xuất rằng ngữ hệ Nam Á lan rộng thông qua lưu vực sông Mê Kông.

So sánh thống kê từ vựng của nhà ngôn ngữ học Paul Sidwell đối với 36 ngôn ngữ (đã loại trừ các vay mượn), tìm thấy rất ít bằng chứng cho sự phân nhánh nội ngành, dù ông có tìm thấy một vùng tiếp xúc mạnh giữa nhánh Ba Na và Cơ Tu. Ngôn ngữ từ mọi nhánh (trừ hai nhánh xa xôi về mặt địa lý là Munda và Nicobar) càng gần địa lý với hai nhánh Ba Na và Cơ Tu thì càng thể hiện sự tương đồng với chúng mà không có bất kỳ đổi mới đáng chú ý nào phổ biến ở nhánh Ba Na và Cơ Tu.

Qua nghiên cứu này, Sidwell cho rằng 13 phân nhánh Nam Á nên được xếp cách đều nhau (về mặt di truyền). Sidwell & Blench (2011) cho rằng sự tồn tại nhóm Khasi–Palaung là khá khả thi, và nhiều khả năng nó gần gũi với ngữ chi Khơ Mú. Sidwell & Blench suy đoán rằng có lẽ ngữ chi Khasi là một nhánh tách ra sớm, rồi lan về phía tây, của ngữ chi Palaung. Sidwell & Blench (2011) cho rằng tiếng Shompen là nhánh thứ mười bốn, và rằng giả thuyết Việt-Cơ Tu đáng được đào sâu thêm.

Nam Á: Môn–Khmer	Munda    Khasi–Palaung    Khasi     Palaung       Khơ Mú     Pakan (Mảng)     Việt     Cơ Tu     Ba Na     Khmer     Pear     Môn     Asli     Nicobar     ?Shompen

Một phân tích phát sinh loại tin học sau này của Sidwell (2015b) chỉ ra rằng các phân nhánh Nam Á có cấu trúc giống hình cây hơn là hình cái cào như ở trên, thể hiện sự phân chia đông-tây (bao gồm Munda, Khasic, Palaungic và Khmuic gộp thành nhóm phía tây và các nhánh còn lại cấu thành nhóm phía đông) diễn ra cách đây tầm 7.000 năm BP (before present, trước hiện tại). Tuy nhiên, ông vẫn coi sự tách thành các nhánh phụ chưa rõ ràng.

Tích hợp thêm các cứ liệu khảo cổ bấy giờ, Paul Sidwell (2015c) tiếp tục đào sâu giả thuyết ven sông Mekong do ông đề xướng, cho rằng hệ Nam Á tràn xuống Đông Dương từ khu vực Lĩnh Nam miền nam Trung Quốc, với sự phân tán ven sông Mekong tiếp đó diễn ra sau khi các nông dân thời kỳ đồ đá mới tiến vào trước từ nam Trung Quốc.

Sidwell (2015c) ​​suy đoán rằng hệ Nam Á có lẽ bắt đầu tách ra vào khoảng 5.000 năm BP, cùng thời kỳ cách mạng đồ đá mới đang diễn ra ở Đông Nam Á đất liền, và tất cả các nhánh chính của hệ Nam Á đã hình thành vào 4.000 năm BP. Hệ Nam Á có hai tuyến phân tán khả thi nếu bắt đầu từ ngoại vi phía tây của lưu vực sông Châu Giang thuộc Lĩnh Nam; một là, men theo đường bờ biển xuống Việt Nam hoặc hai là, xuôi dòng Mekong qua Vân Nam. Vốn từ phục dựng của tiếng Proto-Nam Á và cứ liệu khảo cổ học đã chứng minh rằng cộng đồng nói tiếng Nam Á vào khoảng 4.000 năm BP biết trồng lúa và kê, chăn nuôi gia súc như chó, lợn và gà, đồng thời sinh sống chủ yếu ở vùng cửa sông hơn là vùng ven biển.

Vào 4.500 năm BP, "đồ đá mới" bất ngờ thâm nhập vào Đông Dương từ khu vực Lĩnh Nam không có ngũ cốc và thay thế các nền văn hóa săn bắn hái lượm tiền kỳ đồ đá mới. Vỏ ngũ cốc được tìm thấy ở miền Bắc Đông Dương có niên đại 4.100 năm BP và ở miền nam Đông Dương có niên đại 3.800 năm BP. Tuy nhiên, Sidwell (2015c) phát hiện ra rằng tiếng Proto-Nam Á không có từ ngữ cho "sắt", từng nhánh Nam Á đều có từ riêng cho sắt mà được vay mượn từ các ngôn ngữ khác như là Thái, Trung, Tây Tạng, Mã Lai và nhiều ngôn ngữ khác.

Trong thời kỳ đồ sắt 2.500 năm BP, các nhánh Nam Á tương đối non trẻ ở Đông Dương như Vietic, Cơ Tu, Pearic và Khmer đã được hình thành, trong khi nhánh Ba Na đa dạng hơn (có niên đại khoảng 3.000 BP) trải qua quá trình đa dạng hóa nội bộ sâu rộng hơn. Tới thời kỳ đồ sắt, tất cả các nhánh Nam Á hầu như đã định cư ở các vùng giống với ngày nay và sự đa dạng của Nam Á cũng đã phát sinh trong thời kỳ này.

Paul Sidwell (2018) cho rằng hệ Nam Á nhanh chóng đa dạng hóa vào 4.000 năm BP khi lúa nước được du nhập vào Đông Dương, thêm vào rằng tiếng Proto-Nam Á chắc chắn cổ hơn thế. Từ vựng của Proto-Nam Á có thể được chia thành lớp từ sớm và lớp từ muộn. Lớp từ sớm bao gồm các từ cơ bản để chỉ bộ phận cơ thể, tên động vật, địa lý tự nhiên và các đại từ, còn vốn từ chỉ các vật phẩm văn hóa (nông nghiệp và các hiện vật văn hóa) thuộc lớp muộn hơn.

Roger Blench (2017) chỉ ra rằng các từ vựng về các kỹ thuật liên quan đến nước (chẳng hạn như thuyền, đường thủy, hệ động vật sông và kỹ thuật đánh bắt cá) xuất hiện trong tiếng Proto-Nam Á. Blench (2017) tìm ra nhiều từ chung gốc Nam Á cho 'sông, thung lũng', 'thuyền', 'cá', 'cá da trơn', 'lươn', 'tôm', 'tép' (Trung Nam Á), 'cua', 'đồi mồi' , 'rùa', 'rái cá' ,'cá sấu' , 'diệc, chim câu' và 'bẫy cá'. Bằng chứng khảo cổ về nền nông nghiệp ở bắc Đông Dương (Bắc Bộ, Lào và các khu vực lân cận) chỉ mới xuất hiện từ 4.000 năm trước (2.000 TCN), được du nhập từ phía bắc xa hơn ở thung lũng sông Dương Tử, nơi nông nghiệp đã có niên đại tầm 6.000 BP.

Tài liệu

• Adams, K. L. (1989). Systems of numeral classification in the Mon–Khmer, Nicobarese and Aslian subfamilies of Austroasiatic. Canberra, A.C.T., Úc: Khoa ngôn ngữ học, Research School of Pacific Studies, Đại học Quốc gia Úc. ISBN 0-85883-373-5
• Alves, Mark J. (2014). “Mon-Khmer”. Trong Rochelle Lieber; Pavel Stekauer (biên tập). The Oxford Handbook of Derivational Morphology. Oxford: Nhà xuất bản Oxford. tr. 520–544.
• Alves, Mark J. (2015). Morphological functions among Mon-Khmer languages: beyond the basics. Trong N. J. Enfield & Bernard Comrie (eds.), Languages of Mainland Southeast Asia: the state of the art. Berlin: de Gruyter Mouton, 531–557.
• Bradley, David (2012). "Languages and Language Families in China", trong Rint Sybesma (biên tập), Encyclopedia of Chinese Language and Linguistics.
• Chakrabarti, Byomkes. (1994). A Comparative Study of Santali and Bengali.
• Chaubey, G.; và đồng nghiệp (2010), “Population Genetic Structure in Indian Austroasiatic Speakers: The Role of Landscape Barriers and Sex-Specific Admixture”, Mol Biol Evol, 28 (2): 1013–1024, doi:10.1093/molbev/msq288, PMC 3355372, PMID 20978040
• Diffloth, Gérard (2005). "The contribution of linguistic palaeontology and Austro-Asiatic", trong Laurent Sagart, Roger Blench và Alicia Sanchez-Mazas, biên tập. The Peopling of East Asia: Putting Together Archaeology, Linguistics and Genetics. 77–80. London: Routledge Curzon. ISBN 0-415-32242-1
• Filbeck, D. (1978). T'in: a historical study. Pacific linguistics, no. 49. Canberra: Khoa ngôn ngữ học, Research School of Pacific Studies, Đại học Quốc gia Úc. ISBN 0-85883-172-4
• Hemeling, K. (1907). Die Nanking Kuanhua. (bằng tiếng Đức)
• Jenny, Mathias và Paul Sidwell, biên tập (2015). The Handbook of Austroasiatic Languages. Leiden: Brill.
• Peck, B. M., Comp. (1988). An Enumerative Bibliography of South Asian Language Dictionaries.
• Peiros, Ilia. 1998. Comparative Linguistics in Southeast Asia. Pacific Linguistics Series C, No. 142. Canberra: Đại học Quốc gia Úc.
• Shorto, Harry L. biên tập bởi Sidwell, Paul, Cooper, Doug và Bauer, Christian (2006). A Mon–Khmer comparative dictionary. Canberra: Đại học Quốc gia Úc. Pacific Linguistics. ISBN 0-85883-570-3
• Shorto, H. L. Bibliographies of Mon–Khmer and Tai Linguistics. London oriental bibliographies, v. 2. London: NXB Đại học Oxford, 1963.
• Sidwell, Paul (2005). "Proto-Katuic Phonology and the Sub-grouping of Mon–Khmer Languages". Trong Sidwell, biên tập, SEALSXV: papers from the 15th meeting of the Southeast Asian Linguistic Society.
• Sidwell, Paul (2009a). The Austroasiatic Central Riverine Hypothesis. Keynote address, SEALS, XIX.
• Sidwell, Paul (2009b). Classifying the Austroasiatic languages: history and state of the art Lưu trữ 2019-03-24 tại Wayback Machine. LINCOM studies in Asian linguistics, 76. Munich: Lincom Europa.
• Zide, Norman H., và Milton E. Barker. (1966) Studies in Comparative Austroasiatic Linguistics, The Hague: Mouton (Indo-Iranian monographs, v. 5.).
• Zhang; và đồng nghiệp (2015), “Y-chromosome diversity suggests southern origin and Paleolithic backwave migration of Austro-Asiatic speakers from eastern Asia to the Indian subcontinent”, Scientific Reports, 5: 1548, Bibcode:2015NatSR...515486Z, doi:10.1038/srep15486, PMC 4611482, PMID 26482917

Đọc thêm

• Mann, Noel, Wendy Smith and Eva Ujlakyova. 2009. Linguistic clusters of Mainland Southeast Asia: an overview of the language families. Lưu trữ 2019-03-24 tại Wayback Machine Chiang Mai: Payap University.
• Sidwell, Paul. 2016. Bibliography of Austroasiatic linguistics and related resources Lưu trữ 2019-03-24 tại Wayback Machine.

Liên kết ngoài

• Danh sách Swadesh của các ngôn ngữ Nam-Á (từ wikt:Appendix:Swadesh lists Swadesh-list appendix của Wiktionary)
• Austro-Asiatic tại Dự án Linguist List MultiTree (không hoạt động kể từ năm 2014): Cây phả hệ được đóng góp bởi Sebeok 1942, Pinnow 1959, Diffloth 2005, và Matisoff 2006
• Mon–Khmer.com: Các bài giảng của Paul Sidwell Lưu trữ 2011-03-22 tại Wayback Machine
• Dự án Ngôn ngữ Mon–Khmer tại SEAlang
• Dự án ngôn ngữ Munda tại SEAlang
• http://projekt.ht.lu.se/rwaai RWAAI (Repository and Workspace for Austroasiatic Intangible Heritage)
• http://hdl.handle.net/10050/00-0000-0000-0003-66A4-2@view Thư viện lưu trữ số hóa RWAAI